Ուտիերեն (նաև՝ ուդիերեն), ուտիների լեզուն է, կովկասյան լեզուներից մեկը։ Մտնում է իբերակովկասյան լեզվաընտանիքի դաղստանյան (արևելակովկասյան) ճյուղի լեզգիական խմբի մեջ[3], որը բաժանված է երկու բարբառի՝ նիժի և վարդաշենի[4][5]։ Նրանց տարբերության աստիճանը չի խանգարում նրանց փոխըմբռնմանը, թեև յուրաքանչյուր բարբառ զարգանում է ինքնուրույն։ Ենթադրվում է, որ նրա ավելի վաղ ձևը եղել է Աղվանքի հիմնական լեզուն, որը ձգվում էր հարավային Դաղստանից մինչև ներկայիս Ադրբեջանի հյուսիս-արևելյան շրջաններ[6]։ Հին ուտիերենը կոչվում է նաև աղվաներեն[7] և, հնարավոր է, որ համապատասխանում է միջնադարյան հայ պատմիչների կողմից մատնանշված «գարգարյան» լեզվին[6]։ Աղվանական գրային համակարգի ստեղծման մասին պատմում են հին հայ պատմիչներ Կորյունը, Մովսես Խորենացին, Մովսես Կաղանկատվացին, Ստեփանոս Օրբելյանը։ Հայ պատմիչներից նրա գոյության մասին ուղղակի վկայություններ ունեն նաև Եղիշեն, Ղևոնդը և որոշ այլ աղբյուրներ։ Նշված միջնադարյան բոլոր հեղինակները միակարծիք են մի բանում՝ աղվանական այբուբենը, ինչպես նաև հայերենն ու վրացականը, ստեղծել է սուրբ Մեսրոպ Մաշտոցը։

Ուտիերեն
Ուդին մուզ
Տեսակլեզու և կենդանի լեզու
Ենթադասսամուր
ԵրկրներԱդրբեջան, Հայաստան, Ռուսաստան, Վրաստան
ՇրջաններԱդրբեջան (Կուտկաշեն և Վարդաշեն), Հայաստան (Տավուշ), Ռուսաստան (Հյուսիսային Կովկաս) և Վրաստան (Ղվարել)
Խոսողների քանակ8000 մարդ (անհայտ)
Լեզվակիրների թիվը3800 Ադրբեջանում (2009-ի մարդահամար)[1]
2800 Ռուսաստանում և Վրաստանում (ամսաթիվ չկա)
և անհայտ թվով Հայաստանում[2]
ԴասակարգումՀյուսիսկովկասյան լեզուներ
Դաղստանյան լեզուներ
Լեզգինական լեզուներ
Սամուրյան լեզուներ
Արևելասամուրյան լեզուներ
Աղվաներեն
Գրերի համակարգկյուրեղագիր և լատինական այբուբեն
IETFudi
ISO 639-3udi

Ուտիերենը UNESCOԱնհետացման եզրին գտնվող աշխարհի լեզուների ատլասում դասակարգվել է որպես խիստ վտանգված լեզու
 Udi language Վիքիպահեստում

Ուտիերենով խոսում է մոտ 4000 մարդ Ադրբեջանի Նիժ գյուղում, Գաբալայի շրջանում, Վարդաշենի շրջանում, ինչպես նաև Ռուսաստանի Հյուսիսային Կովկասի որոշ մասերում։ Խոսվում է նաև Հայաստանի հյուսիսարևելյան Տավուշի մարզի Դեբեդավան, Բագրատաշեն, Պտղավան և Հաղթանակ գյուղերում և Վրաստանի Կախեթի մարզի Ղվարելի շրջանի Զինոբիան գյուղում (նախկին Հոկտեմբեր) էթնիկ ուտիների կողմից։ Միաժամանակ այն համարվում է գիր չունեցող լեզու, թեև վերջին շրջանում ջանքեր են գործադրվում գրավոր լեզվի ստեղծման ուղղությամբ։ Ուտիերենը օգտագործվում է միայն առօրյա կյանքում։ Ուտիները որպես պաշտոնական լեզու օգտագործում են այն երկրի լեզուն, որտեղ ապրում են՝ Ադրբեջանում՝ ադրբեջաներեն, Ռուսաստանում՝ ռուսերեն, Ղազախստանում՝ ռուսերեն և ղազախերեն, Վրաստանում՝ վրացերեն, Հայաստանում՝ հայերեն և այլն։ Ուտինների մեծ մասը երկլեզու են, հաճախ՝ եռալեզու։

Ուտիերենը անհետացող լեզու է[8], ՅՈՒՆԵՍԿՕԱնհետացող լեզուների Կարմիր գիրքում դասակարգված է որպես «խիստ վտանգված»[9]։

Անգիր լեզու է։ Հնչյունական համակարգում առկա են կոկորդային պայթականներ։ Նախադասությանը հատուկ է էրգատիվ կառուցվածքը։ Պատկանում է կցական լեզուներին։

Պատմություն

խմբագրել

Ուտիերեն լեզուն ամենահարմար կերպով կարելի է բաժանել հինգ պատմական փուլերի[10].

Վաղ ուտիերեն մոտ մ.թ.ա. 2000 – մ.թ 300
Հին ուտիերեն 300 – 900
Միջին ուտիերեն 900 – 1800
Վաղ ժամանակակից ուտիերեն 1800 – 1920
Ժամանակակից ուտիերեն 1920 – ներկա ժամանակներ

700 թվականից անմիջապես հետո հին ուտիերեն լեզուն, հավանաբար, դադարել էր օգտագործվել որևէ այլ նպատակի համար, քան որպես Աղվանական եկեղեցու պատարագային լեզու[11]։ 1983 թվականին խոսողների թիվը՝ մոտ 7 հազար էր։

 
Հին ուտիերենով խոսվում էր Տավուշի մարզից և արևմուտքում՝ արևելյան Արցախից մինչև արևելքում գտնվող Կուտկաշեն քաղաքը, որը կենտրոնացած էր Ուտիք նահանգի և Պարտավ քաղաքի (այժմ՝ Բարդա) շուրջ[12]։

Ծանոթագրություններ

խմբագրել
  1. «Udi». Ethnologue (անգլերեն). Վերցված է 2018 թ․ մայիսի 28-ին.
  2. Lewis, M. Paul; Gary F. Simons; Charles D. Fennig, eds. (2013). Ethnologue: Languages of the World (17th ed.). Dallas, Texas: SIL International.
  3. Gippert & Schulze (2007), էջ. 208.
  4. «Языки мира: Кавказские языки. М., 1999. (Джейранишвили, Е. Ф. Удинский язык (сс. 453—458).)» (PDF). Արխիվացված (PDF) օրիգինալից 2011 թ․ հուլիսի 22-ին. Վերցված է 2009 թ․ հունիսի 6-ին.
  5. Панчевидзе В. Н., Джейранишвили Е. Ф. — Удинский язык//Языки народов СССР. Т.4, Иберийско-кавказские языки М., 1967.
  6. 6,0 6,1 Gippert & Schulze (2007), էջ. 210.
  7. Gippert & Schulze (2007), էջ. 201.
  8. Published in: Encyclopedia of the world’s endangered languages. Edited by Christopher Moseley. London & New York: Routledge, 2007. 211–280.
  9. UNESCO Interactive Atlas of the World's Languages in Danger
  10. Schulze (2005).
  11. Schulze (2005), էջ. 23.
  12. Schulze (2005), էջ. 22.


Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից։  
 Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Ուտիերեն» հոդվածին։