Մախլուտո

Մախլուտո
օգոստոսի 27, 1875 - 1956
Ծննդավայր	Մուշ
Մահվան վայր	Երևան, Հայկական ԽՍՀ, ԽՍՀՄ
Գերեզման	Վաղարշապատ
Քաղաքացիություն	Օսմանյան կայսրություն, Հայաստան և Հայկական ԽՍՀ
Կոչում	գեներալ

Սմբատ Բորոյան, Զորավար Սմբատ կամ Մախլուտո (օգոստոսի 27, 1875(1875-08-27), Մուշ - 1956, Երևան, Հայկական ԽՍՀ, ԽՍՀՄ, թաղված է Էջմիածնի Սուրբ Գայանե եկեղեցու բակում, Խենթի գերեզմանի աջ կողմում), Հայաստանի Առաջին Հանրապետության զորավար (լրիվ գեներալ, 1920 թվական), նշանավոր հայդուկ, Անդրանիկի անձնական քարտուղարը և զինակիցը։

Մախլուտոյի քանդակը Ջերմուկ քաղաքում (հեղինակ՝ Հովհաննես Մուրադյան)

Կենսագրություն

Սմբատ Բորոյանը ծնվել է 1875 թվականի օգոստոսի 15 (նոր տոմարով` օգոստոսի 28)-ին Մուշ քաղաքի սուրբ Մարինե թաղամասում։ Ավարտել է տեղի վանական դպրոցը։

Գործունեություն

1900 թվականին մտել է ՀՅԴ Մուշի «Երկաթ» խմբի մեջ։ Գործակցել է Անդրանիկի, Հրայր Դժոխքի հետ, ահաբեկել Աղբյուր Սերոբին մատնողներից մեկին։ 1901 թվականին մասնակցել է Անդրանիկ Օզանյանի ղեկավարած Առաքելոց վանքի կռվին։ 1904 թվականին Սասունի ինքնապաշտպանության ժամանակ Գևորգ Չավուշի հետ ղեկավարել է Իշխանաձորի մարտերը։

Սասունի ինքնապաշտպանության պարտությունից հետո Անդրանիկի, Գևորգ Չավուշի և մյուս ֆիդայիների հետ թուրքական զորքերի դեմ շարունակել է կռվել Մշո դաշտում, այնուհետև անցնելով Վասպուրական՝ մասնակցել Անդրանիկի ղեկավարած 1904 թ. հուլիսի 14-ի Աղթամարի կռվին։ Զորավար Մախլուտոն այնուհետև անցել է Կովկաս, ակտիվորեն մասնակցել 1905-1906 թթ. հայ-թաթարական կռիվներին՝ ղեկավարելով Ղամարլուի (Արտաշատ) հայության ինքնապաշտպանական մարտերը։ Այնուհետև ՀՅԴ որոշումով անցել է Իրան և իր խմբով ակտիվորեն մասնակցել 1905-1912 թթ. իրանական հեղափոխությանը՝ կռվելով Ուրմիայի շրջանում։

Իրանական հեղափոխության պարտությունից հետո Մախլուտոն անցել է Մուշ, 1912-1914 թթ. ապրել է Մուշում, ամուսնացել։ Սակայն, 1914 թ. սկսված Առաջին համաշխարհային պատերազմը փոխել է Մախլուտոյի խաղաղ ապրելու ծրագիրը։ 1914 թ. նա անցել է Կովկաս, մտել Զորավար Անդրանիկի գլխավորած առաջին կամավորական գնդի կազմում, դարձել Անդրանիկի օգնականը, եղել է Առաջին գնդի վաշտապետ։ Սմբատն այնուհետև Անդրանիկի հետ մասնակցել է Դիլմանի ճակատամարտին (1915 թ. ապրիլի 16-18), Բիթլիսի ազատագրմանը (1916 թ. փետրվար) և բազմաթիվ այլ մարտերի։ 1917 թ. մայիսին կայացած Արևմտահայերի առաջին համագումարում Մախլուտոն ընտրվել է Արևմտահայ Ազգային խորհուրդի անդամ։ 1917 թ. ամռանը նա նշանակվել է Ալաշկերտում գործող հայկական ջոկատի հրամանատար։ 1918 թ. գարնանը Մախլուտոն Անդրանիկի հատուկ ջոկատի հետ կռվել է Ջալալօղլու և Էրզրումի մարտերում (1918 թ. փետրվար-մարտ), մասնակցել Ղարաքիլիսայի կռիվներին (1918 թ. մայիս)։ Այնուհետև նա Անդրանիկի հետ Դիլիջանի վրայով անցել է Ելենովկա (Սևան)-Նոր Բայազետ-Նախիջևան-Ջուլֆա-Խոյ, մասնակցել Ջուլֆայի կամրջի, 1918 թ. հունիսի 23-ին՝ Խոյի պաշարմանն ու գրավմանը։

1918 թ. հուլիսի 5-ին Անդրանիկի հրամանով 2-րդ գումարտակի հրամանատար Մախլուտոն նշանակվել է Նախիջևանի Ցղնա գյուղի և նրա շրջանի պարետ՝ օժտված լայն լիազորություններով։ 1918 թվականի հուլիսի վերջերին նա Անդրանիկի հետ անցել է Զանգեզուր, մասնակցել թուրք-թաթարական հարձակումների դեմ տեղի հայության ինքնապաշտպանությանը։ 1918 թվականի աշնանը, բաժանվելով Անդրանիկից, վերադարձել է Երևան, ընտրվել Արևմտահայ գործադիր մարմնի անդամ։ 1919 թվականի ամռանը Մախլուտոն սասունցիների զորամասով անցել է Սևանա լճի արևելյան ափերը՝ Հայաստանի հանրապետության սահմանամերձ շրջանները թուրքերից պաշտպանելու համար։ 1920 թ. աշնանը Կարսի ճակատում Սմբատի գլխավորած զորամասը մասնակցել է թուրք-հայկական պատերազմին։ Ալեքսանդրապոլի անկումից հետո՝ 1920 թվականի նոյեմբերին, Մախլուտոն նահանջել է Ալագյազի բարձունքը, որտեղ մղված կռիվներում ծանր վիրավորվել է և տեղափոխվել Երևանի հիվանդանոց։

1921 թվականի Փետրվարյան ապստամբության ժամանակ Մախլուտոն Թալինից և Աշտարակից Երևան շարժվող ուժերի հրամանատարն էր։ Դարալագյազում նա համագործակցել է Գարեգին Նժդեհի հետ, ապա նահանջող ուժերի հետ անցել Պարսկաստան՝ Թավրիզ, որտեղ ամուսնացել է երկրորդ անգամ։ Թավրիզից Սմբատ Բարոյանը մեկնել է Եգիպտոս, ապա ԱՄՆ, հաստատվել Ֆրեզնոյում։

Մախլուտոյի շիրմաքարը Սուրբ Գայանե եկեղեցու փակում

1933 թվականից Մախլուտոն բնակություն է հաստատել Մարսելում, ընտրվել Մարսելի դեմոկրատական ճակատի նախագահ։ Մարսելի «Տարոն» տպարանում հրատարակվել է քարտեզ «Տարոնի Առյուծ Զորավար Սմբատի երգը» մակագրությամբ։ 1936 թ. Փարիզում Մկրտիչ Երիցանցի խմբագրությամբ լույս է տեսել «Զօրավար Սմբատի յուշերը» գրքույկը։ Երկրորդ Համաշխարհային պատերազմի տարիներին (1939-1945 թթ.) Մախլուտոն մասնակցել է ֆաշիզմի դեմ մղված պայքարին։ Նա Ֆրանսիական դիմադրական շարժման մարտիկներից էր, Միսաք Մանուշյանի մերձավոր զինակիցը, ընդհատակի հակաֆաշիստական կազմակերպության անդամ։

1947 թ. սեպտեմբերին վերադառնալով Խորհրդային Հայաստան՝ Մախլուտոն նշանակվել է Կոմիտասի անվան զբոսայգու պահակ։ Սմբատ Բորոյանն իր մահկանացուն կնքել է 1956 թ. մարտի 20-ին և իր ցանկության համաձայն թաղվել Էջմիածնի Սուրբ Գայանե վանքի բակում՝ Խենթի կողքին։

Մախլուտոյի փոթորկալից կյանքին է նվիրված Խաչիկ Դաշտենցի «Ռանչպարների կանչը» վեպը (Երևան, 1979, 1984, 2010) և Գևորգ Ղարիբջանյանի «Տարոնի արծիվը՝ Մախլուտո» գրքույկը (Երևան, 1996)։ Երևանում Սմբատ Բորոյանի անվամբ կա փողոց։

Պարգևներ

Պարգևատրվել է ցարական երկու խաչով և մեկ մեդալով։

Զորավար Անդրանիկի խոսքը Մախլուտոյի մասին

Զորավար Անդրանիկը հրաժեշտի ելույթում իր մարտիկների մասին ասել է.

Ես ձեզ բոլորիդ հոգուս չափ սիրեցի, բայց իմ ամենասիրելին և փառաբանյալ քաջը եղավ զորավար Մախլուտոն։