Վիքիպեդիա

Հոլոքոստը Բելառուսում

Հոլոքոստը Բելառուսում (բելառուս․՝ Халакост у Беларусі), հրեաների հետապնդումն ու ոչնչացումը[Ն 1] Բելառուսի տարածքում գերմանական օկուպացիայի ընթացքում՝ 1941 թվականի հունիսի 22-ից մինչև 1944 թվականի հուլիսի 28-ը, որը կազմել է նացիստների և նրանց դաշնակիցների՝ հրեաներին ոչնչացնելու ընդհանուր քաղաքականության մի մասը։

Փոս հուշարձանը Մինսկում՝ նվիրված Հոլոքոստի զոհերի հիշատակին

Օկուպացված տարածքներում գործել են Նյուրնբերգյան ռասայական օրենքները, որոնք կոչված էին իրականացնելու հրեաների ռասայական մեկուսացումը։ Հրեաների հաշվառումը դարձել է նրանց ֆիզիկական ոչնչացման առաջին քայլը[1][2][3]։

Զանգվածային սպանություններն սկսվել են գերմանական զորքերի գալու հետ գրեթե միաժամանակ և շարունակվել են մինչև հանրապետության լիակատար ազատագրումը։ Հոլոքոստի սկսվելու պահին բելառուսական տարածքում բնակվող հրեաների ընդհանուր թվի և զոհերի թվի մասին ճշգրիտ տեղեկատվություն չկա։ Սակայն, գիտական աղբյուրների մեծ մասի տվյալներով՝ Բելառուսում զոհվել է մոտ 600-800 հազար մարդ, այսինքն՝ երկրի հրեական բնակչության 74-82 տոկոսը[4][5][6][7][8][9]։

Հետպատերազմյան Բելառուսում Հոլոքոստի դեպքերի մասին չի բարձրաձայնվել գաղափարական պատճառներով[9][10][11]։ Զոհերի հիշատակը հավերժացնելու համակարգված աշխատանքը սկսվել է միայն 1991 թվականին[12]։ Սակայն Բելառուսում Հոլոքոստի թեմայի գիտական ուսումնասիրությունը մնացել է ցածր մակարդակի վրա[4][13][14][15]։

Իրադարձությունների ընթացք

խմբագրել

1941 թվականի հունիսի 22-ին Գերմանիան հարձակվել է Խորհրդային Միության վրա, և մինչև օգոստոսի վերջ Բելառուսի տարածքը ամբողջությամբ գրավվել է գերմանական զորքերի կողմից։ Այն պատճառով, որ գերմանական ստորաբաժանումների առաջխաղացումը շատ արագ է տեղի ունեցել, միայն մի քանի հրեաների է հաջողվել տարհանվել կամ փախչել երկրի խորքերը։

Հրեաների տարհանում

խմբագրել

Որքան ավելի արևելք է եղել հրեա բնակչությունը, այնքան նրանցից շատերն են տարհանվել և փրկվել օկուպացիայից։ Երիտասարդ տղամարդիկ զորակոչվել են Կարմիր բանակ[16]։ 1939 թվականից հետո ԽՍՀՄ-ին կցված արևմտյան տարածքներից, որտեղ ապրում էին ավելի քան 2 միլիոն հրեաներ[Ն 2], տարհանվել կարողացել է 100 հազարից ոչ ավելի մարդ։ Բելառուսի տարածքում մինչև 1939 թվականը այն վայրերում, որը գերմանացիները գրավել են 1941 թվականի հունիսի վերջին, ապրում էին 130 հազարից քիչ ավելի հրեաներ, որոնցից 14-15 հազարը կարողացել են տարհանվել։ Բելառուսի այն տարածքում, որը գերմանացիները գրավել էին հուլիսի կեսերին, ապրում էին ևս 105-110 հազար հրեաներ, որոնցից 45-48 հազարը հասցրել էին մեկնել արևելք։ Տարհանման երկրորդ ալիքի ժամանակ՝ հուլիսի կեսերից մինչև 1941 թվականի օգոստոսի վերջը, Բելառուսի՝ այն ժամանակ դեռ չօկուպացված տարածքի 125 հազար հրեաներից հաջողվել է դուրս բերել 80 հազարին[17][18]։

Մոտավոր հաշվարկներով՝ մինչև 1941 թվականի հունիսի վերջը գերմանացիների կողմից գրավված շրջաններից տարհանվել է հրեաների ընդամենը 11 %-ը, 1941 թվականի հուլիսի կեսերին գրավված շրջաններից՝ 43-44 %-ը, իսկ հանրապետության արևելյան մասից փրկվել է մոտ 63-64 %-ը[19]։

Տարհանման հնարավորությունները որոշվել են բնակության վայրով (օրինակ՝ երկաթուղու հարևանությամբ), գերմանական բանակի՝ դեպի արևելք առաջխաղացման արագությամբ և տարհանման քաղաքականության մեջ խորհրդային մարմինների առաջնահերթություններով։ Բուգուրուսլանի Կենտրոնական տեղեկատու բյուրոյում կազմված անվանական ցուցակներում 1941 թվականի հոկտեմբեր-նոյեմբեր ամիսներին գրանցվել է Բելառուսական ԽՍՀ-ից 222 հազար փախստական հրեա[17]։

Փուլեր, տարածքային և վարչական բաժանում

խմբագրել
 
Բելառուսիայի գլխավոր շրջան

Բելառուսում Հոլոքոստի պարբերականացումը համընկնում է ԽՍՀՄ տարածքում Հոլոքոստի պարբերականացման հետ այն տարբերությամբ, որ Բելառուսը ազատագրվել է 1944 թվականի հուլիսին։

Իլյա Ալտմանը ԽՍՀՄ տարածքում Հոլոքոստի իրականացման գործում առանձնացրել է հետևյալ փուլերը[20]․

  • 1941 թվականի հունիսի 22 (հարձակում ԽՍՀՄ-ի վրա) - 1942 թվականի հունվար (Վանզեի կոնֆերանս),
  • 1942 թվականի փետրվար - 1943 թվականի աշուն (գերմանական օկուպացիայի գոտիներում գետտոների և աշխատանքային ճամբարների վերացում),
  • 1943/1944 թվականների ձմեռ - 1944 թվականի աշուն (վերապրած հրեաների տեղափոխումը համակենտրոնացման ճամբարներ. նույն ժամանակահատվածում տեղի է ունեցել ԽՍՀՄ օկուպացված տարածքի լիակատար ազատագրում[Ն 3])։

Իցհակ Արադը նույնպես առանձնացրել է երեք փուլ․

  • 1941 թվականի հունիսի 22 (հարձակում ԽՍՀՄ-ի վրա) - 1942 թվականի փետրվար, այս ընթացքում ոչնչացվել են Լիտվայի, Լատվիայի, Էստոնիայի, Մոլդովայի հրեաների մեծ մասը, Արևելյան Բելառուսի, Արևելյան Ուկրաինայի և գերմանացիների կողմից գրավված ՌԽՖՍՀ շրջանների գրեթե բոլոր հրեաները,
  • 1942 թվականի գարուն - 1942 թվականի դեկտեմբեր, ոչնչացվել են Արևմտյան Ուկրաինայի և Բելառուսի հրեաների մեծ մասը, ինչպես նաև ՌԽՖՍՀ հարավային շրջաններինը, որոնք գրավվել են 1942 թվականի ամռանը,
  • 1943 թվականի հունվար - 1944 թվականի ամառվա վերջ, գրավյալ տարածքներում մնացած հրեաների ոչնչացումը գերմանացիների նահանջից առաջ։

Բելառուսի տարածքը բաժանվել է հետևյալ գոտիների[21][22][23]․

  • «Կենտրոն» բանակային խմբի թիկունք, որը ներառել է Վիտեբսկի, Մոգիլյովի մարզերը, Գոմելի զգալի մասը, Մինսկի արևելյան շրջանները և Պոլեսի մարզի մի քանի շրջաններ,
  • Բելառուսի Օստլանդ Ռայխսկոմիսարիատի գլխավոր շրջան՝ ԲԽՍՀ-ի մոտ մեկ երրորդը,
  • Ուկրաինայի Ռայխսկոմիսարիատի կազմում ներառվել են Բրեստի մարզի հարավը, Գոմելի մեծ մասը և Պինսկի և Պոլեսի մարզերի մի մասը,
  • Երրորդ ռայխի կազմում ընդգրկվել են ամբողջ Բելոստոկի մարզը և Գրոդնոյի մարզի մի մասը,
  • Հյուսիս-արևմուտքում գտնվող մի փոքր հատված ընդգրկվել է «Լիտվա» գլխավոր կոմիսարիատում։

Առաջին գոտում գործել են ռազմական իշխանությունները, իսկ մնացածներում հրեաների հետապնդմամբ և ոչնչացմամբ զբաղվել է քաղաքացիական օկուպացիոն վարչակազմը[24]։ Բելառուսի Գլխավոր շրջանը բաժանված է եղել 10 շրջանների (գերմ.՝ Gebiet), որոնք ղեկավարել են գեբիտսկոմիսարները[25]։ Բելառուսի գլխավոր շրջանի տարածքում ռազմական իշխանություններից քաղաքացիականին լիազորությունները փոխանցվել են 1941 թվականի սեպտեմբերի 1-ին[26]։

Պատմական գիտությունների դոկտոր Օլեգ Ռոմանկոն գրում է նաև իշխանության երրորդ ճյուղի՝ ոստիկանականի մասին, որը ենթարկվել է ՍՍ ռեյխսֆյուրեր Հայնրիխ Հիմլերին։ Օստլանդի Ռայխսկոմիսարիատի տարածքում նրա կողմից նշանակվել է ՍՍ-ի և ոստիկանության գլխավոր ֆյուրեր (գերմ.՝ Hohere SS-und Polizeifuhrer; HSSPf)։ Բելառուսի գլխավոր շրջանում ստեղծվել է ՍՍ ֆյուրերի և Բելառուսի գլխավոր շրջանի ոստիկանության ապարատը (գերմ.՝ SSPfWeissruthenien), որին ենթարկվել է անվտանգության ոստիկանության և ՍԴ պետը (գերմ.՝ Kommandeur der Sicherheitspolizei und SD Weissruthenien) և կարգի ոստիկանության պետը (գերմ.՝ Kommandeur der Ordnungspolizei Weissruthenien)։ Գլխավոր շրջանի տարածքում ստեղծվել են վեց ոստիկանական շրջաններ, որոնք փոքր-ինչ ավելի մեծ էին, քան քաղաքացիական վարչակազմի օկրուգները՝ Լիդա — Նովոգրուդոկ, Սլոնիմ, Բարանովիչի — Հանցավիչի, Վիլեյկա, Գլուբոյ, Մինսկ - Սլուցկ[27]։ Հենց այդ կառույցներն էլ եղել են քաղաքացիական իշխանությունների պատասխանատվության գոտում ոչնչացման ակցիաների հիմնական իրականացնողները[5]։

Առաջին փուլ

խմբագրել

Օկուպացված տարածքներում հրեաների զանգվածային սպանությունները կատարվել են արևելքից շաժվելով դեպի արևմուտք՝ «Կենտրոն» բանակային խմբի «թիկունքը մաքրելու» նպատակով։ Արևմտյան մասում հրեաները մեկուսացվել են տեղի բնակչությունից։ Մի մասին անմիջապես սպանել են, իսկ մյուսներին քշել են հրեաների բնակության համար հատուկ առանձնացված վայրեր՝ գետտոներ։ Հրեաների համար սահմանվել են հատուկ նույնականացման նշաններ՝ դեղին գույնի կտորեր, որոնք նրանք պետք է կրեին հագուստի առջևի և հետևի մասում[28]։

Բելառուսի հրեաների մեծ մասը սպանվել է 1941 թվականին և 1942 թվականի առաջին կեսին, հիմնականում հանրապետության արևելյան մասում[29]։

Շատ բնակավայրերում հրեաների սպանությունները սկսվել են գերմանացիների ժամանմանը հաջորդած առաջին իսկ օրերին։ Արդեն հունիսի 28-ին Բելոստոկում սպանվել է 2 հազար հրեա, իսկ մի քանի օր անց՝ ևս մի քանի հազար[30]։ Հուլիսի 10-ին Բրեստ-Լիտովսկում, ըստ տարբեր տվյալների, գնդակահարվել է 5-10 հազար հրեա։ Օգոստոսի 5-7-ը Պինսկում սպանվել է 10 հազար հրեա[31][32]։

Օգոստոսի 14-15-ը ՍՍ ռեյխսֆյուրեր Հայնրիխ Հիմլեր այցելել է Մինսկ, որտեղ անձամբ հետևել է Մինսկի գետտոյի 100 բանտարկյալների ցուցադրական գնդակահարությանը[33][34]։

Մինչ ձմռան սկիզբն սպանվել է ավելի քան 50 հազար մարդ։ Օկուպացիայի առաջին ամիսներին ոչնչացվել է նաև Վիտեբսկի, Գոմելի, Բոբրույսկի և Մոգիլյովի հրեաների մեծ մասը։ Մասնավորապես, հոկտեմբերի 8-ին լուծարվել է Վիտեբսկի գետտոն, սպանվել է 16 հազար հրեա[35]։ Հոկտեմբերի 30-ին վերմախտի զինվորները Նեսվիժի գետտոյում գնդակահարել են 4,5 հազար հրեաների[36]։ 1941 թվականի դեկտեմբերի 8-ին Նովոգրուդոկում բնակվող 7 հազար հրեաներից սպանվել է 4,5 հազարը[31]։ 1941 թվականի վերջին երեսունհինգ խոշոր գետտոների հրեաներն ամբողջությամբ ոչնչացվել են[37]։

1942 թվականի հունվարի 1-31-ը Բելառուսիայում այնզացթիմերը չեն գնդակահարել ոչ մի հրեայի։ Օկուպացված տարածքի այն հատվածում, որը գտնվում էր Բելառուսի Գլխավոր օկրուգի քաղաքացիական իշխանությունների վերահսկողության տակ, հունվարի վերջին ողջ է մնացել 139 հազար հրեա[38]։

Երկրորդ փուլ

խմբագրել

1942 թվականի ամռանը և աշնանը նացիստները սկսել են Արևմտյան Բելառուսի գետտոները վերացնելուն ուղղված գործողություններ։ Ոչնչացվել են Միրի, Կլեցկի, Լյախավիչիի, Նեսվիժի, Կոսավայի և շատ այլ վայրերի հրեաները[39]։ 1942 թվականի հուլիսի 17-ին սպանվել են Գորոդեա գյուղի գետտոյի բոլոր 1137 հրեաները[40]։

1942 թվականի հուլիսի 31-ին գլխավոր կոմիսար Վիլհելմ Կուբեն Օստլանդի ռայխսկոմիսար Հենրիխ Լոզեին զեկուցել է, թե «վերջին տասը շաբաթվա ընթացքում Բելառուսում ոչնչացվել է մոտ 55 հազար հրեա։ Մինսկի շրջանում հրեաներն ամբողջությամբ բնաջնջվել են»[41]։

1942 թվականի հոկտեմբերի 15-18-ին ոչնչացվել է Բրեստի գետտոն, որտեղից փրկվել է ընդամենը 19 մարդ[42]։ Հոկտեմբերի 28-ին ոչնչացվել է Պինսկի գետտոն, սպանվել է մոտ 17 հազար հրեա[43]։

Ըստ որոշ տվյալների՝ գերմանացիները ծրագրել էին ոչնչացված հրեաների տեղը վերաբնակեցնել հոլանդացի ֆերմերների, սակայն գործը, ամենայն հավանականությամբ, սահմանափակվել է ճանաչողական այցով և առաքելության ներկայացուցիչների առջև գլխավոր կոմիսար Կուբեի ելույթով 1942 թվականին[44][45]։

Երրորդ փուլ

խմբագրել

1943 թվականի փետրվարի 8-ին վերացվել է Սլուցկի գետտոն[46]։ Մինչև մարտի 12-ն ամբողջությամբ ոչնչացվել է Գրոդնոյի հրեա բնակչությունը՝ ավելի քան 25 հազար մարդ[47]։ Ձմռանը, հավատալով գերմանական քարոզչությանը, անտառից վերադարձել են Իվյե քաղաքի փախած հրեաները, որոնք հետագայում սպանվել են[48].

1943 թվականի հունիսի 21-ին ՍՍ ռեյխսֆյուրեր Հայնրիխ Հիմլերը գաղտնի հրաման է ստորագրել օգոստոսի 1-ից Օստլանդի Ռայխկոմիսարիատում բոլոր գետտոները վերացնելու և ողջ մնացած հրեաներին համակենտրոնացման ճամբարներ տեղափոխելու մասին[49]։ Օգոստոսի 16-20-ին սպանվել են Բելոսստոկի գետտոյի վերջին հրեաները[32]։ Մինչև ամռան վերջ վերացվել են Արևմտյան Բելառուսի վերջին գետտոները, որոնք տեղակայված էին Գլուբոկոե և Լիդա քաղաքներում[37]։

1943 թվականի օգոստոսի 7-ին Նովոգրուդոկի գետտոյում գնդակահարվել են բոլոր երեխաները և մեծահասակ բանտարկյալների մի մասը։ Ողջ են մնացել միայն Կորելիչսկայա փողոցի արհեստանոցներ և դատարանի շենք տեղափոխված մասնագետների ընտանիքները։ Նրանք սպանվել են 1944 թվականի փետրվարին[50]։

1943 թվականի ամռան վերջին Բելառուսի բոլոր գետտոներում միասին վերցրած մնացել էր մոտ 30 հազար հրեա[51]։ Բոբրույսկում ողջ մնացած հրեաները սպանվել են 1943 թվականի սեպտեմբերին[37]։ 1943 թվականի հոկտեմբերի 21-ին սկսվել է Մինսկի գետտոյի վերջին կոտորածը։ Նրա բոլոր բնակիչները ոչնչացվել են, մինչև Մինսկի ազատագրումն կենդանի է մնացել ընդամենը 13 մարդ[52]։ Դեկտեմբերի 17-ին վերացվել է Բարանովիչիի գետտոն (սպանվել է 3 հազար մարդ, մնացածը տեղափոխվել են համակենտրոնացման ճամբարներ)[53]։

Արդեն 1942 թվականի գարնանից Հիմլերի հրամանով սկսվել են զանգվածային սպանությունների հետքերը թաքցնելու աշխատանքները, որոնք շարունակվել են մինչև օկուպացիայի ավարտը[54]։ Մասնավորապես, 1944 թվականի առաջին կեսին «Մետեոսվոդկա» գործողության շրջանակներում կազմակերպվել է սպանվածների նախկինում թաղված դիակների այրումը[55]։

Օկուպացիոն իշխանությունների քաղաքականությունը հրեաների նկատմամբ

խմբագրել

Օկուպացիոն իշխանությունների քաղաքականությունն ուղղված էր իրենց վերահսկողության տակ հայտնված բոլոր հրեաների ոչնչացմանը։ Սակայն արագ սպանել հարյուր հազարավոր մարդկանց և լուծել դրա հետ կապված բոլոր հարցերը հնարավոր չէր, այդ պատճառով սկզբում հրեաներին գրանցել են, ապա մեկուսացրել տեղի բնակչությունից, թալանել և շահագործել օկուպանտների շահերի օգտին, իսկ դրանից հետո միայն ոչնչացրել[3]։

Պաշտոնապես օկուպացված տարածքները հրեաներից «մաքրելով» զբաղվել է Արևելյան տարածքների գերմանական նախարարությունը, որը ղեկավարում էր նացիզմի նշանավոր տեսաբան Ալֆրեդ Ռոզենբերգը։ Նախնական պլանը նախատեսել է հրեաների վերաբնակեցում Ուրալից այն կողմ՝ Եվրոպայից դուրս[56]։ Այնուամենայնիվ, բլիցկրիգի ձախողման պատճառով այդ ծրագիրը կորցրել է իր արդիականությունը և «հրեական հարցի վերջնական լուծումը» կյանքի կոչելու առաջատար դերն անցել է ՍՍ-ի ղեկավար Հայնրիխ Հիմլերին։ Սկզբում Հիմլերը նախատեսել է իրականացնել հրեաների ոչնչացման հիմնական մասը հատուկ թիմերի՝ այնզացխմբերի ուժերով։ Այնուամենայնիվ, նրանց ուժերը բավարար չեն եղել, և ստեղծվել են տեղի բնակիչներից կազմված բազմաթիվ ջոկատներ, որոնք համակրում էին նացիզմի գաղափարներին։ 1941 թվականի աշնանը զանգվածային գնդակահարությունների հիմնական մասը կատարել են հենց այդ համագործակցային ջոկատները։ Արդյունքում մինչև 1941 թվականի վերջը Մոլոտով-Ռիբենտրոպ գծից արևելք գնդակահարվել է մոտ մեկ միլիոն հրեա[57]։

Հրեաների հաշվառում

խմբագրել

Հրեաներին առանձնացնելիս նացիստները սովորաբար հիմնվել են 1935 թվականի նոյեմբերի 14-ին ռայխի՝ քաղաքացիության մասին օրենքի առաջին փոփոխության վրա։ Բելառուսում հրեականության սահմանման քաղաքականությունը հիմնված է եղել 1941 թվականի օգոստոսի 13-ի «Օստլանդի ռեյխսկոմիսարիատի տարածքում հրեաների հետ վարվելու ժամանակավոր հրահանգների» վրա և եղել է շատ ավելի կոշտ։ «Դիրեկտիվների» համաձայն՝ հրեա է հայտարարվել յուրաքանչյուր ոք, որի չորսից մեկ պապը կամ տատը եղել է հրեա։ Հրեաների շարքին են դասվել նաև հրեաների կողակիցները, որոնք ամուսնացած են եղել նախքան 1941 թվականի հունիսի 20-ը[58]։

Օկուպացված տարածքում գտնվող բոլոր հրեաները պարտավոր են եղել գրանցվել Տեղական ինքնակառավարման մարմիններում։ Բացի այդ, հրեաները պարտավոր էին կրել տարբերանշաններ՝ այսպես կոչված կարկատաններ։ Ամենից հաճախ դրանք եղել են տարբեր ձևի կտորներ կամ դեղին գույնի վեցաթև աստղեր, որոնք պետք է կարված լինեին հագուստի առջևի և հետևի մասում[59][60]։ Բանակի «Կենտրոն» խմբի թիկունքի հրամանատար գեներալ Մաքսիմիլիան ֆոն Շենկենդորֆի՝ 1941 թվականի հուլիսի 7-ի թիվ 1 հրամանի համաձայն՝ 10 տարեկանից բարձր հրեաները պարտավորվել են կրել սպիտակ թևկապներ՝ վրան նկարված դեղին աստղով[28]։ Օգոստոսի 21-ին նա նաև հրաման է արձակել, ըստ որի՝ «հրեաների գործունեության խիստ վերահսկողության» նպատակով նրանց արգելվել է լքել բնակության վայրը[3]։ Հետագայում հրեաներին արգելվել է փոխել ոչ միայն բնակության շրջանը, այլև տունը։ Շատ գետտոներում հրեաները պարտավորված են եղել հագուստի վրա կրել նաև այն տան համարը, որտեղ նրանք ապրում էին[61]։

Գերմանացիները մանկատների ղեկավարությունից առաջին հերթին պահանջել են հրեա երեխաներին անհապաղ տեղափոխել գետտո։ Մանկատների տնօրեններից և դաստիարակներից պահանջվել է զեկուցել հրեա երեխաների առկայության մասին, իսկ երեխաներին, որոնք կասկածվում էին հրեա լինելու մեջ, պետք է ուղարկեին քաղաքային կոմիսարիատին կից հանձնաժողովի մոտ։ Հանձնաժողովի կազմում ընդգրկված են եղել գերմանացիներ, որոնք որոշել են՝ տվյալ երեխան հրեա է, թե ոչ, ըստ որի՝ նրան ուղարկել են գետտո կամ հետ՝ մանկատուն։ Հանձնաժողովի անդամ գերմանացի Ռեբիգերն անձամբ հերթով այցելել է մանկատներ և հրեաներին հայտնաբերելու նպատակով զննել երեխաներին և հարցաքննել դաստիարակներին ու սաներին[62]։

Մեկուսացում

խմբագրել
 
Հրեաների վտարումը Մոգիլյովում 1941 թվականի հուլիսին

Հրեաների մեկուսացման հիմնական վայրերը եղել են գետտոները, համակենտրոնացման ճամբարները և մահվան ճամբարները։

Ստեղծելով հրեաների հարկադիր մեկուսացման վայրեր՝ նացիստները հետապնդել են հետևյալ նպատակները[63]․

  • Հրեաների առաջիկա վերացման հեշտացում,
  • Պոտենցիալ դիմադրության կանխարգելում,
  • Անվճար աշխատուժի ապահովում
  • Մնացյալ բնակչության դրական վերաբերմունքի ստեղծում, որոնց նացիստները դա ներկայացրել են որպես բոլշևիկյան իշխանության պատժում ժողովրդի նախկին զրկանքների համար․ նացիստական քարոզչությունը նույնացրել է հրեաներին ու կոմունիստներին[64]։

Հրեաներին արգելվել է փոխել բնակության վայրը, քայլել մայթերով, այցելել թատրոններ, կինոթատրոններ, գրադարաններ և թանգարաններ, ինչպես նաև առևտուր անել և նույնիսկ շփվել տեղի բնակչության հետ[59]։ Գետտոյից դուրս առանց հատուկ թույլտվության բռնված հրեաներին, որպես կանոն, տեղում գնդակահարել են[65]։ Օկուպացիոն վարչակազմի փաստաթղթերը, որոնք վերաբերում էին բնակչության կյանքին, հաճախ պարունակում էին առանձին ցուցումներ հրեաների հանդեպ ցուցաբերվող խտրականության վերաբերյալ։ Այսպես, գլխավոր կոմիսար Կուբեի 1941 թվականի սեպտեմբերի 10-ի հրամանում պարտադիր դպրոցական ուսուցման կազմակերպման վերաբերյալ նշվել է, որ հրեաների համար պարտադիր ուսուցում չի սահմանվում, իսկ հրեական դպրոցների ստեղծումն արգելված է[66]։

Պատմական գիտությունների թեկնածու Գենադի Վիննիցան առանձնացրել է հրեաների հարկադիր պահման ռեժիմների 4 տարբերակ[58]․

  • Բնակավայրի սահմաններում՝ առանց մեկուսացման,
  • Մեկուսացում՝ առանց մշտական բնակության վայրից տեղափոխվելու,
  • Մեկուսացում առանձին շրջան (թաղամաս, փողոց, շենք) տեղափոխմամբ՝ որոշակի ժամերին բնակավայրի սահմաններում ազատ տեղաշարժվելու իրավունքով,
  • Մեկուսացում՝ տեղափոխվելով առանձին տարածք (թաղամաս, փողոց, շենք)՝ նախատեսված տարածքը լքելու լիակատար արգելքով։

Առաջին տարբերակը կիրառվել է շրջկենտրոններից հեռու գտնվող որոշ փոքր բնակավայրերում, որտեղ հրեա բնակչության ոչնչացումը տեղի է ունեցել հաշված օրերի ընթացքում։ Օրինակ՝ Շկլովի շրջանի Ստարոսելյե բնակավայրում և Դուբրովենսկի շրջանի Բաևո գյուղում, որոնց բոլոր բնակիչները գնդակահարվել են 1941 թվականի սեպտեմբերին։

Երկրորդ տարբերակը բնորոշ է եղել այն բնակավայրերին, որտեղ հրեաները բավականին կոմպակտ էին ապրում, ինչը ապահովում էր նացիստներին անհրաժեշտ մեկուսացումը՝ առանց գետտոյում վերաբնակեցնելու։ Նման բնակավայրերի օրինակ կարող են լինել Չաշնիկսկի շրջանի Չերիա, Բոբր, Լեպելսկի շրջանի Կամեն և մի քանի այլ բնակավայրեր։

Գետտոներ

խմբագրել

Բելառուսական բոլոր քաղաքներում ստեղծվել են հրեական գետտոներ, որոնցից ամենամեծը եղել է Մինսկի գետտոն[25]։ Դրա ստեղծման հրամանը եղել է 1941 թվականի հուլիսի 20-ին։ Հինգ օրվա ընթացքում Մինսկի և նրա շրջակայքի շուրջ 80 հազար հրեաներ հավաքվել են այդ գետտոյում։ 1941 թվականի օգոստոսին ստեղծվել են գետտոներ Բելոստոկում (50 հազար մարդ) և Գրոդնոյում (25 հազար մարդ)[67]։

Ընդհանուր առմամբ Բելառուսում ստեղծվել է, տարբեր տվյալներով, 111-ից[68] մինչև ավելի քան 200[69], իսկ պատմական գիտությունների դոկտոր Էմանուել Իոֆֆեի տվյալներով՝ 299 գետտո ԲԽՍՀ նախապատերազմյան տարածքում 277 բնակավայրերում, որոնցից Բելառուսի ներկայիս տարածքում եղել են 238 գետտոներ 216 բնակավայրերում[70]։ Թվային տվյալի ճշգրտման դժվարությունն այն է, որ շատ գետտոներ գոյություն են ունեցել շատ կարճ ժամանակ, որոշները՝ բառացիորեն մի քանի օր, մինչև իրենց բնակչության ամբողջական ոչնչացումը կամ տեղափոխումը մահվան ճամբարներ։ Օրինակ՝ Գոմելի մարզի Կալինկովիչի գյուղի գետտոն ստեղծվել և ամբողջությամբ ոչնչացվել է 3 օրում՝ 1941 թվականի սեպտեմբերի 20-22-ը[54]։ «Բելառուսը Հայրենական մեծ պատերազմում․ 1941-1945» (բելառուս․՝ «Беларусь у Вялікай Айчыннай вайне. 1941—1945») հանրագիտարանում նշվում է, որ «գետտոները ստեղծվել են բոլոր այն քաղաքներում և բնակավայրերում, որտեղ ապրում էր հրեա բնակչություն»[71], սակայն մի շարք աղբյուրներ նշում են, թե այնտեղ, որտեղ հրեաները քիչ էին, գետտոներ երբեմն չեն ստեղծվել, իսկ առանձին հրեական ընտանիքներ տեղափոխվել են ավելի մեծ բնակավայրեր[72][73]։ Պրուժանիում գերմանացիները եզակի փորձ են կատարել ստեղծելու հրեական քաղաք («Judenstadt»), ուր վերաբնակեցվել են ավելի քան 6,5 հազար հրեաներ 14 բնակավայրերից (ներառյալ 4,5 հազարը Բելոստոկից)[1]։

Բոլոր գետտոները, ըստ պատմաբանների, պայմանականորեն կարելի է բաժանել երկու հիմնական տիպի՝ «բաց» և «փակ»։ Առանց հրեաների ֆիզիկական մեկուսացման բաց գետտոները առանձին պահպանվող թաղամասում գոյություն են ունեցել միայն մինչև բնակիչների ոչնչացումը, նրանց վերաբնակեցումը «փակ» գետտոներում կամ տեղափոխումը ճամբարներ։ Նման գետտոյում պարտադիր կարգով ստեղծվել են յուդենրատներ կամ նշանակվել (ընտրվել) են ավագներ[63][74]։

«Փակ» գետտոների ստեղծումն իրականացվել է բոլոր հրեաների պարտադիր վերաբնակեցմամբ պահպանվող վայրում (թաղամաս, փողոց, առանձին տարածք)։ Փակ գետտոյի շուրջ բանտարկյալների ուժերով և նրանց հաշվին անցկացվել է փշալարեր կամ կանգնեցվել են պատեր ու ցանկապատեր։ Մուտքը և ելքը կատարվել է անցակետերի միջոցով, որոնք հսկվել են երկու կողմից[74]։

Բելառուսի գլխավոր շրջանի ռազմական ադմինիստրացիայի գոտում և դրան հարող տարածքների գետտոները լուծարվել են մինչև 1941 թվականի վերջը, իսկ քաղաքացիական օկուպացիոն ադմինիստրացիայի գոտիներում պահպանվել են մինչև 1943 թվականի ամառ-ձմեռ[75]։

Կյանքը գետտոյում
խմբագրել
 
Մինսկի գետտոյի բանտարկյալների շարքը փողոցում, 1941 թվական

Գետտոյում հրեաներն ապրել են ծանր պայմաններում։ Որպես կանոն, մեկ սենյակում ապրել են մի քանի ընտանիքներ, մեկ անձին բաժին է ընկել մեկ քառակուսի մետրից պակաս բնակելի տարածք[59]։ Քնել են հատակին։ Կուտակվածության, բաղնիքների բացակայության և ջրի պակասի պատճառով տիրել է հակասանիտարական վիճակ։ Տիֆի և դիզենտերիայի համաճարակներ են գրանցվել Սլոնիմում, Նովոգրուդոկում, Բրեստում, Բելոստոկում, Գրոդնոյում, Պրուժանիում և այլ բնակավայրերում։ Էլեկտրաէներգիայից օգտվելն արգելված է եղել[76]։

Գետտոյի բանտարկյալների սնունդը հիմնականում ապահովվել է ոչ հրեա բնակչության հետ ապրանքների փոխանակման միջոցով։ Ընդ որում, եթե ոստիկանությունը նման շփումներ է նկատել, ապա մեղավորներին տեղում գնդակահարել են։ Օկուպացիոն իշխանությունների կողմից հրեաների համար սահմանված սննդի նորմերը մի քանի անգամ ցածր են եղել, քան ոչ հրեա բնակչության համար և պարբերաբար նվազեցվել են[76]։ Աշխատողներն օրական ստացել են 100-200 գրամ հաց և մի քանի գդալ ապուր, չաշխատող մարդիկ ամենից հաճախ ոչինչ չեն ստացել։ Սովից և հիվանդությունից մահանալը ամենատարածվածն է եղել։ Մինսկի գետտոյում յուդենրատի տարածքից, որտեղ կալանավորներն օգնության էին դիմում, ամեն օր սովից մահացածների 6-7 դիակ են դուրս բերել[42][59][61]։ Սլոնիմի գետտոյի բանտարկյալ Յակով Շեպետինսկին պնդել է, որ օգոստոսի կեսերից մինչև 1941 թվականի նոյեմբերի սկիզբը իրենց գետտոյում սովից, ցրտից և համաճարակներից մահացել է մոտ 10 հազար մարդ[77]։

Գետտոյից դուրս գալն արգելված է եղել, բացի աշխատանքի գնալուց։ Բանտարկյալներին աշխատանքի են տարել շարասյուներով՝ զինված պահպանության ներքո, ընդ որում՝ նրանք պետք է քայլեին սալարկուղով, չէր թույլատրվում օգտվել մայթերից։ Շարասյան շարժման ժամանակ և աշխատանքի ժամանակ պահակները հաճախ ծեծել և նույնիսկ սպանել են բանտարկյալներին[78]։

Յուդենրատներ
խմբագրել

Յուդենրատները (գերմ.՝ Judenrat – «հրեական խորհուրդ») կամ հրեական կոմիտեները ստեղծվել են գերմանական օկուպացիոն իշխանությունների կողմից որպես հրեական գետտոների ինքնակառավարման մարմիններ։ Հրեական կոլաբորացիոնիզմը, ի տարբերություն բելառուսականի, երբեք գաղափարական հիմք չի ունեցել։ Բացի այդ, յուդենրատները, ի տարբերություն տեղական այլ կոլաբորացիոնիստական մարմինների, հաճախ ձևավորվել են հարկադրաբար[79]։

Այսպես, Վասիլի Գրոսմանի վարկածով, Մինսկում գերմանացիները պարզապես փողոցում ձերբակալել են 10 առաջին բռնված հրեա տղամարդկանց և հայտարարել, որ նրանք հրեական խորհուրդ են, որը պարտավոր է կատարել գերմանական հրամանները։ Ինչպես պնդել է Մինսկի գետտոյի ընդհատակյա ղեկավար Գիրշ Սմոլյարը, սպան պարզապես հարցրել է մի խումբ հրեաների, թե ովքեր գիտեն գերմաներեն, Իլյա Մուշկինը մի քայլ առաջ է գնացել և անմիջապես նշանակվել յուդենրատի ղեկավար[80]։

Յուդենրատի լիազորությունները ներառել են գետտոյում տնտեսական կյանքի և կարգի ապահովումը, դրամական միջոցների և այլ ռազմատուգանքների հավաքագրումը, աշխատանքային ճամբարներում աշխատելու թեկնածուների ընտրությունը, ինչպես նաև օկուպացիոն իշխանության պատվերների կատարումը։ Յուդենրատին պաշտոնապես ենթարկվել է հրեական ոստիկանությունը[81]։

Պատմական գիտությունների թեկնածու Եվգենի Ռոզենբլատը հրեա կոլաբորանտներին բաժանել է երկու մեծ խմբի[79]․

  • Կոլեկտիվ գոյատևման ռազմավարության կողմնակիցներ,
  • Անհատական գոյատևման ռազմավարություն իրականացնող անձինք։

Առաջին խումբն իրեն նույնացրել է գետտոյի մյուս բոլոր բնակիչների հետ և հնարավորինս փորձել է հասնել մի համակարգի, որի դեպքում հրեա բնակչության մի շարք կատեգորիաների գոյատևման լրացուցիչ հնարավորություններ էին տրվում, օրինակ՝ յուդենրատների խնամակալությունը բազմազավակ ընտանիքների, աղքատների, ծերերի, միայնակ մարդկանց և հաշմանդամների նկատմամբ։ Երկրորդ խմբի ներկայացուցիչները հակադրվել են մնացած հրեաներին և օգտագործել են բոլոր միջոցները իրենց գոյատևման համար, այդ թվում՝ պատճառ դառնալով իրավիճակի վատթարացման կամ մյուսների մահվան համար։

Յուդենրատների անդամները տարբեր կերպ են վերաբերվել գետտոյում ընդհատակյա զինված դիմադրությանը և այլ գործողություններին։ Որոշ դեպքերում նրանք կապ և համագործակցություն են հաստատել ընդհատակի և պարտիզանների հետ, որոշ դեպքերում նրանք ձգտել են թույլ չտալ դիմադրության գործողություններ՝ վախենալով, որ գերմանացիները վրեժխնդիր կլինեն գետտոյի բոլոր բնակիչներից[79]։ Եղել են նաև նացիստների ակտիվ հանցակիցներ։ Նրանց մի մասը սպանվել է ընդհատակայինների և պարտիզանների կողմից[82]։

Ամենամեծ գետտոներ
խմբագրել
Քաղաք Գոյության ժամանակաշրջան Զոհվածների թիվ
Մինսկ 20 հուլիսի, 1941 – 21 հոկտեմբերի, 1943 80[83]-100 հազար
Բելոստոկ 26 հուլիսի, 1941 – 20 օգոստոսի, 1943 50 հազար[67]
Բոբրույսկ 1 օգոստոսի 1941 – փետրվար, 1942[84] շուրջ 25 հազար[85]
Գրոդնո 1 նոյեմբերի, 1941 – 12 փետրվարի, 1943 20[83]-42 հազար[86]
Սլոնիմ օգոստոս, 1941 – դեկտեմբեր, 1942[87] 10[83]-25 հազար[88]
Սլուցկ օգոստոս, 1941 – 8 փետրվարի, 1943[46] շուրջ 18 հազար[83]
Պինսկ 1 մայիսի – 28 հոկտեմբերի, 1942 շուրջ 17 հազար[43]
Վիտեբսկ 25 հուլիսի, 1941 – նոյեմբեր, 1941 16[35]-20 հազար[83]
Բրեստ նոյեմբեր, 1941 – 18 հոկտեմբերի, 1942 16[83]-18 հազար[42]
Բարանովիչի դեկտեմբեր, 1941 – 17 դեկտեմբերի, 1942 12 հազար[83]
Մոգիլյով հուլիս, 1941 – 1942 10 հազար[83]
Նովոգրուդոկ դեկտեմբեր, 1941 – աշուն, 1943 10 հազար[83]
Վոլկովիսկ 1941 – 1943 շուրջ 10 հազար[83]

Համակենտրոնացման ճամբարներ և մահվան ճամբարներ

խմբագրել
Հիմնական հոդված՝ Նացիստական համակենտրոնացման ճամբարներ

Մեկուսացման ավելի ծանր ձև են եղել համակենտրոնացման ճամբարները։ Նման ճամբարներ ստեղծվել են բանտարկյալներին որպես օգտակար և անօգուտ տեսակավորելու կամ նրանց որակավորում չպահանջող ծանր հարկադիր աշխատանքներում օգտագործելու համար։ Տղամարդիկ և կանայք առանձին են պահվել բարաքային տիպի սենյակներում՝ ոստիկանության և անվտանգության ծառայության հսկողության ներքո։ Հարազատներին այցելել չի թույլատրվել։ Բժշկական օգնությունը բացակայել է։ ՈՒժերից վեր աշխատանքի և կացության ծանր պայմանների պատճառով մահացության աստիճանը շատ բարձր է եղել[89]։ Բելառուսում համակենտրոնացման ճամբարների ամենահայտնի օրինակներից մեկը եղել է Մինսկի Շիրոկայա փողոցում գտնվող ճամբարը[63][90]։ Նրա բանտարկյալներից է եղել Սոբիբորի մահվան ճամբարում ապստամբության ապագա ղեկավար Ալեքսանդր Պեչերսկին[91]։

Բելառուսի տարածքում նացիստները ստեղծել են մի շարք համակենտրոնացման ճամբարներ, որոնք նախատեսված են եղել հատուկ մարդկանց ոչնչացնելու համար։ Դրանցից ամենամեծը եղել է Մինսկից 10 կմ հեռավորության վրա գտնվող Մալի Տրոստենեց ճամբարը։ Այս ճամբարում և դրան հարակից Բլագովշչինա և Շաշկովկա վայրերում սպանվել է ավելի քան 206 500 մարդ (հիմնականում հրեաներ և ռազմագերիներ)[92]։ Զոհերի ընդհանուր թվով երկրորդ և երրորդ տեղերը զբաղեցնում են Լեսնյանսկի մահվան ճամբարը Բարանովիչի շրջանում (88 407 մարդ) և Մասյուկովշչինսկի մահվան ճամբարը Մինսկում (ավելի քան 80 հազար մարդ)։ Մահվան ճամբարներում զոհվածների զգալի մասը կազմել են հրեաները[93]։

Բարանովիչիից 18 կմ հեռավորության վրա գտնվող Կոլդիչևոյի մահվան ճամբարը ստեղծվել է 1942 թվականի մարտին։ Այս ճամբարում ոչնչացվել է մոտ 22 հազար մարդ, այդ թվում՝ Բարանովիչի քաղաքի և շրջակայքի բազմաթիվ հրեաներ[94][95]։ Կոլբասինո գյուղի (Գրոդնոյի արվարձան) Շտալագ 353 մահվան ճամբարում եղել է 55 հազար մարդ։ Միայն 1941 թվականի դեկտեմբերին այստեղ սպանվել են Գրոդնոյի և Բելոստոկի մարզերի 27 հազար հրեաներ[96]։

Ընդհանուր առմամբ Բելառուսում գոյություն է ունեցել մոտ 260 մահվան ճամբար[25][97]։

Կողոպուտ և շահագործում

խմբագրել
 
Հարկադիր աշխատանք կատարող հրեաներ Մինսկում, 1942 թվականի փետրվար

Օկուպացիոն ռեժիմի հաստատումից հետո հրեաներին պատկանող ցանկացած գույք ցանկացած պահի կարող էր առգրավվել։ Օրինակ՝ 1941 թվականի հուլիսի 2-ին Մինսկում շրջապատվել է Մյասնիկովի փողոցի թիվ 21 տունը, որտեղ ապրում էր 300 մարդ։ Նրանց բոլորին տարել են բակ և կանգնեցրել դեպքով դեպի պատը։ Զենք փնտրելու պատրվակով ոստիկանությունը բնակարաններից վերցրել է այն ամենը, ինչ հարկ է համարել, այդ թվում՝ հագուստ, անկողնային պարագաներ և նույնիսկ սննդամթերք։ Նման ակցիաները բազմիցս կրկնվել են նաև հետագայում։ Գերմանացիներն ու կոլաբորացիոնիստները կարող էին ցանկացած պահի մտնել որևէ հրեայի տուն և վերցնել ցանկացած իր։ Դիմադրության փորձերի դեպքում նրանց տեղում սպանել են[59]։

Հրեական բնակչությունից գանձվել են ռազմատուգանքներ։ Հրեաները պարտավոր էին հանձնել ամբողջ առկա ոսկին, արծաթը և այլ զարդեր։ Մինսկի գետտոյում ռազմատուգանքները պարտադրվել են երկու շաբաթը մեկ, դրանց կատարումը երաշխավորելու համար պատանդներ են վերցվել։ Այն բանից հետո, երբ հրեական բնակչության մոտ եղած աեքավոր իրերը հատել են, նրանցից պահանջվել է հանձնել կոշիկներ, կաշվե հագուստ, վերմակներ, մորթյա իրեր, էլեկտրական սարքեր և այլն[59][98]։ Նմանատիպ քաղաքականություն է իրականացվել նաև այլ գետտոներում[42]։

Աշխատունակ հրեաներին ներգրավել են հարկադիր աշխատանքի մեջ։ Ձեռնարկությունների հայտերն ստացվել են աշխատանքի բորսաների միջոցով։ Գերմանացիները որակյալ մասնագետներին հաշվառել են առանձին, նրանք աշխատել են իրենց մասնագիտությամբ։ Մնացածներին, այդ թվում՝ կանանց և երեխաներին, ուղարկել են ծանր օժանդակ աշխատանքների՝ աղբահանություն, զուգարանների մաքրում, բեռնման-բեռնաթափման աշխատանքներ, փոսերի փորում և այլն[78][98]։ Հատուկ հրամաններով արգելվում էր հրեաներին օգտագործել սպասարկման, առևտրի կամ գրասենյակային ոլորտում, ծառայողական տարածքներում, զորամասերում և որպես սպասավորներ[99]։

Գետտոներում իշխանությունների հրամանով ստեղծվել են կոշիկի, կարի, ատաղձագործության, փականագործության և այլ արհեստանոցներ, որոնք աշխատել են Գերմանիայի տնտեսության համար։ Հրեական բնակչության շահագործման արմատական տարբերակներից էին այսպես կոչված «աշխատանքային ճամբարները» (համակենտրոնացման ճամբարների տեսակ)[89]։

Ոչնչացում

խմբագրել

Հրեաների զանգվածային գնդակահարությունները սկսվել են արդեն պատերազմի առաջին օրերից[98] և լայնորեն տարածվել են մինչև մեկուսացման վայրերում հրեաների համակենտրոնացման ավարտը։ Այսպես, ԽՍՀՄ-ից 1941 թվականի հուլիսի 24-ի իրադարձությունների ամփոփագրում անվտանգության ոստիկանության և Անվտանգության ծառայության պետը զեկուցել է Բեռլին, որ «Մինսկում վերացվել են հրեական մտավորականության բոլոր շերտերը (ուսուցիչներ, պրոֆեսորներ, փաստաբաններ և այլն, բացառությամբ բժշկական մասնագետների)։ ...Սկզբի համար վերացվել է 1050 հրեա։ Մնացած հրեաները ամեն օր ուղարկվում են էկզեկուցիայի»[61]։ Նմանատիպ ակցիաներ են անցկացվել ամբողջ հանրապետությունում։

1941 թվականի նոյեմբերի 24-ին Բելառուսի ռազմական պարետ, գեներալ-մայոր Գուստավ ֆոն Բեխտոլսհայմը հրաման է ստորագրել, որի համաձայն հրեաները պետք է «անհետանան երկրի երեսից»։ Բացի հրեաներից, Բեխտոլսհայմի հրամանի համաձայն, ոչնչացման ենթակա էին նաև գնչուները[100]։

Հրեաների մեկուսացումից հետո գետտոյում զանգվածային շուրջկալումներ են տեղի ունեցել, որին հաջորդել է բոլոր ձերբակալվածներին գնդակահարության տանելը։ Առաջին հերթին ոչնչացվել են անաշխատունակ բանտարկյալները՝ երեխաները, տարեցները, հաշմանդամները և հիվանդները[61]։

Ոչնչացման արագությունը զգալիորեն կախված է եղել օկուպացիոն վարչակազմի տեղական պաշտոնյաների դիրքորոշումից։ Նրանցից ոմանք կարծում էին, որ աշխատունակ հրեաների զանգվածային սպանությունը վնաս է հասցնում Երրորդ ռեյխին՝ պետությանը զրկելով անվճար աշխատուժից։ Նրանք ձգտում էին սահմանափակել ոչնչացումը ոչ հմուտ և անաշխատունակ անձանցով՝ պատճառաբանելով, որ առանց մի շարք հրեա մասնագետների տուժում է արտադրությունը[76]։ Մյուսները հրեաների ոչնչացումը համարել են կարևորագույն առաջնահերթություն և դրանք չեն համարել տնտեսական կորուստներ[89]։ Հակասություններ են եղել նաև մի կողմից Վերմախտի և Անվտանգության ծառայության դիրքորոշման և մյուս կողմից քաղաքացիական վարչակազմի միջև։ Զինվորականները պնդել են, որ հրեաները հնարավորինս շուտ ոչնչացվեն՝ ավելի մեծ անվտանգություն ապահովելու նպատակով, իսկ գլխավոր կոմիսարիատը դա համարել է երկարաժամկետ խնդիր[24]։

Ըստ վկաների բազմաթիվ ցուցմունքների՝ զանգվածային գնդակահարությունների ժամանակ մարդկանց հաճախ ողջ-ողջ թաղել են, մասնավորապես՝ վիրավորներին և երեխաներին։ Փաստագրվել են ոչնչացումից առաջ ահաբեկման, բռնաբարության և խոշտանգման բազմաթիվ դեպքեր, ողջակիզման դեպքեր և դաժանության նմանատիպ դրսևորումներ[101][54][102]

Զոհերի մեծ մասը՝ ավելի քան 550 հազար մարդ, սպանվել է 1942 թվականի փետրվարից մինչև 1943 թվականի աշուն, այնսինքն՝ այն ժամանակ, երբ նացիստները զանգվածաբար ոչնչացրել են գետտոները Կենտրոնական և Արևմտյան Բելառուսում[103]։

Ընդհանուր առմամբ Բելառուսում 1941-1944 թվականներին եղել է հրեական բնակչության ոչնչացման 448 վայր (ժամանակակից սահմաններում՝ 337)[104]։

Ոչնչացման զանգվածային գործողություններ իրականացնելիս օգտագործվել են հետևյալ մեթոդները․

  • հասցնել նախապես փորված փոսերի կամ ձորերի մոտ, որտեղ կատարվել են գնդակահարությունները[105],
  • գազով թունավորում (ցիկլոն Բ) հատուկ սարքավորված մեքենաներում (գազվագեն),
  • այրել մարդկանց իրենց տներում և առանձին շենքերում,
  • ջրահեղձություն բնակավայրերի մոտ հոսող գետերում,
  • բարձր լարման հոսանքով սպանում մարդկանց մետաղական հարթակների վրա տեղավորելուց հետո։

Արևելյան Բելառուսում նացիստները սպանել են նաև խառը ամուսնություններից ծնված երեխաներին և նույնիսկ հրեաների ոչ հրեա կողակիցներին։ Այս քաղաքականությունը եզակի էր, քանի որ այլ գրավյալ տարածքներում և առավել ևս Առանցքի երկրներում նման անձինք թեև սահմանափակ իրավունքներ են ունեցել, բայց, որպես կանոն, ոչնչացման չեն ենթարկվել[106]։

Ծանոթագրություններ

խմբագրել
Նշումներ
  1. ↑ Չնայած «Հոլոքոստ» տերմինը հաճախ կիրառվում է ոչ միայն հրեաների, այլև այլ ազգային և սոցիալական խմբերի ցեղասպանության վերաբերյալ, սակայն, Բելառուսի տարածքին վերաբերող աղբյուրների ճնշող մեծամասնությունում այն օգտագործվում է միայն հրեաների ցեղասպանության համատեքստում։ Սա չի նշանակում, որ օկուպացիայի ընթացքում այլ ազգությունների ներկայացուցիչները չեն ենթարկվել հետապնդումների և սպանությունների։ Տես «Немецко-фашистский оккупационный режим в Белоруссии. 1941—1944 гг» (ռուսերեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2010 թ․ ապրիլի 13-ին. Վերցված է 2010 թ․ սեպտեմբերի 28-ին. {{cite web}}: no-break space character in |title= at position 63 (օգնություն), «История войны: обзор событий». Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ հոկտեմբերի 21-ին., «Невядомы генацыд: знішчэнне беларускіх цыганоў у 1941—1944». Արխիվացված է օրիգինալից 2010 թ․ օգոստոսի 10-ին.(բելառուս.); Տես նաև Басин Я. З. К вопросу о дефинициях Холокоста // Сост. Басин Я. З. Уроки Холокоста: история и современность : Сборник научных работ. — Мн.: Ковчег, 2010. — Вып. 3. — С. 7. — ISBN 9789856950059.
  2. ↑ Բացի Արևմտյան Բելառուսից, նաև Արևմտյան Ուկրաինան, Ֆինլանդիայի տարածքի մի մասը, Լիտվան, Լատվիան և Էստոնիան, Բեսարաբիան և Հյուսիսային Բուկովինան։
  3. ↑ Բացառությամբ Կուռլյանդիայի։
Աղբյուրներ
  1. ↑ 1,0 1,1 Полян П. М. Первая обобщающая монография о Холокосте на территории СССР // Заметки по еврейской истории : интернет-журнал. — сентябрь 2005. — В. 9 (58). Архивировано из первоисточника 23 Հուլիսի 2011.
  2. ↑ Альтман, Жертвы ненависти, 2002, էջ 59
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 Холокост в Беларуси. Документы и материалы, 2002, էջ 5—6
  4. ↑ 4,0 4,1 Басин Я. З. Холокост как предмет научного исследования // Сост. Басин Я. З. Zhttp://jewishfreedom.org/page562.html Уроки Холокоста: история и современность] : Сборник научных работ. — Мн.: Ковчег, 2010. — Вып. 3. — С. 167-171. — ISBN 9789856950059.
  5. ↑ 5,0 5,1 Литвин А. М. Местная вспомогательная полиция на территории Беларуси (июль 1941 — июль 1944 гг.) // Беларусь у XX стагоддзі : Сборник. —Минск, 2003. — В. 2. Архивировано из первоисточника 3 Մարտի 2016.
  6. ↑ «Последствия Великой Отечественной войны для Беларуси». «Архивы Беларуси». Государственная архивная служба Республики Беларусь. Արխիվացված օրիգինալից 2015 թ․ հոկտեմբերի 4-ին. Վերցված է 2010 թ․ օգոստոսի 26-ին.
  7. ↑ Іофе Э. Г. Колькі ж яурэяў загінула на беларускай зямлі у 1941—1945 гг(բելառուս.) // Беларускі гістарычны часопіс. —Мінск, 1997. — В. 4. — С. 49—52.
  8. ↑ Козак К. И. Германский оккупационный режим в Беларуси и еврейское население // Сост. Басин Я. З. Актуальные вопросы изучения Холокоста на территории Беларуси в годы немецко-фашистской оккупации : Сборник научных работ. — Мн.: Ковчег, 2006. — Вып. 2.
  9. ↑ 9,0 9,1 От составителей // История Холокоста на территории Беларуси: библиографический указатель / Составители И. П. Герасимова, С. М. Паперная. — Витебск: УПП «Витебская областная типография», 2001. — С. 3—6. — 104 с. — 300 экз. — ISBN 978-985-6323-73-0
  10. ↑ Лейзеров А. Т. Некоторые аспекты отношения советского руководства к уничтожению еврейского населения на территории Белоруссии в годы оккупации // Сост. Басин Я. З. Актуальные вопросы изучения Холокоста на территории Беларуси в годы немецко-фашистской оккупации : Сборник научных работ. — Мн.: Ковчег, 2006. — Вып. 2.
  11. ↑ Смиловицкий, 2000, էջ 16
  12. ↑ Левин Л. М. К вопросу о мемориализации мест массового уничтожения жертв Холокоста на территории Беларуси // Сост. Басин Я. З. Уроки Холокоста: история и современность : Сборник научных работ. — Мн.: Ковчег, 2010. — Вып. 3. — С. 174. — ISBN 9789856950059.
  13. ↑ Кузнецов И. Н. К вопросу о некоторых специфических проблемах изучения Холокоста на территории Беларуси // Сост. Басин Я. З. Уроки Холокоста: история и современность : Сборник научных работ. — Мн.: Ковчег, 2010. — Вып. 3. — С. 74. — ISBN 9789856950059.
  14. ↑ Евреи Беларуси. История и культура. Вып. 2, Мн. 1998, стр. 97. Приводится по Иоффе Э. Г. 800 дней воли и борьбы // Беларусь сегодня : газета. — Мн., 21.10.2003. — Вып. 150 (23541). Архивировано 21 сентября 2010 года.
  15. ↑ Розенблат Е. С. Исследования истории Холокоста в Беларуси: шаг вперёд или топтание на месте? // Historycy polscy, litewscy i białoruscy wobec problemów XX wieku. — Białystok: Instytut Historii Uniwersytetu w Białymstoku, 2003. — С. 49—60. Архивировано из первоисточника 22 Հուլիսի 2011.
  16. ↑ «Сколько евреев успели эвакуироваться и какое количество осталось на захваченных территориях Советского Союза?». Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ մայիսի 30-ին. Վերցված է 2012 թ․ հունվարի 1-ին.
  17. ↑ 17,0 17,1 Смиловицкий Л. Л. Эвакуация и бегство из Турова. Лето 1941 г. // Сост. Басин Я. З. Уроки Холокоста: история и современность : Сборник научных работ. — Мн.: Ковчег, 2010. — Вып. 3. — С. 82. — ISBN 9789856950059.
  18. ↑ Altshuler M. Escape and Evacuation of the Jews Eastern Belorussia During the Holocaust(եբրայերեն) // Studies in Contemporary Jewry (Yahadut Zmaneinu). — Jerusalem: Hebrew University of Jerusalem, 1986. — В. 3. — С. 119—158.
  19. ↑ Розенблат Е. С., Еленская И. Э. Динамика численности и расселения белорусских евреев в XX веке // гл. ред. Вишневский А. Г. Демоскоп Weekly : журнал. — Институт демографии Государственного университета - Высшей школы экономики, 17 - 30 марта 2003. — В. 105—106. Архивировано из первоисточника 22 Սեպտեմբերի 2009.
  20. ↑ Полян П. М. Первая обобщающая монография о Холокосте на территории СССР // Заметки по еврейской истории : интернет-журнал. — сентябрь 2005. — В. 9 (58). Архивировано из первоисточника 23 Հուլիսի 2011.
  21. ↑ Иоффе Э. Г. О некоторых специфических особенностях Холокоста на территории Беларуси. —Мн. — В. 1. Архивировано из первоисточника 3 Օգոստոսի 2012.
  22. ↑ Лейзеров А. Т. Структура германской гражданской администрации в оккупированной Белоруссии // Сост. Басин Я. З. Уроки Холокоста: история и современность : Сборник научных работ. — Мн.: Ковчег, 2010. — Вып. 3. — С. 181. — ISBN 9789856950059.}
  23. ↑ Шыбека З. Нарыс гісторыi Беларусi, 1795—2002. — Мн.. — P. 453. — ISBN 978-985-6599-43-2
  24. ↑ 24,0 24,1 Хеер Х. Вермахт и Холокост // Трагедия евреев Белоруссии в 1941— 1944 гг : сборник материалов и документов. — Мн.: Э. С. Гальперин, 1997. — С. 30—46. — ISBN 978-985-6279-02-0.
  25. ↑ 25,0 25,1 25,2 Зелинский П. И., Пинчук В. Н. Оккупационный режим на территории Беларуси // История беларуси (XX - начало XXI в.). — Мн..
  26. ↑ Винница Г. Р. Введение // Холокост на оккупированной территории Восточной Беларуси в 1941—1944 годах. — Мн.: Ковчег, 2011. — С. 13. — 360 с. — 150 экз. — ISBN 978-985-6950-96-7.
  27. ↑ Романько О. В. Органы управления на оккупированной территории Белоруссии в 1941—1944 гг. // Военно-исторический журнал. —М., апрель 2008. — В. 4. — С. 39—44. — ISSN 0321-0626.
  28. ↑ 28,0 28,1 Черноглазова, Хеер, 1997, էջ 17—29
  29. ↑ Ботвинник М. Б. Холокост в книгах «Память» Республики Беларусь. — Мн.: ООО «Ковчег», 2008. — С. 140. — 180 с. — 100 экз. — ISBN 978-985-6756-41-5
  30. ↑ Михман Д. Еврейские лидеры и еврейское сопротивление // Катастрофа европейского еврейства. — 1. — Тель-Авив: Открытый университет Израиля, 2001. — Т. 4. — С. 374. — ISBN 978-965-06-0233-8
  31. ↑ 31,0 31,1 Арад, 1991, էջ 9
  32. ↑ 32,0 32,1 Великовская И. Хроника белостокского гетто // Лехаим : журнал. — ноябрь1999. — В. 11 (91). Архивировано из первоисточника 29 Դեկտեմբերի 2017.
  33. ↑ «Как Гиммлер и Кубе в Минске почивали». Программа «Минск и минчане». Столичное телевидение. 2009 թ․ մայիսի 7. Արխիվացված օրիգինալից 2022 թ․ օգոստոսի 8-ին. Վերցված է 2022 թ․ օգոստոսի 8-ին.
  34. ↑ Browning C. R. The Origins of the Final Solution: The Evolution of Nazi Jewish Policy, September 1939-March 1942. — U of Nebraska Press, 2007. — P. 312. — 616 p. — (Comprehensive History of the Holocaust). — ISBN 978-0-8032-5979-9
  35. ↑ 35,0 35,1 «Chronology of Jewish Persecution: 1941» (անգլերեն). Jewish Virtual Library. Արխիվացված օրիգինալից 2022 թ․ հոկտեմբերի 1-ին. Վերցված է 2022 թ․ հոկտեմբերի 22-ին.
  36. ↑ Бартов О. Жестокость и менталитет. К поведению немецких солдат на «Восточном фронте», ВКН: Завоевание и истребление. Берлин. 1991. С. 187.
  37. ↑ 37,0 37,1 37,2 «Белоруссия». Энциклопедия Холокоста. Yad Vashem — Encyclopedia of the Holocaust, In Association with Yad Vashem, The Holocaust Martyrs’ and Heroes’ Remembrance Authority, Dr. Robert Rozett and Dr. Shmuel Spector, Editors, Yad Vashem and Facts On File, Inc., Jerusalem Publishing House Ltd, 2000. Արխիվացված օրիգինալից 2022 թ․ հոկտեմբերի 22-ին. Վերցված է 2022 թ․ հոկտեմբերի 22-ին.
  38. ↑ Арад, 1991, էջ 191
  39. ↑ Смиловицкий, 2000, էջ 119—129
  40. ↑ «В Минской области на месте убийства 1137 евреев открыт мемориал жертвам Холокоста». Newsru.com. 2004 թ․ հուլիսի 18. Արխիվացված օրիգինալից 2014 թ․ սեպտեմբերի 2-ին. Վերցված է 2010 թ․ օգոստոսի 29-ին.
  41. ↑ «Минское гетто». ГМК «Хатынь». Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ մայիսի 27-ին. Վերցված է 2010 թ․ սեպտեմբերի 1-ին.
  42. ↑ 42,0 42,1 42,2 42,3 Розенблат Е. С. Палачи и жертвы Брестского гетто // Сост. Басин Я. З. Уроки Холокоста: история и современность : Сборник научных работ. — Мн.: Ковчег, 2010. — Вып. 3. — С. 105. — ISBN 9789856950059.
  43. ↑ 43,0 43,1 Пинск՝ հոդվածը Հրեական էլեկտրոնային հանրագիտարանում
  44. ↑ Лашкевіч К. Знішчаных у Беларусі габрэяў нацысты хацелі замяніць галандскімі фермерамі(բելառուս.) // ТUT.BY. — 13.08.2010. Архивировано из первоисточника 15 Նոյեմբերի 2010.
  45. ↑ Liphshiz C. White Jews', not 'good Nazis': How Germany rejected Holland's settler farmers(անգլ.) // Haaretz : newspaper. —Israel, 12.08.2010. Архивировано из первоисточника 7 Հունիսի 2015.
  46. ↑ 46,0 46,1 Жуковская С. И. (2009 թ․ հոկտեմբերի 8). «Трагедия слуцкого гетто». Еврейская генеалогия. Արխիվացված օրիգինալից 2021 թ․ հոկտեմբերի 22-ին. Վերցված է 2010 թ․ հոկտեմբերի 2-ին.
  47. ↑ Ботвинник М. Б. Исследователь Холокоста на Гродненщине. К портрету профессора Якова Мараша // Сост. Басин Я. З. Актуальные вопросы изучения Холокоста на территории Беларуси в годы немецко-фашистской оккупации : Сборник научных работ. — Мн.: Ковчег, 2006. — Вып. 2.
  48. ↑ Котлярчук А. Бернард К'яры. Штодзённасць за лініяй фронту: Акупацыя, калабарацыя і супраціў у Беларусі (1941—1944 г.) / Пер. з ням. Л.Баршчэўскага; нав. рэд. Г.Сагановіч. Мінск, 2005. 390 с. // Ab Imperio : журнал. — 2007. — № 3. — С. 487.
  49. ↑ Арад, 1991, էջ 262
  50. ↑ Гринкевич Т. Туннель // Беларусь сегодня : газета. —Мн., 30 июня 2007.
  51. ↑ Альтман, Холокост и еврейское сопротивление, 2002, էջ 172
  52. ↑ Иоффе Э. Г. 800 дней воли и борьбы // Беларусь сегодня : газета. —Мн., 21.10.2003. — В. 150 (23541). Архивировано из первоисточника 21 Սեպտեմբերի 2010.
  53. ↑ Смиловицкий, 2000, էջ 160
  54. ↑ 54,0 54,1 54,2 Смиловицкий Л. Л. Гетто в Гомельской области: общее и особенное, 1941-1942 гг. // Сост. Басин Я. З. Актуальные вопросы изучения Холокоста на территории Беларуси в годы немецко-фашистской оккупации : Сборник научных работ. — Мн.: Ковчег, 2006. — Вып. 2.
  55. ↑ Холокост в Беларуси. Документы и материалы. — Мн.: Национальный архив Республики Беларусь, 2002. — С. 203—205. — 276 с. — 1000 экз. — ISBN 978-985-6372-24-0
  56. ↑ Snyder, 2010, էջ 188
  57. ↑ Snyder, 2010, էջ 189
  58. ↑ 58,0 58,1 Винница Г. Р. Глава 2. Система гетто и еврейское руководство // Холокост на оккупированной территории Восточной Беларуси в 1941—1944 годах. — Мн.: Ковчег, 2011. — С. 48-50. — 360 с. — 150 экз. — ISBN 978-985-6950-96-7.
  59. ↑ 59,0 59,1 59,2 59,3 59,4 59,5 Иоффе Э. Г. Белорусские евреи: трагедия и героизм: 1941—1945. Монография. — Мн., 2003. — С. 51-52, 55-63. — 428 с. — 100 экз.
  60. ↑ Альтман, Холокост и еврейское сопротивление, 2002, էջ 62—65
  61. ↑ 61,0 61,1 61,2 61,3 «Видео. Жизнь и смерть в Минском гетто». «Война. Известная и неизвестная». Фильм одиннадцатый. Столичное телевидение. 2009 թ․ մայիսի 7. Արխիվացված է օրիգինալից 2010 թ․ հունիսի 10-ին. Վերցված է 2010 թ․ սեպտեմբերի 1-ին.
  62. ↑ Сообщения Белорусского государственного музея истории Великой Отечественной войны. Выпуск 1, Минск, 1999
  63. ↑ 63,0 63,1 63,2 Каганович А. Вопросы и задачи исследования мест принудительного содержания евреев на территории Беларуси в 1941—1944 годах // Сост. и ред. Я. З. Басин. Актуальные вопросы изучения Холокоста на территории Беларуси в годы немецко-фашистской оккупации : Сборник научных работ. — Мн.: Ковчег, 2005. — В. 1. Архивировано из первоисточника 26 Օգոստոսի 2016.
  64. ↑ Букина Т. Антисемитская изобразительная пропаганда на Беларуси в годы фашистской оккупации (1941-1944) // Сост. Басин Я. З. Актуальные вопросы изучения Холокоста на территории Беларуси в годы немецко-фашистской оккупации : Сборник научных работ. — Мн.: Ковчег, 2006. — Вып. 2.
  65. ↑ Койфман Г. «Окунь Леонид Исаакович». Я помню. Արխիվացված է օրիգինալից 2010 թ․ օգոստոսի 14-ին. Վերցված է 2010 թ․ սեպտեմբերի 1-ին.
  66. ↑ Лейзеров А. Т. Структура германской гражданской администрации в оккупированной Белоруссии // Сост. Басин Я. З. Уроки Холокоста: история и современность : Сборник научных работ. — Мн.: Ковчег, 2010. — Вып. 3. — С. 185. — ISBN 9789856950059.
  67. ↑ 67,0 67,1 Польша՝ հոդվածը Հրեական էլեկտրոնային հանրագիտարանում
  68. ↑ Белоруссия՝ հոդվածը Հրեական էլեկտրոնային հանրագիտարանում
  69. ↑ Альтман И. А. Жизнь под угрозой смерти: узники гетто // История Холокоста на территории СССР. — М.: Научно-просветительный центр «Холокост», 2001. — 80 с. — (Российская библиотека Холокоста). — ISBN 978-5-89897-007-9
  70. ↑ Иоффе Э. Г. Белорусские евреи: трагедия и героизм: 1941—1945. Монография. — Мн., 2003. — С. 362. — 428 с. — 100 экз.
  71. ↑ Беларусь у Вялікай Айчыннай вайне, 1941—1945: Энцыклапедыя / Рэдкал.: І. П. Шамякін (гал. рэд.) і інш. — Мн.: БелСЭ, 1990. — С. 165. — 680 с. — 20 000 экз. — ISBN 978-5-85700-012-0
  72. ↑ Урбан М., Боровик А. Гетто на оккупированной территории Белоруссии в 1941—1944 гг. // Сост. Басин Я. З. Уроки Холокоста: история и современность : Сборник научных работ. — Мн.: Ковчег, 2009. — В. 1. — ISBN 978-985-6756-81-1. Архивировано из первоисточника 3 Մարտի 2016.
  73. ↑ Альтман, Холокост и еврейское сопротивление, 2002, էջ 86
  74. ↑ 74,0 74,1 Альтман, Холокост и еврейское сопротивление, 2002, էջ 84—89
  75. ↑ Альтман, Холокост и еврейское сопротивление, 2002, էջ 100
  76. ↑ 76,0 76,1 76,2 Козак К. И. Германский оккупационный режим в Беларуси и еврейское население // Сост. Басин Я. З. Актуальные вопросы изучения Холокоста на территории Беларуси в годы немецко-фашистской оккупации : Сборник научных работ. — Мн.: Ковчег, 2006. — Вып. 2.
  77. ↑ Койфман Г. «Шепетинский Яков Исаакович». Я помню. էջեր стр. 3. Արխիվացված է օրիգինալից 2009 թ․ հոկտեմբերի 19-ին. Վերցված է 2010 թ․ օգոստոսի 31-ին.
  78. ↑ 78,0 78,1 Иоффе Э. Г. Белорусские евреи: трагедия и героизм: 1941—1945. Монография. — Мн., 2003. — С. 60-61. — 428 с. — 100 экз.
  79. ↑ 79,0 79,1 79,2 Розенблат Е. С. Юденраты в Беларуси: проблема еврейской коллаборации // Сост. Басин Я. З. Уроки Холокоста: история и современность : Сборник научных работ. — Мн.: Ковчег, 2009. — В. 1. — ISBN 978-985-6756-81-1. Архивировано из первоисточника 12 Հուլիսի 2015.
  80. ↑ Михман Д. Еврейские лидеры и еврейское сопротивление // Катастрофа европейского еврейства. — 1. — Тель-Авив: Открытый университет Израиля, 2001. — Т. 4. — С. 263. — ISBN 978-965-06-0233-8
  81. ↑ «Задачи и полномочия юденратов». История антисемитизма и Катастрофа. Открытый университет Израиля. Արխիվացված է օրիգինալից 2007 թ․ հուլիսի 5-ին. Վերցված է 2010 թ․ սեպտեմբերի 8-ին.
  82. ↑ Иоффе Э. Г. Актуальные вопросы изучения Холокоста на территории Советской Белоруссии в годы Второй мировой войны // Сост. Басин Я. З. Актуальные вопросы изучения Холокоста на территории Беларуси в годы немецко-фашистской оккупации : Сборник научных работ. — Мн.: Ковчег, 2006. — Вып. 2.
  83. ↑ 83,00 83,01 83,02 83,03 83,04 83,05 83,06 83,07 83,08 83,09 Черноглазова, Хеер, 1997, էջ 127—137
  84. ↑ Винница Г. Р. Приложение А. История гетто в отдельных населённых пунктах Восточной Беларуси // Холокост на оккупированной территории Восточной Беларуси в 1941—1944 годах. — Мн.: Ковчег, 2011. — С. 264-268. — 360 с. — 150 экз. — ISBN 978-985-6950-96-7.
  85. ↑ Բոբրույսկի տարածաշրջանային հանձնաժողովի ակտը՝ աջակցելու գերմանա-ֆաշիստական զավթիչների վայրագությունները հետաքննող արտակարգ պետական հանձնաժողովի աշխատանքներին, 1945 թվականի հունվար։ «Государственный архив Российской Федерации». Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ հուլիսի 21-ին. (ГАРФ). – фонд 7021. – Оп. 82. – Д. 2. – Л. 32.
  86. ↑ Гродно // Российская еврейская энциклопедия / Главный редактор Г. Г. Брановер. — Москва: Российская академия естественных наук, Российско-израильский знциклопедический центр «ЭПОС».
  87. ↑ Սլոնիմ՝ հոդվածը Հրեական էլեկտրոնային հանրագիտարանում
  88. ↑ Чигрин С., Шинкевич О. Спилберг снимет фильм, в котором будет упоминаться Слоним? // Слонимская газета. — 25 ноября 2007. Архивировано из первоисточника 24 Դեկտեմբերի 2013.
  89. ↑ 89,0 89,1 89,2 Винница Г. Р. Экономическая эксплуатация еврейского населения на оккупированной территории восточной Беларуси // Сост. Басин Я. З. Уроки Холокоста: история и современность : Сборник научных работ. — Мн.: Ковчег, 2010. — Вып. 3. — С. 75-80. — ISBN 9789856950059.
  90. ↑ Чтобы знали и помнили // Вечерний Минск : газета. —Мн., 19 декабря 2002. — В. 91.
  91. ↑ Эренбург И.Г., Гроссман В. C. Восстание в Собиборе // Источник.
  92. ↑ «Тростенец». ГМК «Хатынь». Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ մայիսի 27-ին. Վերցված է 2010 թ․ սեպտեմբերի 1-ին.
  93. ↑ Иоффе Э. Г. Белорусские евреи: трагедия и героизм: 1941—1945. Монография. — Мн., 2003. — С. 141. — 428 с. — 100 экз.
  94. ↑ Бауэр И. Еврейские Барановичи в период Холокоста // Сост. Басин Я. З. Уроки Холокоста: история и современность : Сборник научных работ. — Мн.: Ковчег, 2010. — Вып. 3. — С. 117-140. — ISBN 9789856950059.
  95. ↑ Лихута И. Колдычёвский лагерь смерти // Беларусь сегодня : газета. —Мн., 29.06.2010. Архивировано из первоисточника 1 Հուլիսի 2010.
  96. ↑ Карпенко И. Королевский город // Лехаим : журнал. — Апрель 2007. — В. 4 (180). Архивировано из первоисточника 25 Հոկտեմբերի 2017.
  97. ↑ «Политика геноцида». ГМК «Хатынь». Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ ապրիլի 17-ին. Վերցված է 2010 թ․ սեպտեմբերի 8-ին.
  98. ↑ 98,0 98,1 98,2 Розенблат Е. С. Геноцид белорусского еврейства глазами немецких оперативных документов // Сост. Басин Я. З. Актуальные вопросы изучения Холокоста на территории Беларуси в годы немецко-фашистской оккупации : Сборник научных работ. — Мн.: Ковчег, 2006. — Вып. 2.
  99. ↑ Гребень Е. Еврейское население оккупированной Беларуси на принудительных работах в годы Великой Отечественной войны // Сост. Басин Я. З. Актуальные вопросы изучения Холокоста на территории Беларуси в годы немецко-фашистской оккупации : Сборник научных работ. — Мн.: Ковчег, 2006. — Вып. 2.
  100. ↑ Альтман, Холокост и еврейское сопротивление, 2002, էջ 79—80
  101. ↑ Смиловицкий, 2000, էջ 162—195
  102. ↑ Холокост в Беларуси. Документы и материалы. — Мн.: НАРБ, 2002. — С. 190—218, 222—244. — 276 с. — 1000 экз. — ISBN 978-985-6372-24-0
  103. ↑ Альтман, Холокост и еврейское сопротивление, 2002, էջ 171
  104. ↑ Иоффе Э. Г. Белорусские евреи: трагедия и героизм: 1941—1945. Монография. — Мн., 2003. — С. 396. — 428 с. — 100 экз.
  105. ↑ Винница Г. Р. Глава 4. Политика оккупационных властей в отношении еврейского населения Восточной Беларуси // Холокост на оккупированной территории Восточной Беларуси в 1941—1944 годах. — Мн.: Ковчег, 2011. — С. 163. — 360 с. — 150 экз. — ISBN 978-985-6950-96-7.
  106. ↑ Винница Г. Р. Глава 4. Политика оккупационных властей в отношении еврейского населения Восточной Беларуси // Холокост на оккупированной территории Восточной Беларуси в 1941—1944 годах. — Мн.: Ковчег, 2011. — С. 137-138. — 360 с. — 150 экз. — ISBN 978-985-6950-96-7.

Գրականություն

խմբագրել
Գիտական գրականություն
  • Альтман И. А. Жертвы ненависти. Холокост в СССР, 1941—1945 гг.. — М.: Фонд «Ковчег», 2002. — 543 с. — (Анатомия Холокоста). — ISBN 5-89048-110-X.
  • Альтман И. А. Холокост и еврейское сопротивление на оккупированной территории СССР / Под ред. проф. А. Г. Асмолова. — М.: Фонд «Холокост», 2002. — 320 с. — ISBN 5-83636-007-7.
  • Ботвинник М. Б. Холокост в книгах «Память» Республики Беларусь. — Мн.: ООО «Ковчег», 2008. — 180 с. — 100 экз. — ISBN 978-985-6756-41-5
  • Ботвинник М. Б. Памятники геноцида евреев Беларуси. — Мн.: Беларуская Навука, 2000. — 325 с. — 1100 экз. — ISBN 978-985-08-0416-7
  • Винница Г. Р. Холокост на оккупированной территории Восточной Беларуси в 1941—1944 годах. — Мн.: Ковчег, 2011. — 360 с. — 150 экз. — ISBN 978-985-6950-96-7.
  • Иоффе Э. Г. Белорусские евреи: трагедия и героизм: 1941—1945. Монография. — Мн., 2003. — 428 с. — 100 экз.
  • Иоффе Э. Г. Белорусские евреи в борьбе с нацизмом в 1941–1945 гг. // Журнал российских и восточноевропейских исторических исследований. — 2017. — № 4 (11). — С. 69—104. — ISSN 2409-1413. — doi:10.24411/2409-1413-2017-00041 Архивировано из первоисточника 29 Դեկտեմբերի 2021.
  • Смиловицкий Л. Л. Катастрофа евреев в Белоруссии, 1941—1944. — Тель-Авив: Библиотека Матвея Черного, 2000. — 432 с. — ISBN 9789657094242.
  • Черноглазова Р. А., Хеер Х. Трагедия евреев Белоруссии в 1941—1944 гг.: сборник материалов и документов. — Изд. 2-е, испр. и доп.. — Мн.: Э. С. Гальперин, 1997. — 398 с. — 1000 экз. — ISBN 978-985-6279-02-0.
  • Холокост в Беларуси. Документы и материалы. — Мн.: Национальный архив Республики Беларусь, 2002. — 276 с. — 1000 экз. — ISBN 978-985-6372-24-0
  • Уроки Холокоста: история и современность. Сборник научных работ / Сост. и ред. – Я. З. Басин.. — Мн.: Ковчег, 2009. — Т. 1. — 212 с. — ISBN 978-985-6756-81-1
  • Уроки Холокоста: история и современность. Сборник научных работ / Сост. и ред. – Я. З. Басин.. — Мн.: Ковчег, 2010. — Т. 3. — 240 с. — 200 экз. — ISBN 978-985-6950-05-9
  • История Холокоста на территории Беларуси: библиографический указатель / Составители И. П. Герасимова, С. М. Паперная. — Витебск: УПП «Витебская областная типография», 2001. — 104 с. — 300 экз. — ISBN 978-985-6323-73-0
  • Разэнблат Я. С. Стаўленьне польскага і беларускага насельніцтва да габрэяў на Палесьсі ў першыя тыдні пасьля нападу Нямеччыны на Савецкі Саюз(բելառուս.) // ARCHE : журнал. —Мн., 2010. — В. 6.
  • Уничтожение евреев СССР в годы немецкой оккупации (1941-1944). Сборник документов и материалов / Ицхак Арад. — Иерусалим: Яд ва-Шем, 1991. — 424 с. — ISBN 978-965-308-010-2
  • Чуев С. Г. Местные полицейские формирования // Спецслужбы Третьего Рейха. — Olma Media Group, 2003. — 449 с. — (Досье (Олма-Пресс).: Спецслужбы мира). — ISBN 978-5-7654-2831-3
  • doi:10.1093/hgs/dcl019
    This citation will be automatically completed in the next few minutes. You can jump the queue or expand by hand
  • Gaunt D., Levine P., Palosuo L. Collaboration and Resistance During the Holocaust: Belarus, Estonia, Latvia, Lithuania. — Peter Lang Publishing, 2004. — 519 p. — ISBN 978-0-8204-7037-5
  • Gerlach C. Kalkulierte Morde: Die deutsche Wirtschafts- und Vernichtungspolitik in Weissrussland 1941 bis 1944. — Hamburger Edition, 1999. — 1231 p. — ISBN 978-3-930908-54-7
  • Fatal-Knaani T. Zo lo otah Grodnoh : Ḳehilat Grodnoh u-sevivatah ba-milḥamah uva-Shoʼah, 1939-1943 = זו לא אותה גרודנה : קהילת גרודנה וסביבתה במלחמה ובשואה, 1939-1944 / תקוה פתל-כנעני. — Yerushalayim: Yad ṿa-shem, 2001. — 350 p. — ISBN 978-965-308-098-0
  • T. Snyder Bloodlands: Europe Between Hitler and Stalin. — Basic Books; 1St Edition edition (October 12, 2010), 2010. — 544 p. — ISBN 978-0-465-00239-9
Հուշագրություններ
  • Smoliar Н. Fun Minsker Geto. Moskve: Melukhe Farlag, 1946․ Смоляр Г. Мстители гетто. Москва: ОГИЗ, 1947
  • ...На перекрёстках судеб: Из воспоминаний бывших узников гетто и праведников народов мира / Сост.: Аркадьева О. М. и др.. — Мн.: Четыре четверти, 2001. — 235 с. — ISBN 978-985-6089-83-4;
  • Бен-Цион Д. Мы из восставшей Лахвы. — Тель-Авив: Кругозор, 2001. — 160 с.
  • Шепетинский Я. И. Приговор. — Тель-Авив: Кругозор, 2002. — 169 с.;
  • Архив Хаси Пруслиной: Минское гетто, антифашистское подполье, репатриация детей из Германии / составитель З. А. Никодимова; под редакцией К. И. Козака ; Минский международный образовательный центр имени Йоханнеса Рау, Дортмундский международный образовательный центр. — Минск, 2010. — 134 с.;
  • Краснаперка Г. Пісьмы маёй памяці. Мн., 1984(բելառուս.);
  • Завольнер Г. А. Судьбой написанные строки. Мн., 2007.
  • Бернард Пински Обычная, необычная. Жизнь моего отца..;

Արտաքին հղումներ

խմբագրել
 Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Հոլոքոստը Բելառուսում» հոդվածին։
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Հոլոքոստը_Բելառուսում&oldid=10026907» էջից