Վիքիպեդիա

Հոլոքոստը Բելառուսում

Հոլոքոստը Բելառուսում (բելառուս․՝ Халакост у Беларусі), հրեաների հետապնդումն ու ոչնչացումը[Ն 1] Բելառուսի տարածքում գերմանական օկուպացիայի ընթացքում՝ 1941 թվականի հունիսի 22-ից մինչև 1944 թվականի հուլիսի 28-ը, որը կազմել է նացիստների և նրանց դաշնակիցների՝ հրեաներին ոչնչացնելու ընդհանուր քաղաքականության մի մասը։

Փոս հուշարձանը Մինսկում՝ նվիրված Հոլոքոստի զոհերի հիշատակին

Օկուպացված տարածքներում գործել են Նյուրնբերգյան ռասայական օրենքները, որոնք կոչված էին իրականացնելու հրեաների ռասայական մեկուսացումը։ Հրեաների հաշվառումը դարձել է նրանց ֆիզիկական ոչնչացման առաջին քայլը[1][2][3]։

Զանգվածային սպանություններն սկսվել են գերմանական զորքերի գալու հետ գրեթե միաժամանակ և շարունակվել են մինչև հանրապետության լիակատար ազատագրումը։ Հոլոքոստի սկսվելու պահին բելառուսական տարածքում բնակվող հրեաների ընդհանուր թվի և զոհերի թվի մասին ճշգրիտ տեղեկատվություն չկա։ Սակայն, գիտական աղբյուրների մեծ մասի տվյալներով՝ Բելառուսում զոհվել է մոտ 600-800 հազար մարդ, այսինքն՝ երկրի հրեական բնակչության 74-82 տոկոսը[4][5][6][7][8][9]։

Հետպատերազմյան Բելառուսում Հոլոքոստի դեպքերի մասին չի բարձրաձայնվել գաղափարական պատճառներով[9][10][11]։ Զոհերի հիշատակը հավերժացնելու համակարգված աշխատանքը սկսվել է միայն 1991 թվականին[12]։ Սակայն Բելառուսում Հոլոքոստի թեմայի գիտական ուսումնասիրությունը մնացել է ցածր մակարդակի վրա[4][13][14][15]։

Իրադարձությունների ընթացք

խմբագրել

1941 թվականի հունիսի 22-ին Գերմանիան հարձակվել է Խորհրդային Միության վրա, և մինչև օգոստոսի վերջ Բելառուսի տարածքը ամբողջությամբ գրավվել է գերմանական զորքերի կողմից։ Այն պատճառով, որ գերմանական ստորաբաժանումների առաջխաղացումը շատ արագ է տեղի ունեցել, միայն մի քանի հրեաների է հաջողվել տարհանվել կամ փախչել երկրի խորքերը։

Հրեաների տարհանում

խմբագրել

Որքան ավելի արևելք է եղել հրեա բնակչությունը, այնքան նրանցից շատերն են տարհանվել և փրկվել օկուպացիայից։ Երիտասարդ տղամարդիկ զորակոչվել են Կարմիր բանակ[16]։ 1939 թվականից հետո ԽՍՀՄ-ին կցված արևմտյան տարածքներից, որտեղ ապրում էին ավելի քան 2 միլիոն հրեաներ[Ն 2], տարհանվել կարողացել է 100 հազարից ոչ ավելի մարդ։ Բելառուսի տարածքում մինչև 1939 թվականը այն վայրերում, որը գերմանացիները գրավել են 1941 թվականի հունիսի վերջին, ապրում էին 130 հազարից քիչ ավելի հրեաներ, որոնցից 14-15 հազարը կարողացել են տարհանվել։ Բելառուսի այն տարածքում, որը գերմանացիները գրավել էին հուլիսի կեսերին, ապրում էին ևս 105-110 հազար հրեաներ, որոնցից 45-48 հազարը հասցրել էին մեկնել արևելք։ Տարհանման երկրորդ ալիքի ժամանակ՝ հուլիսի կեսերից մինչև 1941 թվականի օգոստոսի վերջը, Բելառուսի՝ այն ժամանակ դեռ չօկուպացված տարածքի 125 հազար հրեաներից հաջողվել է դուրս բերել 80 հազարին[17][18]։

Մոտավոր հաշվարկներով՝ մինչև 1941 թվականի հունիսի վերջը գերմանացիների կողմից գրավված շրջաններից տարհանվել է հրեաների ընդամենը 11 %-ը, 1941 թվականի հուլիսի կեսերին գրավված շրջաններից՝ 43-44 %-ը, իսկ հանրապետության արևելյան մասից փրկվել է մոտ 63-64 %-ը[19]։

Տարհանման հնարավորությունները որոշվել են բնակության վայրով (օրինակ՝ երկաթուղու հարևանությամբ), գերմանական բանակի՝ դեպի արևելք առաջխաղացման արագությամբ և տարհանման քաղաքականության մեջ խորհրդային մարմինների առաջնահերթություններով։ Բուգուրուսլանի Կենտրոնական տեղեկատու բյուրոյում կազմված անվանական ցուցակներում 1941 թվականի հոկտեմբեր-նոյեմբեր ամիսներին գրանցվել է Բելառուսական ԽՍՀ-ից 222 հազար փախստական հրեա[17]։

Փուլեր, տարածքային և վարչական բաժանում

խմբագրել
 
Բելառուսիայի գլխավոր շրջան

Բելառուսում Հոլոքոստի պարբերականացումը համընկնում է ԽՍՀՄ տարածքում Հոլոքոստի պարբերականացման հետ այն տարբերությամբ, որ Բելառուսը ազատագրվել է 1944 թվականի հուլիսին։

Իլյա Ալտմանը ԽՍՀՄ տարածքում Հոլոքոստի իրականացման գործում առանձնացրել է հետևյալ փուլերը[20]․

  • 1941 թվականի հունիսի 22 (հարձակում ԽՍՀՄ-ի վրա) - 1942 թվականի հունվար (Վանզեի կոնֆերանս),
  • 1942 թվականի փետրվար - 1943 թվականի աշուն (գերմանական օկուպացիայի գոտիներում գետտոների և աշխատանքային ճամբարների վերացում),
  • 1943/1944 թվականների ձմեռ - 1944 թվականի աշուն (վերապրած հրեաների տեղափոխումը համակենտրոնացման ճամբարներ. նույն ժամանակահատվածում տեղի է ունեցել ԽՍՀՄ օկուպացված տարածքի լիակատար ազատագրում[Ն 3])։

Իցհակ Արադը նույնպես առանձնացրել է երեք փուլ․

  • 1941 թվականի հունիսի 22 (հարձակում ԽՍՀՄ-ի վրա) - 1942 թվականի փետրվար, այս ընթացքում ոչնչացվել են Լիտվայի, Լատվիայի, Էստոնիայի, Մոլդովայի հրեաների մեծ մասը, Արևելյան Բելառուսի, Արևելյան Ուկրաինայի և գերմանացիների կողմից գրավված ՌԽՖՍՀ շրջանների գրեթե բոլոր հրեաները,
  • 1942 թվականի գարուն - 1942 թվականի դեկտեմբեր, ոչնչացվել են Արևմտյան Ուկրաինայի և Բելառուսի հրեաների մեծ մասը, ինչպես նաև ՌԽՖՍՀ հարավային շրջաններինը, որոնք գրավվել են 1942 թվականի ամռանը,
  • 1943 թվականի հունվար - 1944 թվականի ամառվա վերջ, գրավյալ տարածքներում մնացած հրեաների ոչնչացումը գերմանացիների նահանջից առաջ։

Բելառուսի տարածքը բաժանվել է հետևյալ գոտիների[21][22][23]․

  • «Կենտրոն» բանակային խմբի թիկունք, որը ներառել է Վիտեբսկի, Մոգիլյովի մարզերը, Գոմելի զգալի մասը, Մինսկի արևելյան շրջանները և Պոլեսի մարզի մի քանի շրջաններ,
  • Բելառուսի Օստլանդ Ռայխսկոմիսարիատի գլխավոր շրջան՝ ԲԽՍՀ-ի մոտ մեկ երրորդը,
  • Ուկրաինայի Ռայխսկոմիսարիատի կազմում ներառվել են Բրեստի մարզի հարավը, Գոմելի մեծ մասը և Պինսկի և Պոլեսի մարզերի մի մասը,
  • Երրորդ ռայխի կազմում ընդգրկվել են ամբողջ Բելոստոկի մարզը և Գրոդնոյի մարզի մի մասը,
  • Հյուսիս-արևմուտքում գտնվող մի փոքր հատված ընդգրկվել է «Լիտվա» գլխավոր կոմիսարիատում։

Առաջին գոտում գործել են ռազմական իշխանությունները, իսկ մնացածներում հրեաների հետապնդմամբ և ոչնչացմամբ զբաղվել է քաղաքացիական օկուպացիոն վարչակազմը[24]։ Բելառուսի Գլխավոր շրջանը բաժանված է եղել 10 շրջանների (գերմ.՝ Gebiet), որոնք ղեկավարել են գեբիտսկոմիսարները[25]։ Բելառուսի գլխավոր շրջանի տարածքում ռազմական իշխանություններից քաղաքացիականին լիազորությունները փոխանցվել են 1941 թվականի սեպտեմբերի 1-ին[26]։

Պատմական գիտությունների դոկտոր Օլեգ Ռոմանկոն գրում է նաև իշխանության երրորդ ճյուղի՝ ոստիկանականի մասին, որը ենթարկվել է ՍՍ ռեյխսֆյուրեր Հայնրիխ Հիմլերին։ Օստլանդի Ռայխսկոմիսարիատի տարածքում նրա կողմից նշանակվել է ՍՍ-ի և ոստիկանության գլխավոր ֆյուրեր (գերմ.՝ Hohere SS-und Polizeifuhrer; HSSPf)։ Բելառուսի գլխավոր շրջանում ստեղծվել է ՍՍ ֆյուրերի և Բելառուսի գլխավոր շրջանի ոստիկանության ապարատը (գերմ.՝ SSPfWeissruthenien), որին ենթարկվել է անվտանգության ոստիկանության և ՍԴ պետը (գերմ.՝ Kommandeur der Sicherheitspolizei und SD Weissruthenien) և կարգի ոստիկանության պետը (գերմ.՝ Kommandeur der Ordnungspolizei Weissruthenien)։ Գլխավոր շրջանի տարածքում ստեղծվել են վեց ոստիկանական շրջաններ, որոնք փոքր-ինչ ավելի մեծ էին, քան քաղաքացիական վարչակազմի օկրուգները՝ Լիդա — Նովոգրուդոկ, Սլոնիմ, Բարանովիչի — Հանցավիչի, Վիլեյկա, Գլուբոյ, Մինսկ - Սլուցկ[27]։ Հենց այդ կառույցներն էլ եղել են քաղաքացիական իշխանությունների պատասխանատվության գոտում ոչնչացման ակցիաների հիմնական իրականացնողները[5]։

Առաջին փուլ

խմբագրել

Օկուպացված տարածքներում հրեաների զանգվածային սպանությունները կատարվել են արևելքից շաժվելով դեպի արևմուտք՝ «Կենտրոն» բանակային խմբի «թիկունքը մաքրելու» նպատակով։ Արևմտյան մասում հրեաները մեկուսացվել են տեղի բնակչությունից։ Մի մասին անմիջապես սպանել են, իսկ մյուսներին քշել են հրեաների բնակության համար հատուկ առանձնացված վայրեր՝ գետտոներ։ Հրեաների համար սահմանվել են հատուկ նույնականացման նշաններ՝ դեղին գույնի կտորեր, որոնք նրանք պետք է կրեին հագուստի առջևի և հետևի մասում[28]։

Բելառուսի հրեաների մեծ մասը սպանվել է 1941 թվականին և 1942 թվականի առաջին կեսին, հիմնականում հանրապետության արևելյան մասում[29]։

Շատ բնակավայրերում հրեաների սպանությունները սկսվել են գերմանացիների ժամանմանը հաջորդած առաջին իսկ օրերին։ Արդեն հունիսի 28-ին Բելոստոկում սպանվել է 2 հազար հրեա, իսկ մի քանի օր անց՝ ևս մի քանի հազար[30]։ Հուլիսի 10-ին Բրեստ-Լիտովսկում, ըստ տարբեր տվյալների, գնդակահարվել է 5-10 հազար հրեա։ Օգոստոսի 5-7-ը Պինսկում սպանվել է 10 հազար հրեա[31][32]։

Օգոստոսի 14-15-ը ՍՍ ռեյխսֆյուրեր Հայնրիխ Հիմլեր այցելել է Մինսկ, որտեղ անձամբ հետևել է Մինսկի գետտոյի 100 բանտարկյալների ցուցադրական գնդակահարությանը[33][34]։

Մինչ ձմռան սկիզբն սպանվել է ավելի քան 50 հազար մարդ։ Օկուպացիայի առաջին ամիսներին ոչնչացվել է նաև Վիտեբսկի, Գոմելի, Բոբրույսկի և Մոգիլյովի հրեաների մեծ մասը։ Մասնավորապես, հոկտեմբերի 8-ին լուծարվել է Վիտեբսկի գետտոն, սպանվել է 16 հազար հրեա[35]։ Հոկտեմբերի 30-ին վերմախտի զինվորները Նեսվիժի գետտոյում գնդակահարել են 4,5 հազար հրեաների[36]։ 1941 թվականի դեկտեմբերի 8-ին Նովոգրուդոկում բնակվող 7 հազար հրեաներից սպանվել է 4,5 հազարը[31]։ 1941 թվականի վերջին երեսունհինգ խոշոր գետտոների հրեաներն ամբողջությամբ ոչնչացվել են[37]։

1942 թվականի հունվարի 1-31-ը Բելառուսիայում այնզացթիմերը չեն գնդակահարել ոչ մի հրեայի։ Օկուպացված տարածքի այն հատվածում, որը գտնվում էր Բելառուսի Գլխավոր օկրուգի քաղաքացիական իշխանությունների վերահսկողության տակ, հունվարի վերջին ողջ է մնացել 139 հազար հրեա[38]։

Երկրորդ փուլ

խմբագրել

1942 թվականի ամռանը և աշնանը նացիստները սկսել են Արևմտյան Բելառուսի գետտոները վերացնելուն ուղղված գործողություններ։ Ոչնչացվել են Միրի, Կլեցկի, Լյախավիչիի, Նեսվիժի, Կոսավայի և շատ այլ վայրերի հրեաները[39]։ 1942 թվականի հուլիսի 17-ին սպանվել են Գորոդեա գյուղի գետտոյի բոլոր 1137 հրեաները[40]։

1942 թվականի հուլիսի 31-ին գլխավոր կոմիսար Վիլհելմ Կուբեն Օստլանդի ռայխսկոմիսար Հենրիխ Լոզեին զեկուցել է, թե «վերջին տասը շաբաթվա ընթացքում Բելառուսում ոչնչացվել է մոտ 55 հազար հրեա։ Մինսկի շրջանում հրեաներն ամբողջությամբ բնաջնջվել են»[41]։

1942 թվականի հոկտեմբերի 15-18-ին ոչնչացվել է Բրեստի գետտոն, որտեղից փրկվել է ընդամենը 19 մարդ[42]։ Հոկտեմբերի 28-ին ոչնչացվել է Պինսկի գետտոն, սպանվել է մոտ 17 հազար հրեա[43]։

Ըստ որոշ տվյալների՝ գերմանացիները ծրագրել էին ոչնչացված հրեաների տեղը վերաբնակեցնել հոլանդացի ֆերմերների, սակայն գործը, ամենայն հավանականությամբ, սահմանափակվել է ճանաչողական այցով և առաքելության ներկայացուցիչների առջև գլխավոր կոմիսար Կուբեի ելույթով 1942 թվականին[44][45]։

Երրորդ փուլ

խմբագրել

1943 թվականի փետրվարի 8-ին վերացվել է Սլուցկի գետտոն[46]։ Մինչև մարտի 12-ն ամբողջությամբ ոչնչացվել է Գրոդնոյի հրեա բնակչությունը՝ ավելի քան 25 հազար մարդ[47]։ Ձմռանը, հավատալով գերմանական քարոզչությանը, անտառից վերադարձել են Իվյե քաղաքի փախած հրեաները, որոնք հետագայում սպանվել են[48].

1943 թվականի հունիսի 21-ին ՍՍ ռեյխսֆյուրեր Հայնրիխ Հիմլերը գաղտնի հրաման է ստորագրել օգոստոսի 1-ից Օստլանդի Ռայխկոմիսարիատում բոլոր գետտոները վերացնելու և ողջ մնացած հրեաներին համակենտրոնացման ճամբարներ տեղափոխելու մասին[49]։ Օգոստոսի 16-20-ին սպանվել են Բելոսստոկի գետտոյի վերջին հրեաները[32]։ Մինչև ամռան վերջ վերացվել են Արևմտյան Բելառուսի վերջին գետտոները, որոնք տեղակայված էին Գլուբոկոե և Լիդա քաղաքներում[37]։

1943 թվականի օգոստոսի 7-ին Նովոգրուդոկի գետտոյում գնդակահարվել են բոլոր երեխաները և մեծահասակ բանտարկյալների մի մասը։ Ողջ են մնացել միայն Կորելիչսկայա փողոցի արհեստանոցներ և դատարանի շենք տեղափոխված մասնագետների ընտանիքները։ Նրանք սպանվել են 1944 թվականի փետրվարին[50]։

1943 թվականի ամռան վերջին Բելառուսի բոլոր գետտոներում միասին վերցրած մնացել էր մոտ 30 հազար հրեա[51]։ Բոբրույսկում ողջ մնացած հրեաները սպանվել են 1943 թվականի սեպտեմբերին[37]։ 1943 թվականի հոկտեմբերի 21-ին սկսվել է Մինսկի գետտոյի վերջին կոտորածը։ Նրա բոլոր բնակիչները ոչնչացվել են, մինչև Մինսկի ազատագրումն կենդանի է մնացել ընդամենը 13 մարդ[52]։ Դեկտեմբերի 17-ին վերացվել է Բարանովիչիի գետտոն (սպանվել է 3 հազար մարդ, մնացածը տեղափոխվել են համակենտրոնացման ճամբարներ)[53]։

Արդեն 1942 թվականի գարնանից Հիմլերի հրամանով սկսվել են զանգվածային սպանությունների հետքերը թաքցնելու աշխատանքները, որոնք շարունակվել են մինչև օկուպացիայի ավարտը[54]։ Մասնավորապես, 1944 թվականի առաջին կեսին «Մետեոսվոդկա» գործողության շրջանակներում կազմակերպվել է սպանվածների նախկինում թաղված դիակների այրումը[55]։

Օկուպացիոն իշխանությունների քաղաքականությունը հրեաների նկատմամբ

խմբագրել

Օկուպացիոն իշխանությունների քաղաքականությունն ուղղված էր իրենց վերահսկողության տակ հայտնված բոլոր հրեաների ոչնչացմանը։ Սակայն արագ սպանել հարյուր հազարավոր մարդկանց և լուծել դրա հետ կապված բոլոր հարցերը հնարավոր չէր, այդ պատճառով սկզբում հրեաներին գրանցել են, ապա մեկուսացրել տեղի բնակչությունից, թալանել և շահագործել օկուպանտների շահերի օգտին, իսկ դրանից հետո միայն ոչնչացրել[3]։

Պաշտոնապես օկուպացված տարածքները հրեաներից «մաքրելով» զբաղվել է Արևելյան տարածքների գերմանական նախարարությունը, որը ղեկավարում էր նացիզմի նշանավոր տեսաբան Ալֆրեդ Ռոզենբերգը։ Նախնական պլանը նախատեսել է հրեաների վերաբնակեցում Ուրալից այն կողմ՝ Եվրոպայից դուրս[56]։ Այնուամենայնիվ, բլիցկրիգի ձախողման պատճառով այդ ծրագիրը կորցրել է իր արդիականությունը և «հրեական հարցի վերջնական լուծումը» կյանքի կոչելու առաջատար դերն անցել է ՍՍ-ի ղեկավար Հայնրիխ Հիմլերին։ Սկզբում Հիմլերը նախատեսել է իրականացնել հրեաների ոչնչացման հիմնական մասը հատուկ թիմերի՝ այնզացխմբերի ուժերով։ Այնուամենայնիվ, նրանց ուժերը բավարար չեն եղել, և ստեղծվել են տեղի բնակիչներից կազմված բազմաթիվ ջոկատներ, որոնք համակրում էին նացիզմի գաղափարներին։ 1941 թվականի աշնանը զանգվածային գնդակահարությունների հիմնական մասը կատարել են հենց այդ համագործակցային ջոկատները։ Արդյունքում մինչև 1941 թվականի վերջը Մոլոտով-Ռիբենտրոպ գծից արևելք գնդակահարվել է մոտ մեկ միլիոն հրեա[57]։

Հրեաների հաշվառում

խմբագրել

Հրեաներին առանձնացնելիս նացիստները սովորաբար հիմնվել են 1935 թվականի նոյեմբերի 14-ին ռայխի՝ քաղաքացիության մասին օրենքի առաջին փոփոխության վրա։ Բելառուսում հրեականության սահմանման քաղաքականությունը հիմնված է եղել 1941 թվականի օգոստոսի 13-ի «Օստլանդի ռեյխսկոմիսարիատի տարածքում հրեաների հետ վարվելու ժամանակավոր հրահանգների» վրա և եղել է շատ ավելի կոշտ։ «Դիրեկտիվների» համաձայն՝ հրեա է հայտարարվել յուրաքանչյուր ոք, որի չորսից մեկ պապը կամ տատը եղել է հրեա։ Հրեաների շարքին են դասվել նաև հրեաների կողակիցները, որոնք ամուսնացած են եղել նախքան 1941 թվականի հունիսի 20-ը[58]։

Օկուպացված տարածքում գտնվող բոլոր հրեաները պարտավոր են եղել գրանցվել Տեղական ինքնակառավարման մարմիններում։ Բացի այդ, հրեաները պարտավոր էին կրել տարբերանշաններ՝ այսպես կոչված կարկատաններ։ Ամենից հաճախ դրանք եղել են տարբեր ձևի կտորներ կամ դեղին գույնի վեցաթև աստղեր, որոնք պետք է կարված լինեին հագուստի առջևի և հետևի մասում[59][60]։ Բանակի «Կենտրոն» խմբի թիկունքի հրամանատար գեներալ Մաքսիմիլիան ֆոն Շենկենդորֆի՝ 1941 թվականի հուլիսի 7-ի թիվ 1 հրամանի համաձայն՝ 10 տարեկանից բարձր հրեաները պարտավորվել են կրել սպիտակ թևկապներ՝ վրան նկարված դեղին աստղով[28]։ Օգոստոսի 21-ին նա նաև հրաման է արձակել, ըստ որի՝ «հրեաների գործունեության խիստ վերահսկողության» նպատակով նրանց արգելվել է լքել բնակության վայրը[3]։ Հետագայում հրեաներին արգելվել է փոխել ոչ միայն բնակության շրջանը, այլև տունը։ Շատ գետտոներում հրեաները պարտավորված են եղել հագուստի վրա կրել նաև այն տան համարը, որտեղ նրանք ապրում էին[61]։

Գերմանացիները մանկատների ղեկավարությունից առաջին հերթին պահանջել են հրեա երեխաներին անհապաղ տեղափոխել գետտո։ Մանկատների տնօրեններից և դաստիարակներից պահանջվել է զեկուցել հրեա երեխաների առկայության մասին, իսկ երեխաներին, որոնք կասկածվում էին հրեա լինելու մեջ, պետք է ուղարկեին քաղաքային կոմիսարիատին կից հանձնաժողովի մոտ։ Հանձնաժողովի կազմում ընդգրկված են եղել գերմանացիներ, որոնք որոշել են՝ տվյալ երեխան հրեա է, թե ոչ, ըստ որի՝ նրան ուղարկել են գետտո կամ հետ՝ մանկատուն։ Հանձնաժողովի անդամ գերմանացի Ռեբիգերն անձամբ հերթով այցելել է մանկատներ և հրեաներին հայտնաբերելու նպատակով զննել երեխաներին և հարցաքննել դաստիարակներին ու սաներին[62]։

Մեկուսացում

խմբագրել
 
Հրեաների վտարումը Մոգիլյովում 1941 թվականի հուլիսին

Հրեաների մեկուսացման հիմնական վայրերը եղել են գետտոները, համակենտրոնացման ճամբարները և մահվան ճամբարները։

Ստեղծելով հրեաների հարկադիր մեկուսացման վայրեր՝ նացիստները հետապնդել են հետևյալ նպատակները[63]․

  • Հրեաների առաջիկա վերացման հեշտացում,
  • Պոտենցիալ դիմադրության կանխարգելում,
  • Անվճար աշխատուժի ապահովում
  • Մնացյալ բնակչության դրական վերաբերմունքի ստեղծում, որոնց նացիստները դա ներկայացրել են որպես բոլշևիկյան իշխանության պատժում ժողովրդի նախկին զրկանքների համար․ նացիստական քարոզչությունը նույնացրել է հրեաներին ու կոմունիստներին[64]։

Հրեաներին արգելվել է փոխել բնակության վայրը, քայլել մայթերով, այցելել թատրոններ, կինոթատրոններ, գրադարաններ և թանգարաններ, ինչպես նաև առևտուր անել և նույնիսկ շփվել տեղի բնակչության հետ[59]։ Գետտոյից դուրս առանց հատուկ թույլտվության բռնված հրեաներին, որպես կանոն, տեղում գնդակահարել են[65]։ Օկուպացիոն վարչակազմի փաստաթղթերը, որոնք վերաբերում էին բնակչության կյանքին, հաճախ պարունակում էին առանձին ցուցումներ հրեաների հանդեպ ցուցաբերվող խտրականության վերաբերյալ։ Այսպես, գլխավոր կոմիսար Կուբեի 1941 թվականի սեպտեմբերի 10-ի հրամանում պարտադիր դպրոցական ուսուցման կազմակերպման վերաբերյալ նշվել է, որ հրեաների համար պարտադիր ուսուցում չի սահմանվում, իսկ հրեական դպրոցների ստեղծումն արգելված է[66]։

Պատմական գիտությունների թեկնածու Գենադի Վիննիցան առանձնացրել է հրեաների հարկադիր պահման ռեժիմների 4 տարբերակ[67]․

  • Բնակավայրի սահմաններում՝ առանց մեկուսացման,
  • Մեկուսացում՝ առանց մշտական բնակության վայրից տեղափոխվելու,
  • Մեկուսացում առանձին շրջան (թաղամաս, փողոց, շենք) տեղափոխմամբ՝ որոշակի ժամերին բնակավայրի սահմաններում ազատ տեղաշարժվելու իրավունքով,
  • Մեկուսացում՝ տեղափոխվելով առանձին տարածք (թաղամաս, փողոց, շենք)՝ նախատեսված տարածքը լքելու լիակատար արգելքով։

Առաջին տարբերակը կիրառվել է շրջկենտրոններից հեռու գտնվող որոշ փոքր բնակավայրերում, որտեղ հրեա բնակչության ոչնչացումը տեղի է ունեցել հաշված օրերի ընթացքում։ Օրինակ՝ Շկլովի շրջանի Ստարոսելյե բնակավայրում և Դուբրովենսկի շրջանի Բաևո գյուղում, որոնց բոլոր բնակիչները գնդակահարվել են 1941 թվականի սեպտեմբերին։

Երկրորդ տարբերակը բնորոշ է եղել այն բնակավայրերին, որտեղ հրեաները բավականին կոմպակտ էին ապրում, ինչը ապահովում էր նացիստներին անհրաժեշտ մեկուսացումը՝ առանց գետտոյում վերաբնակեցնելու։ Նման բնակավայրերի օրինակ կարող են լինել Չաշնիկսկի շրջանի Չերիա, Բոբր, Լեպելսկի շրջանի Կամեն և մի քանի այլ բնակավայրեր։

Գետտոներ

խմբագրել

Բելառուսական բոլոր քաղաքներում ստեղծվել են հրեական գետտոներ, որոնցից ամենամեծը եղել է Մինսկի գետտոն[25]։ Դրա ստեղծման հրամանը եղել է 1941 թվականի հուլիսի 20-ին։ Հինգ օրվա ընթացքում Մինսկի և նրա շրջակայքի շուրջ 80 հազար հրեաներ հավաքվել են այդ գետտոյում։ 1941 թվականի օգոստոսին ստեղծվել են գետտոներ Բելոստոկում (50 հազար մարդ) և Գրոդնոյում (25 հազար մարդ)[68]։

Ընդհանուր առմամբ Բելառուսում ստեղծվել է, տարբեր տվյալներով, 111-ից[69] մինչև ավելի քան 200[70], իսկ պատմական գիտությունների դոկտոր Էմանուել Իոֆֆեի տվյալներով՝ 299 գետտո ԲԽՍՀ նախապատերազմյան տարածքում 277 բնակավայրերում, որոնցից Բելառուսի ներկայիս տարածքում եղել են 238 գետտոներ 216 բնակավայրերում[71]։ Թվային տվյալի ճշգրտման դժվարությունն այն է, որ շատ գետտոներ գոյություն են ունեցել շատ կարճ ժամանակ, որոշները՝ բառացիորեն մի քանի օր, մինչև իրենց բնակչության ամբողջական ոչնչացումը կամ տեղափոխումը մահվան ճամբարներ։ Օրինակ՝ Գոմելի մարզի Կալինկովիչի գյուղի գետտոն ստեղծվել և ամբողջությամբ ոչնչացվել է 3 օրում՝ 1941 թվականի սեպտեմբերի 20-22-ը[54]։ «Բելառուսը Հայրենական մեծ պատերազմում․ 1941-1945» (բելառուս․՝ «Беларусь у Вялікай Айчыннай вайне. 1941—1945») հանրագիտարանում նշվում է, որ «գետտոները ստեղծվել են բոլոր այն քաղաքներում և բնակավայրերում, որտեղ ապրում էր հրեա բնակչություն»[72], սակայն մի շարք աղբյուրներ նշում են, թե այնտեղ, որտեղ հրեաները քիչ էին, գետտոներ երբեմն չեն ստեղծվել, իսկ առանձին հրեական ընտանիքներ տեղափոխվել են ավելի մեծ բնակավայրեր[73][74]։ Պրուժանիում գերմանացիները եզակի փորձ են կատարել ստեղծելու հրեական քաղաք («Judenstadt»), ուր վերաբնակեցվել են ավելի քան 6,5 հազար հրեաներ 14 բնակավայրերից (ներառյալ 4,5 հազարը Բելոստոկից)[1]։

Բոլոր գետտոները, ըստ պատմաբանների, պայմանականորեն կարելի է բաժանել երկու հիմնական տիպի՝ «բաց» և «փակ»։ Առանց հրեաների ֆիզիկական մեկուսացման բաց գետտոները առանձին պահպանվող թաղամասում գոյություն են ունեցել միայն մինչև բնակիչների ոչնչացումը, նրանց վերաբնակեցումը «փակ» գետտոներում կամ տեղափոխումը ճամբարներ։ Նման գետտոյում պարտադիր կարգով ստեղծվել են յուդենրատներ կամ նշանակվել (ընտրվել) են ավագներ[63][75]։

«Փակ» գետտոների ստեղծումն իրականացվել է բոլոր հրեաների պարտադիր վերաբնակեցմամբ պահպանվող վայրում (թաղամաս, փողոց, առանձին տարածք)։ Փակ գետտոյի շուրջ բանտարկյալների ուժերով և նրանց հաշվին անցկացվել է փշալարեր կամ կանգնեցվել են պատեր ու ցանկապատեր։ Մուտքը և ելքը կատարվել է անցակետերի միջոցով, որոնք հսկվել են երկու կողմից[75]։

Բելառուսի գլխավոր շրջանի ռազմական ադմինիստրացիայի գոտում և դրան հարող տարածքների գետտոները լուծարվել են մինչև 1941 թվականի վերջը, իսկ քաղաքացիական օկուպացիոն ադմինիստրացիայի գոտիներում պահպանվել են մինչև 1943 թվականի ամառ-ձմեռ[76]։

Ծանոթագրություններ

խմբագրել
Նշումներ
  1. ↑ Չնայած «Հոլոքոստ» տերմինը հաճախ կիրառվում է ոչ միայն հրեաների, այլև այլ ազգային և սոցիալական խմբերի ցեղասպանության վերաբերյալ, սակայն, Բելառուսի տարածքին վերաբերող աղբյուրների ճնշող մեծամասնությունում այն օգտագործվում է միայն հրեաների ցեղասպանության համատեքստում։ Սա չի նշանակում, որ օկուպացիայի ընթացքում այլ ազգությունների ներկայացուցիչները չեն ենթարկվել հետապնդումների և սպանությունների։ Տես «Немецко-фашистский оккупационный режим в Белоруссии. 1941—1944 гг» (ռուսերեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2010 թ․ ապրիլի 13-ին. Վերցված է 2010 թ․ սեպտեմբերի 28-ին. {{cite web}}: no-break space character in |title= at position 63 (օգնություն), «История войны: обзор событий». Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ հոկտեմբերի 21-ին., «Невядомы генацыд: знішчэнне беларускіх цыганоў у 1941—1944». Արխիվացված է օրիգինալից 2010 թ․ օգոստոսի 10-ին.(բելառուս.); Տես նաև Басин Я. З. К вопросу о дефинициях Холокоста // Сост. Басин Я. З. Уроки Холокоста: история и современность : Сборник научных работ. — Мн.: Ковчег, 2010. — Вып. 3. — С. 7. — ISBN 9789856950059.
  2. ↑ Բացի Արևմտյան Բելառուսից, նաև Արևմտյան Ուկրաինան, Ֆինլանդիայի տարածքի մի մասը, Լիտվան, Լատվիան և Էստոնիան, Բեսարաբիան և Հյուսիսային Բուկովինան։
  3. ↑ Բացառությամբ Կուռլյանդիայի։
Աղբյուրներ
  1. ↑ 1,0 1,1 Полян П. М. Первая обобщающая монография о Холокосте на территории СССР // Заметки по еврейской истории : интернет-журнал. — сентябрь 2005. — В. 9 (58). Архивировано из первоисточника 23 Հուլիսի 2011.
  2. ↑ Альтман, Жертвы ненависти, 2002, էջ 59
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 Холокост в Беларуси. Документы и материалы, 2002, էջ 5—6
  4. ↑ 4,0 4,1 Басин Я. З. Холокост как предмет научного исследования // Сост. Басин Я. З. Zhttp://jewishfreedom.org/page562.html Уроки Холокоста: история и современность] : Сборник научных работ. — Мн.: Ковчег, 2010. — Вып. 3. — С. 167-171. — ISBN 9789856950059.
  5. ↑ 5,0 5,1 Литвин А. М. Местная вспомогательная полиция на территории Беларуси (июль 1941 — июль 1944 гг.) // Беларусь у XX стагоддзі : Сборник. —Минск, 2003. — В. 2. Архивировано из первоисточника 3 Մարտի 2016.
  6. ↑ «Последствия Великой Отечественной войны для Беларуси». «Архивы Беларуси». Государственная архивная служба Республики Беларусь. Արխիվացված օրիգինալից 2015 թ․ հոկտեմբերի 4-ին. Վերցված է 2010 թ․ օգոստոսի 26-ին.
  7. ↑ Іофе Э. Г. Колькі ж яурэяў загінула на беларускай зямлі у 1941—1945 гг(բելառուս.) // Беларускі гістарычны часопіс. —Мінск, 1997. — В. 4. — С. 49—52.
  8. ↑ Козак К. И. Германский оккупационный режим в Беларуси и еврейское население // Сост. Басин Я. З. Актуальные вопросы изучения Холокоста на территории Беларуси в годы немецко-фашистской оккупации : Сборник научных работ. — Мн.: Ковчег, 2006. — Вып. 2.
  9. ↑ 9,0 9,1 От составителей // История Холокоста на территории Беларуси: библиографический указатель / Составители И. П. Герасимова, С. М. Паперная. — Витебск: УПП «Витебская областная типография», 2001. — С. 3—6. — 104 с. — 300 экз. — ISBN 978-985-6323-73-0
  10. ↑ Лейзеров А. Т. Некоторые аспекты отношения советского руководства к уничтожению еврейского населения на территории Белоруссии в годы оккупации // Сост. Басин Я. З. Актуальные вопросы изучения Холокоста на территории Беларуси в годы немецко-фашистской оккупации : Сборник научных работ. — Мн.: Ковчег, 2006. — Вып. 2.
  11. ↑ Смиловицкий, 2000, էջ 16
  12. ↑ Левин Л. М. К вопросу о мемориализации мест массового уничтожения жертв Холокоста на территории Беларуси // Сост. Басин Я. З. Уроки Холокоста: история и современность : Сборник научных работ. — Мн.: Ковчег, 2010. — Вып. 3. — С. 174. — ISBN 9789856950059.
  13. ↑ Кузнецов И. Н. К вопросу о некоторых специфических проблемах изучения Холокоста на территории Беларуси // Сост. Басин Я. З. Уроки Холокоста: история и современность : Сборник научных работ. — Мн.: Ковчег, 2010. — Вып. 3. — С. 74. — ISBN 9789856950059.
  14. ↑ Евреи Беларуси. История и культура. Вып. 2, Мн. 1998, стр. 97. Приводится по Иоффе Э. Г. 800 дней воли и борьбы // Беларусь сегодня : газета. — Мн., 21.10.2003. — Вып. 150 (23541). Архивировано 21 сентября 2010 года.
  15. ↑ Розенблат Е. С. Исследования истории Холокоста в Беларуси: шаг вперёд или топтание на месте? // Historycy polscy, litewscy i białoruscy wobec problemów XX wieku. — Białystok: Instytut Historii Uniwersytetu w Białymstoku, 2003. — С. 49—60. Архивировано из первоисточника 22 Հուլիսի 2011.
  16. ↑ «Сколько евреев успели эвакуироваться и какое количество осталось на захваченных территориях Советского Союза?». Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ մայիսի 30-ին. Վերցված է 2012 թ․ հունվարի 1-ին.
  17. ↑ 17,0 17,1 Смиловицкий Л. Л. Эвакуация и бегство из Турова. Лето 1941 г. // Сост. Басин Я. З. Уроки Холокоста: история и современность : Сборник научных работ. — Мн.: Ковчег, 2010. — Вып. 3. — С. 82. — ISBN 9789856950059.
  18. ↑ Altshuler M. Escape and Evacuation of the Jews Eastern Belorussia During the Holocaust(եբրայերեն) // Studies in Contemporary Jewry (Yahadut Zmaneinu). — Jerusalem: Hebrew University of Jerusalem, 1986. — В. 3. — С. 119—158.
  19. ↑ Розенблат Е. С., Еленская И. Э. Динамика численности и расселения белорусских евреев в XX веке // гл. ред. Вишневский А. Г. Демоскоп Weekly : журнал. — Институт демографии Государственного университета - Высшей школы экономики, 17 - 30 марта 2003. — В. 105—106. Архивировано из первоисточника 22 Սեպտեմբերի 2009.
  20. ↑ Полян П. М. Первая обобщающая монография о Холокосте на территории СССР // Заметки по еврейской истории : интернет-журнал. — сентябрь 2005. — В. 9 (58). Архивировано из первоисточника 23 Հուլիսի 2011.
  21. ↑ Иоффе Э. Г. О некоторых специфических особенностях Холокоста на территории Беларуси. —Мн. — В. 1. Архивировано из первоисточника 3 Օգոստոսի 2012.
  22. ↑ Лейзеров А. Т. Структура германской гражданской администрации в оккупированной Белоруссии // Сост. Басин Я. З. Уроки Холокоста: история и современность : Сборник научных работ. — Мн.: Ковчег, 2010. — Вып. 3. — С. 181. — ISBN 9789856950059.}
  23. ↑ Шыбека З. Нарыс гісторыi Беларусi, 1795—2002. — Мн.. — P. 453. — ISBN 978-985-6599-43-2
  24. ↑ Хеер Х. Вермахт и Холокост // Трагедия евреев Белоруссии в 1941— 1944 гг : сборник материалов и документов. — Мн.: Э. С. Гальперин, 1997. — С. 30—46. — ISBN 978-985-6279-02-0.
  25. ↑ 25,0 25,1 Зелинский П. И., Пинчук В. Н. Оккупационный режим на территории Беларуси // История беларуси (XX - начало XXI в.). — Мн..
  26. ↑ Винница Г. Р. Введение // Холокост на оккупированной территории Восточной Беларуси в 1941—1944 годах. — Мн.: Ковчег, 2011. — С. 13. — 360 с. — 150 экз. — ISBN 978-985-6950-96-7.
  27. ↑ Романько О. В. Органы управления на оккупированной территории Белоруссии в 1941—1944 гг. // Военно-исторический журнал. —М., апрель 2008. — В. 4. — С. 39—44. — ISSN 0321-0626.
  28. ↑ 28,0 28,1 Черноглазова, Хеер, 1997, էջ 17—29
  29. ↑ Ботвинник М. Б. Холокост в книгах «Память» Республики Беларусь. — Мн.: ООО «Ковчег», 2008. — С. 140. — 180 с. — 100 экз. — ISBN 978-985-6756-41-5
  30. ↑ Михман Д. Еврейские лидеры и еврейское сопротивление // Катастрофа европейского еврейства. — 1. — Тель-Авив: Открытый университет Израиля, 2001. — Т. 4. — С. 374. — ISBN 978-965-06-0233-8
  31. ↑ 31,0 31,1 Арад, 1991, էջ 9
  32. ↑ 32,0 32,1 Великовская И. Хроника белостокского гетто // Лехаим : журнал. — ноябрь1999. — В. 11 (91). Архивировано из первоисточника 29 Դեկտեմբերի 2017.
  33. ↑ «Как Гиммлер и Кубе в Минске почивали». Программа «Минск и минчане». Столичное телевидение. 2009 թ․ մայիսի 7. Արխիվացված օրիգինալից 2022 թ․ օգոստոսի 8-ին. Վերցված է 2022 թ․ օգոստոսի 8-ին.
  34. ↑ Browning C. R. The Origins of the Final Solution: The Evolution of Nazi Jewish Policy, September 1939-March 1942. — U of Nebraska Press, 2007. — P. 312. — 616 p. — (Comprehensive History of the Holocaust). — ISBN 978-0-8032-5979-9
  35. ↑ «Chronology of Jewish Persecution: 1941» (անգլերեն). Jewish Virtual Library. Արխիվացված օրիգինալից 2022 թ․ հոկտեմբերի 1-ին. Վերցված է 2022 թ․ հոկտեմբերի 22-ին.
  36. ↑ Бартов О. Жестокость и менталитет. К поведению немецких солдат на «Восточном фронте», ВКН: Завоевание и истребление. Берлин. 1991. С. 187.
  37. ↑ 37,0 37,1 37,2 «Белоруссия». Энциклопедия Холокоста. Yad Vashem — Encyclopedia of the Holocaust, In Association with Yad Vashem, The Holocaust Martyrs’ and Heroes’ Remembrance Authority, Dr. Robert Rozett and Dr. Shmuel Spector, Editors, Yad Vashem and Facts On File, Inc., Jerusalem Publishing House Ltd, 2000. Արխիվացված օրիգինալից 2022 թ․ հոկտեմբերի 22-ին. Վերցված է 2022 թ․ հոկտեմբերի 22-ին.
  38. ↑ Арад, 1991, էջ 191
  39. ↑ Смиловицкий, 2000, էջ 119—129
  40. ↑ «В Минской области на месте убийства 1137 евреев открыт мемориал жертвам Холокоста». Newsru.com. 2004 թ․ հուլիսի 18. Արխիվացված օրիգինալից 2014 թ․ սեպտեմբերի 2-ին. Վերցված է 2010 թ․ օգոստոսի 29-ին.
  41. ↑ «Минское гетто». ГМК «Хатынь». Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ մայիսի 27-ին. Վերցված է 2010 թ․ սեպտեմբերի 1-ին.
  42. ↑ Розенблат Е. С. Палачи и жертвы Брестского гетто // Сост. Басин Я. З. Уроки Холокоста: история и современность : Сборник научных работ. — Мн.: Ковчег, 2010. — Вып. 3. — С. 105. — ISBN 9789856950059.
  43. ↑ Пинск՝ հոդվածը Հրեական էլեկտրոնային հանրագիտարանում
  44. ↑ Лашкевіч К. Знішчаных у Беларусі габрэяў нацысты хацелі замяніць галандскімі фермерамі(բելառուս.) // ТUT.BY. — 13.08.2010. Архивировано из первоисточника 15 Նոյեմբերի 2010.
  45. ↑ Liphshiz C. White Jews', not 'good Nazis': How Germany rejected Holland's settler farmers(անգլ.) // Haaretz : newspaper. —Israel, 12.08.2010. Архивировано из первоисточника 7 Հունիսի 2015.
  46. ↑ Жуковская С. И. (2009 թ․ հոկտեմբերի 8). «Трагедия слуцкого гетто». Еврейская генеалогия. Արխիվացված օրիգինալից 2021 թ․ հոկտեմբերի 22-ին. Վերցված է 2010 թ․ հոկտեմբերի 2-ին.
  47. ↑ Ботвинник М. Б. Исследователь Холокоста на Гродненщине. К портрету профессора Якова Мараша // Сост. Басин Я. З. Актуальные вопросы изучения Холокоста на территории Беларуси в годы немецко-фашистской оккупации : Сборник научных работ. — Мн.: Ковчег, 2006. — Вып. 2.
  48. ↑ Котлярчук А. Бернард К'яры. Штодзённасць за лініяй фронту: Акупацыя, калабарацыя і супраціў у Беларусі (1941—1944 г.) / Пер. з ням. Л.Баршчэўскага; нав. рэд. Г.Сагановіч. Мінск, 2005. 390 с. // Ab Imperio : журнал. — 2007. — № 3. — С. 487.
  49. ↑ Арад, 1991, էջ 262
  50. ↑ Гринкевич Т. Туннель // Беларусь сегодня : газета. —Мн., 30 июня 2007.
  51. ↑ Альтман, Холокост и еврейское сопротивление, 2002, էջ 172
  52. ↑ Иоффе Э. Г. 800 дней воли и борьбы // Беларусь сегодня : газета. —Мн., 21.10.2003. — В. 150 (23541). Архивировано из первоисточника 21 Սեպտեմբերի 2010.
  53. ↑ Смиловицкий, 2000, էջ 160
  54. ↑ 54,0 54,1 Смиловицкий Л. Л. Гетто в Гомельской области: общее и особенное, 1941-1942 гг. // Сост. Басин Я. З. Актуальные вопросы изучения Холокоста на территории Беларуси в годы немецко-фашистской оккупации : Сборник научных работ. — Мн.: Ковчег, 2006. — Вып. 2.
  55. ↑ Холокост в Беларуси. Документы и материалы. — Мн.: Национальный архив Республики Беларусь, 2002. — С. 203—205. — 276 с. — 1000 экз. — ISBN 978-985-6372-24-0
  56. ↑ Snyder, 2010, էջ 188
  57. ↑ Snyder, 2010, էջ 189
  58. ↑ Քաղվածելու սխալ՝ Սխալ <ref> պիտակ՝ «vin137» անվանումով ref-երը տեքստ չեն պարունակում:
  59. ↑ 59,0 59,1 Քաղվածելու սխալ՝ Սխալ <ref> պիտակ՝ «trag51» անվանումով ref-երը տեքստ չեն պարունակում:
  60. ↑ Альтман, Холокост и еврейское сопротивление, 2002, էջ 62—65
  61. ↑ «Видео. Жизнь и смерть в Минском гетто». «Война. Известная и неизвестная». Фильм одиннадцатый. Столичное телевидение. 2009-05-07. Արխիվացված է օրիգինալից 2010-06-10-ին. Վերցված է 2010-09-01-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  62. ↑ Сообщения Белорусского государственного музея истории Великой Отечественной войны. Выпуск 1, Минск, 1999
  63. ↑ 63,0 63,1 Каганович А. Вопросы и задачи исследования мест принудительного содержания евреев на территории Беларуси в 1941—1944 годах // Сост. и ред. Я. З. Басин. Актуальные вопросы изучения Холокоста на территории Беларуси в годы немецко-фашистской оккупации : Сборник научных работ. — Мн.: Ковчег, 2005. — В. 1. Архивировано из первоисточника 26 Օգոստոսի 2016.
  64. ↑ Քաղվածելու սխալ՝ Սխալ <ref> պիտակ՝ «bukina» անվանումով ref-երը տեքստ չեն պարունակում:
  65. ↑ Койфман Г. «Окунь Леонид Исаакович». Я помню. Արխիվացված է օրիգինալից 2010-08-14-ին. Վերցված է 2010-09-01-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  66. ↑ Лейзеров А. Т. Структура германской гражданской администрации в оккупированной Белоруссии // Сост. Басин Я. З. Уроки Холокоста: история и современность : Сборник научных работ. — Мн.: Ковчег, 2010. — Вып. 3. — С. 185. — ISBN 9789856950059.
  67. ↑ Винница Г. Р. Глава 2. Система гетто и еврейское руководство // Холокост на оккупированной территории Восточной Беларуси в 1941—1944 годах. — Мн.: Ковчег, 2011. — С. 48-50. — 360 с. — 150 экз. — ISBN 978-985-6950-96-7.
  68. ↑ Польша՝ հոդվածը Հրեական էլեկտրոնային հանրագիտարանում
  69. ↑ Քաղվածելու սխալ՝ Սխալ <ref> պիտակ՝ «eleven» անվանումով ref-երը տեքստ չեն պարունակում:
  70. ↑ Альтман И. А. Жизнь под угрозой смерти: узники гетто // История Холокоста на территории СССР. — М.: Научно-просветительный центр «Холокост», 2001. — 80 с. — (Российская библиотека Холокоста). — ISBN 978-5-89897-007-9
  71. ↑ Иоффе Э. Г. Белорусские евреи: трагедия и героизм: 1941—1945. Монография. — Мн., 2003. — С. 362. — 428 с. — 100 экз.
  72. ↑ Беларусь у Вялікай Айчыннай вайне, 1941—1945: Энцыклапедыя / Рэдкал.: І. П. Шамякін (гал. рэд.) і інш. — Мн.: БелСЭ, 1990. — С. 165. — 680 с. — 20 000 экз. — ISBN 978-5-85700-012-0
  73. ↑ Урбан М., Боровик А. Гетто на оккупированной территории Белоруссии в 1941—1944 гг. // Сост. Басин Я. З. Уроки Холокоста: история и современность : Сборник научных работ. — Мн.: Ковчег, 2009. — В. 1. — ISBN 978-985-6756-81-1. Архивировано из первоисточника 3 Մարտի 2016.
  74. ↑ Альтман, Холокост и еврейское сопротивление, 2002, էջ 86
  75. ↑ 75,0 75,1 Альтман, Холокост и еврейское сопротивление, 2002, էջ 84—89
  76. ↑ Альтман, Холокост и еврейское сопротивление, 2002, էջ 100

Գրականություն

խմբագրել
Գիտական գրականություն
  • Альтман И. А. Жертвы ненависти. Холокост в СССР, 1941—1945 гг.. — М.: Фонд «Ковчег», 2002. — 543 с. — (Анатомия Холокоста). — ISBN 5-89048-110-X.
  • Альтман И. А. Холокост и еврейское сопротивление на оккупированной территории СССР / Под ред. проф. А. Г. Асмолова. — М.: Фонд «Холокост», 2002. — 320 с. — ISBN 5-83636-007-7.
  • Ботвинник М. Б. Холокост в книгах «Память» Республики Беларусь. — Мн.: ООО «Ковчег», 2008. — 180 с. — 100 экз. — ISBN 978-985-6756-41-5
  • Ботвинник М. Б. Памятники геноцида евреев Беларуси. — Мн.: Беларуская Навука, 2000. — 325 с. — 1100 экз. — ISBN 978-985-08-0416-7
  • Винница Г. Р. Холокост на оккупированной территории Восточной Беларуси в 1941—1944 годах. — Мн.: Ковчег, 2011. — 360 с. — 150 экз. — ISBN 978-985-6950-96-7.
  • Иоффе Э. Г. Белорусские евреи: трагедия и героизм: 1941—1945. Монография. — Мн., 2003. — 428 с. — 100 экз.
  • Иоффе Э. Г. Белорусские евреи в борьбе с нацизмом в 1941–1945 гг. // Журнал российских и восточноевропейских исторических исследований. — 2017. — № 4 (11). — С. 69—104. — ISSN 2409-1413. — doi:10.24411/2409-1413-2017-00041 Архивировано из первоисточника 29 Դեկտեմբերի 2021.
  • Смиловицкий Л. Л. Катастрофа евреев в Белоруссии, 1941—1944. — Тель-Авив: Библиотека Матвея Черного, 2000. — 432 с. — ISBN 9789657094242.
  • Черноглазова Р. А., Хеер Х. Трагедия евреев Белоруссии в 1941—1944 гг.: сборник материалов и документов. — Изд. 2-е, испр. и доп.. — Мн.: Э. С. Гальперин, 1997. — 398 с. — 1000 экз. — ISBN 978-985-6279-02-0.
  • Холокост в Беларуси. Документы и материалы. — Мн.: Национальный архив Республики Беларусь, 2002. — 276 с. — 1000 экз. — ISBN 978-985-6372-24-0
  • Уроки Холокоста: история и современность. Сборник научных работ / Сост. и ред. – Я. З. Басин.. — Мн.: Ковчег, 2009. — Т. 1. — 212 с. — ISBN 978-985-6756-81-1
  • Уроки Холокоста: история и современность. Сборник научных работ / Сост. и ред. – Я. З. Басин.. — Мн.: Ковчег, 2010. — Т. 3. — 240 с. — 200 экз. — ISBN 978-985-6950-05-9
  • История Холокоста на территории Беларуси: библиографический указатель / Составители И. П. Герасимова, С. М. Паперная. — Витебск: УПП «Витебская областная типография», 2001. — 104 с. — 300 экз. — ISBN 978-985-6323-73-0
  • Разэнблат Я. С. Стаўленьне польскага і беларускага насельніцтва да габрэяў на Палесьсі ў першыя тыдні пасьля нападу Нямеччыны на Савецкі Саюз(բելառուս.) // ARCHE : журнал. —Мн., 2010. — В. 6.
  • Уничтожение евреев СССР в годы немецкой оккупации (1941-1944). Сборник документов и материалов / Ицхак Арад. — Иерусалим: Яд ва-Шем, 1991. — 424 с. — ISBN 978-965-308-010-2
  • Чуев С. Г. Местные полицейские формирования // Спецслужбы Третьего Рейха. — Olma Media Group, 2003. — 449 с. — (Досье (Олма-Пресс).: Спецслужбы мира). — ISBN 978-5-7654-2831-3
  • doi:10.1093/hgs/dcl019
    This citation will be automatically completed in the next few minutes. You can jump the queue or expand by hand
  • Gaunt D., Levine P., Palosuo L. Collaboration and Resistance During the Holocaust: Belarus, Estonia, Latvia, Lithuania. — Peter Lang Publishing, 2004. — 519 p. — ISBN 978-0-8204-7037-5
  • Gerlach C. Kalkulierte Morde: Die deutsche Wirtschafts- und Vernichtungspolitik in Weissrussland 1941 bis 1944. — Hamburger Edition, 1999. — 1231 p. — ISBN 978-3-930908-54-7
  • Fatal-Knaani T. Zo lo otah Grodnoh : Ḳehilat Grodnoh u-sevivatah ba-milḥamah uva-Shoʼah, 1939-1943 = זו לא אותה גרודנה : קהילת גרודנה וסביבתה במלחמה ובשואה, 1939-1944 / תקוה פתל-כנעני. — Yerushalayim: Yad ṿa-shem, 2001. — 350 p. — ISBN 978-965-308-098-0
  • T. Snyder Bloodlands: Europe Between Hitler and Stalin. — Basic Books; 1St Edition edition (October 12, 2010), 2010. — 544 p. — ISBN 978-0-465-00239-9
Հուշագրություններ
  • Smoliar Н. Fun Minsker Geto. Moskve: Melukhe Farlag, 1946․ Смоляр Г. Мстители гетто. Москва: ОГИЗ, 1947
  • ...На перекрёстках судеб: Из воспоминаний бывших узников гетто и праведников народов мира / Сост.: Аркадьева О. М. и др.. — Мн.: Четыре четверти, 2001. — 235 с. — ISBN 978-985-6089-83-4;
  • Бен-Цион Д. Мы из восставшей Лахвы. — Тель-Авив: Кругозор, 2001. — 160 с.
  • Шепетинский Я. И. Приговор. — Тель-Авив: Кругозор, 2002. — 169 с.;
  • Архив Хаси Пруслиной: Минское гетто, антифашистское подполье, репатриация детей из Германии / составитель З. А. Никодимова; под редакцией К. И. Козака ; Минский международный образовательный центр имени Йоханнеса Рау, Дортмундский международный образовательный центр. — Минск, 2010. — 134 с.;
  • Краснаперка Г. Пісьмы маёй памяці. Мн., 1984(բելառուս.);
  • Завольнер Г. А. Судьбой написанные строки. Мн., 2007.
  • Бернард Пински Обычная, необычная. Жизнь моего отца..;

Արտաքին հղումներ

խմբագրել
 Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Հոլոքոստը Բելառուսում» հոդվածին։
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Հոլոքոստը_Բելառուսում&oldid=10011777» էջից