Վիքիպեդիա

Նովոգրուդոկի գետտո

Նովոգրուդոկի գետտո (1941 թվականի դեկտեմբեր – 1943 թվականի աշուն), հրեական գետտո, Գրոդնոյի մարզի Նովոգրուդոկ քաղաքի հրեաների հարկադիր վերաբնակեցման վայր Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ժամանակ նացիստական Գերմանիայի զորքերի կողմից Բելառուսի տարածքի օկուպացման ժամանակ հրեաների հետապնդման և ոչնչացման գործընթացում։

Նովոգրուդոկի գետտո
ՏեսակԳետտոները Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի տարիներին
Երկիր Բելառուս

Քաղաքի գրավում և գետտոյի ստեղծում

խմբագրել

Պատերազմի նախօրեին Նովոգրուդոկում ապրած 6000 հրեաներից (բնակչության 63 %-ը) մնացել է 4500-5000 մարդ[1][2]։

Քաղաքը գերմանական զորքերի կողմից օկուպացվել է 3 տարի՝ 1941 թվականի հուլիսի 4-ից մինչև 1944 թվականի հուլիսի 8-ը[3][4]։ Հրեաներին անմիջապես պարտավորեցրել են արտաքին հագուստի վրա կրել դեղին վեցաթև աստղի տեսքով կտորներ[1]։

Քաղաքը գրավելուց անմիջապես հետո նացիստները 100 հրեաների դուրս են հանել փողոց, շարք կանգնեցրել և գնդակահարել ամեն երկրորդին։ 1941 թվականի հուլիսի 14-ին (շաբաթ օր) գերմանացիները առևտրի հրապարակում բռնել են 52 հրեաների և գնդակահարել նրանց հրեական գերեզմանատանը[1]։

Ստեղծվել է յուդենրատ, որի նախագահ է նշանակվել փաստաբան Ցեխանովսկին[5]։

1941 թվականի դեկտեմբերի 6-ին հրեաներին հրամայել են հավաքվել քաղաքային դատարանի շենքում, նրանց փակել են այնտեղ և գիշերը թողել։ Դեկտեմբերի 7-ի առավոտյան դատարանի շենքից մեկը մյուսի հետևից հրեաներով մեքենաներ են ուղևորվել ռազմական քաղաքի՝ Սկրիդլևոյի ուղղությամբ։ Ամբողջ օրը այնտեղից կրակոցների ձայներ են լսվել․ այդ օրը սպանվել է 500 մարդ[6][1][7]։

Ողջ մնացած հրեաներին 1941 թվականի դեկտեմբերին քշել են երկու գետտոների՝ Պերեսեցկայայի և Մինսկի փողոցներ[8][9], ցանկապատել փայտե ցանկապատով և փշալարերի մի քանի շարքերով։ Այնտեղից հրեաներին աշխատանքի համար տարել են քաղաք[1][10]։

Պերեսեցկայա փողոցի գետտոյում հավաքվել են շուրջ 8000 հրեաներ ամբողջ շրջանից[11] (այդ թվում՝ Վսելյուբից[12])։

1942 թվականի օգոստոսին նախկին վոյեվոդական դատարանի արհեստանոցներն ու ախոռները վերածվել են գետտոյի բնակելի բարաքների, որոնցում բնակվել է ավելի քան 500 մարդ։

Գետտոյի վերացում

խմբագրել
 
1943 թվականին գետտոյի բանտարկյալների կողմից փորված ստորգետնյա անցումի՝ դրսից նշված հատվածը

Սկզբում գետտոն եղել է «բաց»[13]։

1941 թվականի դեկտեմբերից մինչև 1943 թվականի աշունը Նովոգրուդոկում սպանվել է 10 000 հրեա[14][15]։ Սպանությունները մեծամասամբ իրականացվել են Մինսկի խճուղու մոտ տեղակայված Սելեց գյուղի մոտ[8]։

Միայն 1941 թվականի դեկտեմբերի 8-ին (զանգվածային գնդակահարության առաջին օրը) Նովոգրուդոկում սպանվել է 2990 հրեա[13][11]։

Երկրորդ «ակցիայի» (նացիստները նման մեղմասություն են օգտագործել իրենց կազմակերպած զանգվածային սպանություններն անվանելու համար) նախօրեին, որն անցկացվել է գետտոյում 1942 թվականի օգոստոսի 7-ին[11], լավագույն մասնագետներին տրվել են նոր աշխատանքային քարտեր[16]։ Գետտոյի բանտարկյալները նորոգել են Վերմախտի համազգեստները և հագուստ են կարել գերմանական քաղաքացիական վարչակազմի համար՝ չլքելով ճամբարի սահմանները[16]։ Սպանությանը մասնակցել է նաև էստոնական ոստիկանական 36-րդ գումարտակը[17][18]։

1943 թվականի մայիսի 7-ին գնդակահարվել է մոտ 300 մարդ՝ հիմնականում կանայք և երեխաներ[11]։ Մինսկի փողոցի գետտոն ամբողջությամբ ոչնչացվել է 1943 թվականի աշնանը[8], իսկ Պերեսեցկայա փողոցի գետտոն՝ 1942 թվականի հուլիսին[8][11]։ Ողջ է մնացել ոչ ավելի, քան 350 բանտարկյալ[19]։

Նովոգրուդոկի գետտոյի ոչնչացմանը ակտիվ մասնակցություն են ունեցել նաև Վերմախտի ուժերը՝ 7-րդ վաշտը և 727-րդ հետևակային գնդի 11-րդ լիտվական հետևակային գումարտակը դեկտեմբերի 8-ին աջակցություն են ցուցաբերել Նովոգրուդոկ 3000 հրեաների սպանությանը[20][21][18]։

 
Հուշարձան Մինսկի փողոցի վերջում

Դիմադրություն և փախուստ

խմբագրել

Գետտոյից փախուստը սկսվել է 1942 թվականի ապրիլին[22][23]։

1943 թվականի մայիսի կեսերին գետտոյի վերջին ողջ մնացած բանտարկյալները սկսել են փորել 250 մետր երկարությամբ ստորգետնյա անցուղի, որը տարածվել է գետտոյի տարածքից այն կողմ, և հինգ ամիս անց՝ 1943 թվականի սեպտեմբերի 26-ին, դրա միջով փախուստ է կատարվել[24][25][26]։ Ընդհանուր առմամբ այդ թունելով փախել է 232 մարդ[27][23]։

Թունելով փրկված ավելի քան 100 հրեաներ կռվել են Բելսկիների պարտիզանական ջոկատում, մի քանի տասնյակը՝ այլ ջոկատներում[28][23]։

Փրկության դեպքեր և «աշխարհի ժողովուրդների արդարակյացներ»

խմբագրել

Նովոգրուդոկում 13 մարդ Իսրայելի «Յադ Վաշեմ» ինստիտուտի կողմից արժանացել է «աշխարհի ժողովուրդների արդարակյացի» պատվավոր կոչման՝ «ի նշան խորին երախտագիտության Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի տարիներին հրեա ժողովրդին ցուցաբերած օգնության համար»։

  • Յուլիան և Իոաննա Ռոստկովսկիներ, Սոլովեյ (Ռոստկովսկայա) Միխալինա - փրկել են Մեյերսոն Ֆրումին[29],
  • Աննա Սվյատկովսկայա - փրկել է Իրենկա Լյաուդանսկայային[30],
  • Կոնստանտին, Վլադիմիր և Գենադի Կոզլովսկիներ - փրկել են Նովոգրուդոկի գետտոյի 7 բանտարկյալների[31],
  • Բարբարա Տարնեցկայա - փրկել է Էստելա և Ալեքսանդր Լյաուդանսկայաներին[32],
  • Ֆրանտիշեկ, Ֆրանտիշկա, Մարիա, Միխալ և Ստեֆան Բոբրովսկիները Նովոգրուդոկի գետտոյից փրկել են 14 հրեաների[33]։

Հիշատակ

խմբագրել

Հրապարակվել են Նովոգրուդոկում սպանված հրեաների ոչ ամբողջական ցուցակները[34]։

Հրեական գետտոյի շենքերից մեկում (Մինսկի փողոց, 64), որից 1943 թվականի աշնանը Նովոգրուդոկի հրեաները փախել են ստորգետնյա թունելով, ներկայում գտնվում է «Նովոգրուդոկի հրեական դիմադրության թանգարանը»՝ Նովոգրուդոկի պատմաերկրագիտական թանգարանի ցուցադրությունը[23]։

1990-ական թվականներին գետտոյի նախկին բանտարկյալ Ջեք Կագանի կողմիղ տեղադրվել են հուշարձաններ հրեաների 3 զանգվածային սպանությունների վայրերում[18]․

  • Մինսկի փողոցի վերջում՝ 1943 թվականի մայիսի 7-ին Նովոգրուդոկի հրեաների վերջին գնդակահարության վայրում – 1993 թվականին,
  • Քաղաքից 2 կմ հյուսիս-արևելք՝ չհասած Լիտովկա գյուղին – 1993 թվական,
  • Սկրիդլևո գյուղի մոտակայքում – 1995 թվական[7]։

2017 թվականին նախկին գետտոյի տեղում կանգնեցվել է հուշարձան՝ նվիրված բանտարկյալ Միխլա Սոսնովսկայային՝ 12-ամյա հրեա աղջկան, որին գնդակահարել են ոստիկանները[35]։

Տես նաև

խմբագրել

Ծանոթագրություններ

խմբագրել
  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 «Памяць. Навагрудскi раён», 1996, էջ 377
  2. ↑ Холокост на территории СССР, 2011, էջ 655
  3. ↑ «Периоды оккупации населенных пунктов Беларуси». Արխիվացված օրիգինալից 2013 թ․ հոկտեմբերի 20-ին. Վերցված է 2011 թ․ դեկտեմբերի 26-ին.
  4. ↑ «Памяць. Навагрудскi раён», 1996, էջ 289
  5. ↑ Холокост на территории СССР, 2011, էջ 656
  6. ↑ «Л. Смиловицкий. Свидетели нацистского геноцида евреев на территории Белоруссии в 1941—1944 гг». Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ մարտի 3-ին. Վերցված է 2011 թ․ օգոստոսի 10-ին.
  7. ↑ 7,0 7,1 Холокост на территории СССР, 2011, էջ 907
  8. ↑ 8,0 8,1 8,2 8,3 Справочник о местах принудительного содержания, 2001, էջ 42
  9. ↑ «Памяць. Навагрудскi раён», 1996, էջ 290, 377
  10. ↑ Холокост на территории СССР, 2011, էջ 657
  11. ↑ 11,0 11,1 11,2 11,3 11,4 «Памяць. Навагрудскi раён», 1996, էջ 290
  12. ↑ Холокост на территории СССР, 2011, էջ 187
  13. ↑ 13,0 13,1 «Туннель». Արխիվացված օրիգինալից 2015 թ․ սեպտեմբերի 24-ին. Վերցված է 2010 թ․ դեկտեմբերի 22-ին.
  14. ↑ Национальный архив Республики Беларусь (НАРБ), — фонд 861, опись 1, дело 1, листы 33, 37, 38
  15. ↑ Филиал государственного архива Брестской области в г. Барановичи, фонд 616, опись 1, дело 70, лист 222
  16. ↑ 16,0 16,1 Возникновение трудового лагеря Արխիվացված 2013-11-05 Wayback Machine
  17. ↑ Сергеев О. «Почему убрали бронзового солдата», Еженедельник «Обозреватель», Беларусь, № 18 (244) от 4 мая 2007 года
  18. ↑ 18,0 18,1 18,2 Холокост на территории СССР, 2011, էջ 658
  19. ↑ «Памяць. Навагрудскi раён», 1996, էջ 322
  20. ↑ «Трагедия евреев Беларуси во время фашистской оккупации (1941—1944 гг.)». Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ դեկտեմբերի 21-ին. Վերցված է 2012 թ․ փետրվարի 6-ին. {{cite web}}: no-break space character in |title= at position 66 (օգնություն)
  21. ↑ К. Козак. Германский оккупационный режим в Беларуси и еврейское население Արխիվացված է Մարտ 4, 2016 Wayback Machine-ի միջոցով:
  22. ↑ «Памяць. Навагрудскi раён», 1996, էջ 290, 322
  23. ↑ 23,0 23,1 23,2 23,3 Холокост на территории СССР, 2011, էջ 659
  24. ↑ Побег из гетто Արխիվացված 2017-06-18 Wayback Machine
  25. ↑ И. А. Альтман. Холокост и еврейское сопротивление на оккупированной территории СССР Արխիվացված է Մարտ 3, 2016 Wayback Machine-ի միջոցով:
  26. ↑ «Памяць. Навагрудскi раён», 1996, էջ 290, 321-323
  27. ↑ «Памяць. Навагрудскi раён», 1996, էջ 321, 377
  28. ↑ «Памяць. Навагрудскi раён», 1996, էջ 290, 322, 323
  29. ↑ Յադ Վաշեմ. Փրկության պատմություն. Ռոստկովսկի Յուլիան Արխիվացված է Հունիս 21, 2022 Wayback Machine-ի միջոցով:
  30. ↑ Յադ Վաշեմ. Փրկության պատմություն. Սվյատկովսկայա Աննա Արխիվացված է Հունիս 21, 2022 Wayback Machine-ի միջոցով:
  31. ↑ Յադ Վաշեմ. Փրկության պատմություն. Կոզլովսկի Կոնստանտին Արխիվացված է Հունվար 31, 2016 Wayback Machine-ի միջոցով:
  32. ↑ Յադ Վաշեմ. Փրկության պատմություն. Տարնեցկայա Բարբարա Արխիվացված է Հունիս 21, 2022 Wayback Machine-ի միջոցով:
  33. ↑ Յադ Վաշեմ. Փրկության պատմություն. Բոբրովսկայա Մարիա Արխիվացված է Հունիս 21, 2022 Wayback Machine-ի միջոցով:
  34. ↑ «Памяць. Навагрудскi раён», 1996, էջ 371-377
  35. ↑ «Памятный знак в годовщину массового побега из гетто открыли в Новогрудке». Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ սեպտեմբերի 26-ին. Վերցված է 2017 թ․ սեպտեմբերի 26-ին.

Գրականություն

խմբագրել
Գրքեր և հոդվածներ
Արխիվային աղբյուրներ
  • Национальный архив Республики Беларусь (НАРБ), — фонд 861, опись 1, дело 1, листы 33, 37, 37об., 38;
  • Государственный архив Российской Федерации (ГАРФ). — фонд 7021, опись 81, дело 102, листы 106, 108;
Լրացուցիչ գրականություն
  • Черноглазова Р. А., Хеер Х. Трагедия евреев Белоруссии в 1941—1944 гг.: сборник материалов и документов. — Изд. 2-е, испр. и доп.. — Мн.: Э. С. Гальперин, 1997. — 398 с. — 1000 экз. — ISBN 978-985-6279-02-0.
  • Смиловицкий Л. Л. Катастрофа евреев в Белоруссии, 1941—1944. — Тель-Авив: Библиотека Матвея Черного, 2000. — 432 с. — ISBN 9789657094242.
  • Свидетельствуют палачи. Уничтожение евреев на оккупированной территории Беларуси в 1941—1944 гг. / Составители В. И. Адамушко, И. П. Герасимова, В. Д. Селеменев. — 2-е издание. — Мн.: НАРБ, 2010. — 199 с. — ISBN 978-985-6372-67-7.
 Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Նովոգրուդոկի գետտո» հոդվածին։
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Նովոգրուդոկի_գետտո&oldid=10017368» էջից