Վիքիպեդիա

Սլուցկի գետտո

Սլուցկի գետտո (1941 թվականի օգոստոս – 1943 թվականի փետրվարի 8), Սլուցկ քաղաքի և մոտակա բնակավայրերի հրեաների բռնի վերաբնակեցման վայր, ոն իրականացվել է հրեաների հետապնդումների և ոչնչացման շրջանակներում Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի տարիներին նացիստական Գերմանիայի զորքերի կողմից Բելառուսի տարածքի օկուպացման ժամանակ։

Սլուցկի օկուպացում ու երկու գետտոների ստեղծում

խմբագրել

1941 թվականին Սլուցկ քաղաքում ապրել է շուրջ 14 000 հրեա[1]։

Վերմախտի զորքերը Սլուցկը գրավել են 1941 թվականի հունիսի 27-ին (26-ին[2]), և օկուպացիան շարունակվել է երեք տարի՝ մինչև 1944 թվականի հունիսի 30-ը (29-ը[2])[3][4][5]։ Գերմանական զորքերի կողմից քաղաքի գրավումից հետո շրջանի գիպետկոմիսար է նշանակվել Հայնրիխ Կարլը (գերմ.՝ Heinrich Carl)։ Սլուցկում սկսվել է հրեաների մեկուսացման նախապատրաստումը։ Հուլիսին կատարվել քաղաքի բնակիչներին անձնագրերի հատկացում։ Քարտերի վրա նշվել են անձի սեռը, տարիքն ու մասնագիտությունը։

Օկւպացիոն իշխանությունները մահվան սպառնալիքով Սլուցկի հրեաներին ստիպել են կրել վեցանկյուն աստղի ձևով դեղին լաթեր (տարբերիչ նշան, որ կրել են վերնազգեստի վրա), նրանց արգելվել է դուրս գալ գետտոյից առանց հատուկ թույլտվության, փոխել բնակության վայրն ու բնակավայրը գետտոյի ներսում, քայլել մայթերով, օգտվել հասարակական տրանսպորտից, գտնվել այգիների տարաքում կամ հասարակական վայրերում, հաճախել դպրոց[6]։

Հրեաների մեծ մասը 1941 թվականի[7] օգոստոսին (հուլիսին[1], հոկտեմբերին[6]) վերաբնակեցվել է այն տարածքում, որտեղ ներկայում գտնվում է 10-րդ ռազմական ավանը (քաղաքի հարավային ծայրին՝ Վոլոդարսկայա փողոցի վերջում)։ Իրենց տներում մնացել են որակավորված մասնագետների ու արհեստավորների ընտանիքները։ Այդպիսով՝ մինչև 1941 թվականի ամռան ավարտը Սլուցկում ձևավորվել է երկու գետտո՝ այսպես կոչված «աշխատանքային»[1] և «ոչ աշխատանքային»[6]։

Գետտոյի անաշխատունակ բնակիչնեին ոչ մեծ խմբերով տեղափոխել են Գորեվախա բնավայր և այնտեղ գնդակահարել[8]։ 1941 թվականի հոկտեմբերի սկզբին մեկ օրում գնդակահարվել են 500 տարեցներ, որոնց ասել են, թե իրենց տանում են գյուղատնտեսական աշխատանքներ կատարելու[9]։ Գետտոյի աշխատունակ բնակիչներն աշխատել են գերմանացիների ստեղծած ձեռնարկություններում և արհեստանոցներում, մասնավորապես կաշվի գործարանում։

1941 թվականի հոկտեմբերի կոտորած

խմբագրել

1941 թվականի հոկտեմբերի 27-28-ը գետտոյում տեղի է ունեցել զանգվածային «ակցիա» (այդ էվֆեմիզմով գերմանացիները անվանում էին իրենց կազմակերպած զանգվածային սպանությունները), որի կատարողներն էին 12-րդ պահակախմբի լիտվացի կոլաբորացիոնիստները մայոր Անտանաս Իմպուլյավիչուսի ղեկավարությամբ[10]։ Գեբիտկոմիսար Կարլը հոկտեմբերի 30-ին Բելառուսի գլխավոր հանձնակատար Վիլհելմ Կուբեին գրել է․

Ինչ վերաբերում է ակցիայի անցկացման բուն եղանակին, ես պետք է խորը ցավով նշեմ, որ այն սահմանակից էր սադիզմին։ Ինքը՝ քաղաքը ակցիայի ժամանակ սարսափելի պատկեր էր ներկայացնում։ Աննկարագրելի կոշտությամբ, ինչպես գերմանացի ոստիկանների, այնպես էլ լիտվացի պարտիզանների կողմից, հրեա բնակչությունը, ինչպես նաև ոչ քիչ բելառուսներ դուրս են բերվել տներից և քշվել մեկ տեղ։ Քաղաքում ամենուր կրակոցներ էին, և որոշ փողոցներում հրեաների դիակներ էին ընկած։ Քիչ էր, որ հրեական բնակչության հետ, այդ թվում՝ արհեստավորների հետ, բելառուս բնակչության աչքի առաջ գազանաբար էին վերաբերվում, դրանից բացի բելառուսական բնակչությունը նույն կերպ ծեծի էր ենթարկվում ռետինե մահակներով և կոթերով:

— Սլուցկի գեբիտկոմիսարի զեկույցից[11]

Կարլը նշել է, որ սպանություններն ուղեկցվել են զանգվածային թալանով, դրամաշորթությամբ և վանդալիզմով և խնդրել է, որ իրեն ընդմիշտ ազատեն այդ լիտվական գումարտակի հետ հանդիպելուց[12]։

Սլուցկի հրեաներին ոչնչացնելու վերաբերյալ Շտրաուխի հրամանից[13].

«1943 թվականի փետրվարի 8-9-ը Սլուցկ քաղաքում տեղի թիմի ուժերով տեղի կունենա քաղաքում բնակվող հրեաների վերաբնակեցում։ Ակցիային կմասնակցեն թիմի ստորև թվարկված անդամները, ինչպես նաև լատվիական կամավորական վաշտի շուրջ 110 ծառայողներ։ Ակցիայի ղեկավարումը դրվում է ՍՍ օբերշտուրմֆյուրերի Մյուլլերի վրա... Գետտոյի անվտանգության ապահովումը և պահպանությունը դրվում են կարգի ոստիկանության վրա։ Գետտոյում մնացած սեփականության հաշվառումն ու գնահատումը հանձնարարվում է ՍՍ հաուպտշտուրմֆյուրեր Մադեկերին։ Այս խնդիրը կատարելու համար նրա տրամադրության տակ է 2 ծառայողներից (Կրուս, Բուխներ), 2 թարգմանիչներից (Միխելսոն, Նատարով) և 10 լատիշներից կազմված թիմ։ Հրեաներին գետտոյից ուղարկումը կատարվում է ՍՍ շտուրմանֆյուրերի Գրաֆի ղեկավարության ներքո։ Նրա տրամադրության տակ են դրվում վեց թիմեր, որոնցից յուրաքանչյուրը բաղկացած է մեկ ծառայողից [տեղական թիմից] և 9 լատիշից։ Նշանակվել են թիմերի հետևյալ ղեկավարները՝ Կրաուզե, Նիկոլ, Գեներտ, Էրիգ, Վելեր, Ցեուշել։ Հրեաներին վերաբնակեցման վայր տեղափոխելը կատարվում է 6 բեռնատարներով, որոնցից յուրաքանչյուրին ուղեկցում է 4 լատիշ։ Վերաբնակեցման շրջանում կան 2 փոսեր։ Յուրաքանչյուր փոսի համար աշխատում է 10 հոգուց բաղկացած մի խումբ, որոնք փոխարինվում են յուրաքանչյուր 2 ժամը մեկ... Վերաբնակեցման շրջանում անվտանգության ապահովումը դրվում է ՍՍ ունտերշտուրմֆյուրեր Պիեռի վրա՝ 10 լատիշի հետ…»

Այդ օրը Գորևախայում սպանվել է ավելի քան 8000 հրեա[14] (շուրջ 5000[15])։ Լիտվական գումարտակին օգնություն է ցուցաբերել գերմանացիներից բաղկացած 3-րդ գումարտակը և Սլուցկի օժանդակ ոստիկանությունը, որը բաղկացած էր տեղի պոլիցայներից (տեղացի կոլաբորացիոնիստ ոստիկաններ)։ Այդ զանգվածային սպանությանն ակտիվ մասնակցություն են ունեցել նաև վերմախտի ուժերը[16][6]։

Երրորդ գետտոյի ստեղծում

խմբագրել

Հոկտեմբերյան «ակցիայից» հետո ողջ մնացած երիտասարդների մի մասը միացել է պարտիզաններին։ Այդ կապակցությամբ գերմանացիներն ստեղծել են նոր գետտո՝ այսպես կոչված Շկոլիշչա շրջանում, որտեղ պատերազմից առաջ խտաբար բնակվում էին հրեաները։ Գետտոյի սահմաններում ընդգրկվել է մոտ 400 տուն Փարիզյան կոմունայի, Դպրոցական, Բոբրույսկի, Առաջին աշխատանքային փողոցներում և Մոնախովի փողոցի հյուսիսային մասում[6]։

Նոր գետտոն շրջապատվել է փշալարերով և խնամքով հսկվել[17]։ Ընդհանուր առմամբ գետտոյում հայտնվել է ավելի քան 3000 մարդ։ Հրեաներին նոր գետտո տեղափոխելու նախօրեին մի քանի հարյուր անաշխատունակ բանտարկյալներ գնդակահարվել են[6]։

Գետտոյի ոչնչացում

խմբագրել

1942 թվականի ապրիլին սպանվել է աշխատանքային գետտոյի մի քանի հարյուր հրեա Վոլոդարսկայա փողոցում[15]։

1943 թվականի փետրվարի 5-ին Մինսկում անվտանգության ոստիկանության և ԱԾ պետ ՍՍ օբերշտուրմբանֆյուրեր Էդուարդ Շտրաուխը ստորագրել է հրաման Սլուցկի գետտոյի վերացման մասին[12]։ Անվտանգության ոստիկանությունից բացի սպանություններին մասնակցել են լատվիական կամավորական վաշտի զինվորականներ[18]։

Սպանությունները շարունակվել են 1943 թվականի փետրվարի 7-ի ժամը յոթից մինչև հաջորդ օրվա երեկոյան ութը[7][19][20]։ Քանի որ գետտոյի բնակիչների մի մասը թաքնվել էր նախօրոք պատրաստված ապաստարաններում, գերմանական հրամանատարությունը որոշել է օգտագործել հրանետներ։ Գետտոն ամբողջությամբ այրվել է, իսկ նրա բոլոր բնակիչները՝ ավելի քան 3000[15] (4140[21]) մարդ՝ սպանվել[15]։

Սպանությունների կազմակերպիչներ և իրականացնողներ

խմբագրել

Հայտնի են դարձել Սլուցկում հրեաների սպանությունների որոշ կատարողների և կազմակերպիչների անունները։

Սլուցկի գետտոյում 3000 մարդու զանգվածային սպանություններին մասնակցելու մեղադրանքով հետաքննվել է Էստոնիայի քաղաքացի Միխայիլ Գորշկովի՝ գեստապոյի նախկին աշխատակցի գործունեությունը։ Գորշկովը 1953 թվականին ստացել է ԱՄՆ-ի քաղաքացիություն, սակայն 2002 թվականին նրան զրկել են դրանից այն պատճառով, որ քաղաքացիություն ստանալիս ստել էր պատերազմի ժամանակ իր կոլաբորացիոն գործունեության մասին։ 2011 թվականին գործը փակվել է այն պատճառով, որ չի հաջողվել պարզել ենթադրյալ հանցագործի ինքնությունը ճշգրիտ կերպով[22][23]։

2001 թվականին Ավստրալիայում մահացել է Սլուցկի գետտոյի կոտորածի մասնակիցներից մեկը՝ Կարլիս Օզոլսը (Kārlis Ozols)[24]։

 
Հուշարձան Կոպիլսկայա փողոցում

Փրկության դեպքեր և «Աշխարհի արդարակյացներ»

խմբագրել

Սլուցկում երկու մարդու շնորհվել է «աշխարհի արդարակյացի» պատվավոր կոչման «Յադ Վաշեմ» ինստիտուտի կողմից «ի նշան խորագույն երախտագիտության Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի տարիներին հրեա ժողովրդին ցուցաբերած օգնության համար»․

  • Ֆենյա Կոստյուկևիչ – Դորա Բարշային (Շմերկովիչ) փրկելու համար[25],
  • Էրվին Լեդեր – Ռաֆայել Գաբովիչին փրկելու համար[26]։

Հիշատակ

խմբագրել

Սլուցկում սպանված 18 000 (10 000[7]) հրեաների հիշատակին քաղաքում տեղադրվել է հուշարձան (1958 թվականին Մոնախովի փողոցում՝ զանգվածային սպանության վայրում[27]) և ստեղծվել է հուշահամալիր։ Վերջինս ենթարկվել է հակասեմական վանդալիզմի 2008 թվականի ապրիլին[28] և 2009 թվականի հուլիսին[29]։

Հրապարակվել են Սլուցկում սպանված հրեաների ոչ լրիվ ցուցակներ[30][31]։

Ծանոթագրություններ

խմբագրել
  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 «Памяць. Слуцкi раён. Слуцк. У 2 кнiгах. Кнiга 1-я», 2000, էջ 318
  2. ↑ 2,0 2,1 «Памяць. Слуцкi раён. Слуцк. У 2 кнiгах. Кнiга 2-я», 2001, էջ 548
  3. ↑ Периоды оккупации населенных пунктов Беларуси
  4. ↑ «Памяць. Слуцкi раён. Слуцк. У 2 кнiгах. Кнiга 1-я», 2000, էջ 289, 298
  5. ↑ «Памяць. Слуцкi раён. Слуцк. У 2 кнiгах. Кнiга 2-я», 2001, էջ 21, 27
  6. ↑ 6,0 6,1 6,2 6,3 6,4 6,5 «Памяць. Слуцкi раён. Слуцк. У 2 кнiгах. Кнiга 1-я», 2000, էջ 292
  7. ↑ 7,0 7,1 7,2 Справочник о местах принудительного содержания, 2001, էջ 52
  8. ↑ «Памяць. Слуцкi раён. Слуцк. У 2 кнiгах. Кнiга 1-я», 2000, էջ 316, 414
  9. ↑ «Памяць. Слуцкi раён. Слуцк. У 2 кнiгах. Кнiга 1-я», 2000, էջ 318—319
  10. ↑ Чуев С. Г. Местные полицейские формирования // Спецслужбы Третьего Рейха. — Olma Media Group, 2003. — С. 144. — 449 с. — (Досье (Олма-Пресс).: Спецслужбы мира). — ISBN 9785765428313
  11. ↑ «Памяць. Слуцкi раён. Слуцк. У 2 кнiгах. Кнiга 1-я», 2000, էջ 319—321
  12. ↑ 12,0 12,1 «Памяць. Слуцкi раён. Слуцк. У 2 кнiгах. Кнiга 1-я», 2000, էջ 321
  13. ↑ Под кодовым названием «Рига», газета «Советская Белоруссия»
  14. ↑ «Памяць. Слуцкi раён. Слуцк. У 2 кнiгах. Кнiга 1-я», 2000, էջ 292, 316
  15. ↑ 15,0 15,1 15,2 15,3 «Памяць. Слуцкi раён. Слуцк. У 2 кнiгах. Кнiга 1-я», 2000, էջ 319
  16. ↑ К. Козак. Германский оккупационный режим в Беларуси и еврейское население Արխիվացված 2016-03-04 Wayback Machine
  17. ↑ «Памяць. Слуцкi раён. Слуцк. У 2 кнiгах. Кнiга 1-я», 2000, էջ 323
  18. ↑ Б. Явелов. Февраль. 5.II.1943
  19. ↑ «Памяць. Слуцкi раён. Слуцк. У 2 кнiгах. Кнiга 1-я», 2000, էջ 292, 319-322
  20. ↑ Национальный архив Республики Беларусь (НАРБ), — фонд 845, опись 1, дело 206, лист 44-47, 54.
  21. ↑ «Памяць. Слуцкi раён. Слуцк. У 2 кнiгах. Кнiга 1-я», 2000, էջ 312
  22. ↑ Нацистский преступник Михаил Горшков
  23. ↑ В Эстонии закрыли дело одного из самых разыскиваемых нацистов
  24. ↑ «Последний «белорусский» нацист доживает в Эстонии». Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ սեպտեմբերի 23-ին. Վերցված է 2010 թ․ դեկտեմբերի 14-ին.
  25. ↑ Яд Вашем. История спасения. Костюкевич Феня.
  26. ↑ Яд Вашем. История спасения. Ледер Эрвин.
  27. ↑ «Памяць. Слуцкi раён. Слуцк. У 2 кнiгах. Кнiга 1-я», 2000, էջ 292, 319, 414
  28. ↑ Неизвестные вандалы разрисовали памятник узникам Слуцкого гетто
  29. ↑ В Слуцке осквернили памятник жертвам Холокоста
  30. ↑ «Памяць. Слуцкi раён. Слуцк. У 2 кнiгах. Кнiга 1-я», 2000, էջ 414-417
  31. ↑ «Памяць. Слуцкi раён. Слуцк. У 2 кнiгах. Кнiга 2-я», 2001, էջ 51

Աղբյուրներ

խմբագրել
Գրքեր և հոդվածներ
  • Я. I. Бараноўскi, З. I. Дзямешка, У. I. Лемяшонак i iнш. (рэдкал.); В. С. Вiдлога (уклад.) «Памяць. Слуцкi раён. Слуцк. У 2 кнiгах. Кнiга 1-я». Гісторыка-дакументальная хроніка гарадоў і раѐнаў Беларусі.. — Мн.: «БЕЛТА», 2000. — 464 с. — ISBN 985-6302-27-7(բելառուս.)
  • М. З. Башлакоў, З. I. Дзямешка, У. I. Лемяшонак i iнш. (рэдкал.); В. С. Вiдлога (уклад.) «Памяць. Слуцкi раён. Слуцк. У 2 кнiгах. Кнiга 2-я». Гісторыка-дакументальная хроніка гарадоў і раѐнаў Беларусі.. — Мн.: «БЕЛТА», 2001. — 576 с. — ISBN 985-6302-31-5(բելառուս.)
  • Адамушко В. И., Бирюкова О. В., Крюк В. П., Кудрякова Г. А. Справочник о местах принудительного содержания гражданского населения на оккупированной территории Беларуси 1941—1944. — Мн.: Национальный архив Республики Беларусь, Государственный комитет по архивам и делопроизводству Республики Беларусь, 2001. — 158 с. — 2000 экз. — ISBN 985-6372-19-4.
  • Жуковская С. И. (8 октября 2009). «Трагедия слуцкого гетто». Еврейская генеалогия. Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 20-ին. Վերցված է 2010 թ․ հոկտեմբերի 3-ին.
  • Из рапорта генерал-комиссара Белоруссии Кубе от 31 июля 1942 г. об уничтожении евреев и борьбе против партизан Белоруссии. Արխիվացված 2013-11-04 Wayback Machine
  • Журнал «Мишпоха». Моё местечко. Слуцк(չաշխատող հղում)
Արխիվային աղբյուրներ
  • Национальный архив Республики Беларусь (НАРБ):
    • фонд 845, опись 1, дело 60, лист 42;
    • фонд 845, опись 1, дело 206, лист 44-47, 54;
  • Зональный Государственный архив (ЗГА) в Бобруйске, — фонд 1569, опись 2, дело 2, листы 224—225;
  • Центральный архив Министерства обороны Российской Федерации (ЦАМО РФ), — фонд 28-й армии, опись 8423, дело 84, лист 141;
  • Государственный архив Минской области (ГАМО), — фонд 1619, опись 1, дело 1;
Լրացուցիչ գրականություն
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Սլուցկի_գետտո&oldid=9388320» էջից