Վիքիպեդիա

Ռետինոլ

քիմիական միացություն

Ռետինոլ, այլ կերպ վիտամին A1, վիտամին, որը հայտնաբերվում է սննդի մեջ և օգտագործվում որպես սննդային հավելում[1]։ Որպես հավելում այն օգտագործվում է վիտամին А-ի անբավարարությունը բուժելու և կանխելու համար։ Վիտամին А-ի անբավարարությունը հանգեցնում է քսերօֆթալմիայի[2]։ Այն շրջաններում, որտեղ վիտամինի անբավարարությունը հաճախ է հանդիպում, ռիսկային խմբերին խորհուրդ է տրվում տարեկան մի քանի անգամ օգտագործել վիտամինի մեկ մեծ դոզա[3]։ Ռետինոլը օգտագործվում է նաև կարմրուկով վարակվածների շրջանում՝ բարդությունների առաջացման ռիսկը նվազեցնելու նպատակով[3]։ Ռետինոլը ընդունում են կա՛մ բերանացի, կա՛մ միջմկանային ներարկումների ձևով[2]։

Ռետինոլ
Նույնացուցիչներ
CAS համար68-26-8
PubChem CID445354
DrugBank00162
CompTox Dashboard (EPA)
ECHA InfoCard100.000.621 Խմբագրել Վիքիդատայում

Ռետինոլի նորմալ դոզաները հանդուրժելի են[2]։ Բարձր դոզաները կարող են պատճառ հանդիսանալ լյարդի մեծացման, մաշկի չորության կամ A վիտամինի ավիտամինոզի[2][4]։ Հղիության ընթացքում բարձր դոզաները կարող են վնաս հասցնել երեխային[2]։ Ռետինոլը պատկանում է վիտամին A-ի ընտանիքին[2]։ Վիտամին A-ի այս և այլ ձևերը անհրաժեշտ են տեսողության, մաշկի պահպանման և մարդու զարգացման համար[2]։ Ռետինոլը օրգանիզմում փոխակերպվում է ռետինալի և ռետինոյաթթվի, որոնց միջոցով էլ գործում է[1]։ Սննդային աղբյուրներ են հանդիսանում ձկնեղենը, կաթնամթերքը և միսը[1]։

Ռետինոլը հայտնաբերվել է 1909-ին, առանձնացվել՝ 1931-ին և առաջին անգամ սինթեզվել՝ 1947-ին[5][6]։ Այն գրանցված է Առողջապահության համաշխարհային կազմակերպության հիմնական դեղերի՝ առողջապահության համակարգում անհրաժեշտ ամենաարդյունավետ և անվտանգ դեղերի շարքում[7]։ Ռետինոլը հասանելի է որպես ջեներիկ և տրվում է առանց դեղատոմսի[2]։ Զարգացող երկրում ռետինոլի մեծածախ արժեքը ամեն 500,000 միավորի համար կազմում է US$0.02–0.30[8]։ ԱՄՆ-ում այն շատ թանկ չէ[9]։

Բժշկական կիրառումներ խմբագրել

Ռետինոլը կիրառվում է վիտամին A-ի անբավարարությունը բուժելու նպատակով։

Օգտագործվում են հետևյալ երեք մոտեցումները, երբ պոպուլյացիաներում նկատվում է վիտամին A-ի ցածր մակարդակ[10]․

  1. սննդային մոդիֆիկացիաների միջոցով տուժածների աննդացանկում ավելացնել վիտամին A-ի հասանելի աղբյուրներ՝ վիտամինի քանակը օրգանիզմում օպտիմիզացնելու նպատակով,
  2. հաճախակի օգտագործվող և հասանելի սննդի հարստացումը վիտամին A-ով (ֆորտիֆիկացիա), որի հիմքում ընկած է հիմական սննդատեսակների մեջ (օրինակ՝ մարգարին, հաց, ալյուր և այլն) սինթետիկ վիտամին A-ի քանակի ավելացումը,
  3. թիրախային պոպուլյացիաներին վիտամին A-ի բարձր դոզաների տալը (սուպլեմենտացիա)։

Կողմնակի ազդեցություններ խմբագրել

Վիտամին A-ի ընդունման չափաբաժնի հասանելի վերի սահմանը 25 տարեկան տղամարդու համար հանդիսանում է օրական 3,000 միկրոգրամը կամ մոտավորապես 10,000 IU (International Unit)։ Կրծքով կերակրման ժամանակ վիտամին A-ի քանակը պետք է լինի 1,200-1,300 ռետինոլի ակտիվության միավոր (RAE-retinol activity units)[11]։

Վիտամին A-ի ռետինոիդ ձևի չափազանց մեծ քանակները կարող են վնասակար լինել և նույնիսկ՝ ֆատալ (մահացու), քանի որ այս դեպքում առաջանում է վիտամին A-ի հիպերվիտամինոզ։ Անհրաժեշտության դեպքում բջիջը փոխակերպում է դիմերիզացված ձևը՝ կարոտինը, վիտամին A-ի, քանի-որ կարոտինի բարձր քանակները տոքսիկ չեն՝ ի տարբերություն էսթերային ձևի։ Տարբեր կենդանիների՝ մասնավորապես բևեռային պայմաններին հարմարված կենդանիների (բևեռային արջեր, ծովակատուներ)[12] լյադում պարունակվում են վիտամին A-ի մեծ քանակներ, որոնք կարող են թունավոր լինել մարդու համար։ Այսպիսով վիտամին A-ով թունավորման դեպքերը հիմնականում գրանցվել են Արկտիկայի հետազոտողների շրջանում, քանի որ նրանք ընդունում են սինթետիկ վիտամին A-ի մեծ դոզաներ։ Առաջին գրանցված մահվան դեպքը, որի պատճառն ամենայն հավանականությամբ վիտամին A-ով թունավորումն էր, շվեցարացի գիտնական Խավիեր Մերտցի դեպքն էր, ով մահացել է 1913թ․-ի հունվարին՝ Անտարկտիկայի հետազոտությունների ժամանակ։ Գիտնականաի մոտ սպառվել էին սննդի պաշարները և նա ստիպված էր ուտել իր շներին։ Ենթադրվում է, որ Մերտցը ընդունել է վիտամին A-ի լետալ դոզաներ՝ շների լյարդերը ուտելով[13]։

Վիտամին A-ով սուր թունավորումների պատճառ կարող է հանդիսանալ վիտամինի օրական խորհուրդ տրվող դոզներից ավել օգտագործումը։ Սովորաբար մարդիկ օգտագործում են վիտամինի խորհուրդ տրվող քանակները 3-4 անգամ գերազանցող դոզաներ[14]։ Վիտամինով թունավորման պատճառ կարող են հանդիսանալ նաև այն միջոցառումները, որոնք իրականացվում են պոպուլյացիաներում վիտամին A-ի անբավարարության դեմ պայքարում (սննդի մոդիֆիկացիա, ֆորտիֆիկացիա, սուպլեմենտացիա)[15]։ Թունավորուները դասակարգվում են երկու խմբի՝ սուր և քրոնիկ։ Սուր թունավորումը տեղի է ունենում վիտամինի, սխալմամբ կամ սխալ բուժման հետևանաքով, մեծ քանակներ ընդունելուց ժամեր կամ օրեր անց։ Ուշ թունավորումները (քրոնիկ) հանդիպում են, երբ տևական ժամանակ ընդունվում է վիտամին A-ի մոտավորապես 4,000 IU/կգ դոզան։ Սիմպտոմները կապված են թունավորման և՛ քրոնիկ, և՛ սուր տեսակների հետ։ Դրանք են՝ սրտխառնոցը, մշուշոտ տեսողությունը, հյուծվածություըն, քաշի կորուստը, մենստրուացիայի խանգարումները և այլն[16]։

Վիտամին A-ի ավել քանակները կարող են նաև օստեոպորոզի պատճառ հանդիսանալ։ Ենթադրվում է, որ սա տեղի է ունենում շատ ավելի քիչ դոզաների ժամանակ, քան որքան անհրաժեշտ է սուր ինտոքսիկացիա առաջացնելու համար։ Այս խնդիրները կարող է հարուցել միայն նախապես ձևավորված վիտամին A-ն, քանի որ կարոտինոիդների փոխակերպումը վիտամին А-ճնշվում է, եթե կան ֆիզիոլոգիական պահանջներ։ Պետք ՝ հաշվի առնել, որ կարոտինոիդների չափից դուրս կլանումը կարող է հանգեցնել կարոտինոզի։

Ծխողների շրջանում թոքի քաղցկեղի բուժման եղանակների հետազոտություններ կատարելու ժամանակ հայտնաբերվեց, որ ծխողների դեպքում β-կարոտենով սննդային հավելումները բարձրացնում են թոքի քաղցկեղի առաջացման ռիսկը, մինչդեռ չծխողների մոտ դիտվեց հակառակ պատկերը։

Հղիության ընթացքում վիտամին A-ի մեծ չափաբաժինների ընդունումը ասոցացվում է պտղի մոտ արատների զարգացման բարձրացման հետ[17]։ Այդ արատները շատ լուրջ կարող են լինել, նույնիսկ՝ մահացու։ Նույնիսկ օրական սահմանված դոզայի կրկնապատկումը կարող է բերել արատների զարգացման[18]։ Սննդի և դեղերի վարչակազմը խորհուրդ է տալիս հղիներին իրենց համար անհրաժեշտ վիտամին A-ի չափաբաժինը ստանալ β-կարոտին պարունակող սնունդից և նախապես ձևավորված վիտամին A-ի օրական ընդունվող քանակը չպետք է գերազանցի 5,000 IU-ն։ Ճիշտ է, վիտամին A-ն շատ կարևոր է պտղի զարգացման համար, սակայն պետք է հաշվի առնել, որ օրգանիզմում պահպանվում է որոշակի քանակությամբ վիտամին A-ի պաշար։ Սա նշանակում է, որ պետք է խուսափել սննդային հավելումների մեծ քանակներից։

2007թ․-ին JAMA ամսագրում հրապարակված Cochrane Collaboration-ի կողմից իրականացված գիտական գրականության ասիստեմատիկ վերահսկվող հետազոտությունների ստուգումները ցույց տվեցին, որ β-կարոտինային կամ վիտամին A-ով սննդային հավելումները բարձրացնում են մահացությունը համապատասխանաբար 5 և 16%-ով[19]։

Համաձայն վերջին հետազոտությունների, զարգացող երկրներում, ինչպիսիք են՝ Հնդկաստանը, Բանգլադեշը և Ինդոնեզիան, որտեղ տարածված է վիտամին A-ի անբավարարությանունը և հաճախ են հանդիպում մայրական մահացության դեպքերը, մայրերի մոտ վիտամինի չափավոր քանակներով դոզավորումը նվազեցնում է մայրական մահացության ցուցանիշը[20]։ Համապատասխանաբար, նորածինների 50,000 IU (15 մգ) քանակներով վիտամինի դոզավորումը կյանքի սկզբնական երկու օրերին, իջեցնում է նեոնատալ մահացությունների աստիճանը[21][22]։

Կենսաբանական դեր խմբագրել

Էմբրիոլոգիա խմբագրել

Ռետինոյաթթուն ռետինոյաթթվի ռեցեպտորների միջոցով նպաստում է բջիջների տարբերակմանը, հետևաբար՝ նորմալ զարգացմանը։ Զարգացման ընթացքում սաղմի առաջահետին առանցքում (քորդա) ռետինոյաթթվի որոշակի կոնցենտրացիոն գրադիենտ կա։ Կախված քանակությունից՝ սաղմի բջիջները տարբեր կերպ են արձագանքում ռետինոյաթթվին։ Օրինակ՝ ողնաշարավորների մոտ հետին ուղեղը ձևավորում է ութ ռոմբոմերներ (սաղմի նյարդային խողովակի հատմած) և յուրաքանչյուր ռոմբոմեր ունի էքսպրեսվող գեների յուրահատուկ մոդել։ Ռետինոյաթթվի բացակայության դեպքում՝ վերջին չորս ռոմբոմերները չեն ձևավորվում։ Ի պատասխան առաջին չորս ռոմբոմերը չափերով մեծանում են և գրավում այն տարածքը, որը նորմայում պետք է գրավեին ութ ռոմբոմերները։ Ռետինոյաթթուն ակտիվացնում է Homeobox (Hox) գեները, որոնք կոդավորում են տարբեր homeodomain տրանսկրիպցիոն գործոններ։ Homeodomain տրանսկրիպցիոն գործոնները ակտիվացնում են բջիջների սպեցիֆիկ գեները։ Չորրորդ ռոմբոմերի Homeobox (Hox-1) գենի դելեցիան բերում է նրան, որ այստեղ զարգացող նեյրոնները սկսում են իրենց դրսևորել ինչպես երկրորդ ռոմբոմերի նեյրոնները։ Ռետինոյաթթուն պատասխանատու չէ ցանցաթաղանթի զարգացման համար, սակայն այն, սինթեզվելով ցանցաթաղանթում, արտազատվում է շրջապատող մեզենքիմի մեջ՝ կանխելով պերիօպտիկ մեզենքիմի գերաճը։ Պերիօպտիկ մեզենքիմի գերաճը կարող է առաջացնել միկրօֆթալմիա, եղջերաթաղանթի, կոպի և ակնագնդի պտտման արատներ[23]։

Ցողունային բջիջների կենսաբանություն խմբագրել

Ռետինոյաթթուն շատ կարևոր դեր ունի սաղմի նորմալ սաղմնային զարգացման գործում, քանի որ այն հանդիսանում է ցուղունային բջիների տարբերակման գործընթացին մասնակցող ազդեցիկ գործոն։ Ենթադրվում է, որ այն բջիջների տարբերակումն է սկսում։

Ցողունային բջիջների տարբերակաման փորձարարական ինդուկցիայի գործում ռետինոլը շատ կիրառություններ ունի, օրինակ՝ առաջնային աղիքի սաղմնային ցողունային բջիջների և ֆունկցիոնալ շարժիչ նեյրոնների տարբերակման ժամանակ։

Տեսողություն խմբագրել

Աչքի ցանցաթաղանթում կան երկու տեսակ լուսազգայուն բջիջներ՝ ցուպիկներ և շշիկներ։ Ցուպիկների պիգմենտը ռոդօպսինն է, որն ապահովում է սև ու սպիտակ տեսողությունը։ Շշիկների պիգմենտը յոդօպսինն է, որն ապահովում է գունավոր տեսողությունը։ Եվ՛ յոդօպսինի, և՛ ռոդօպսինի պրոսթետիկ խումբը հանդիսնում է 11-ցիս-ռետինալը, հետևաբար այս պրոցեսի մեջ շատ կարևոր է ռետինոլը։

 
Տեսողական ցիկլ

Տեսողության հիմքում ընկած են լույսով հրահրված մի շարք իզոմերացման ռեակցիաներ։ Այդ ռեակցիաների ամբողջությունը կոչվում է տեսողական ցիկլ։

Ցիկլը սկսվում է լույսի կողմից հրահրված 11-ցիս-ռետինալի՝ ամբողջությամբ տրանս-ռետինալի իզոմերացումով։ Լույսի բացակայության պայմաններում ցիս-ռետինալը պահում է օպսինը ինակտիվ վիճակում։ Լույսի բախումը պիգմենտին բերում է օպսինի ակտիվացման։ Արդյունքում տրանս ռետինալը և օպսինն անջատվում են միմյանցից, որի հետևանքով առաջանում է նյարդային ազդակ։ Այդ ազդակը տեսողական նյարդի միջոցով հասնում է գլխուղեղ և ենթարկվում վերլուծության։ Որպեսզի շարունակվի լույսի ճանաչումը, անհրաժեշտ է վերականգնել պիգմենտը, այսինքն՝ օպսինը կրկին պետք է միանա 11-ցիս-ռետինալին։ Ցերեկային ժամերին նոր ցիս-ռետինալը կարող է սինթեզվել անմիջապես տրանս-ռետինալից՝ ռետինոիլտրանսֆերազա ֆերմենտի միջոցով իզոմերացման արդյունքում։ Երեկոյան ժամերին ցիս-ռետինալի սինթեզի ընթացքը այլ է։ Սկզբում տրանս-ռետինալը ալկոհոլ դեհիդրոգենազա (կոֆերմենտն է NADHH+-ը), այլ կերպ ռետինալ ռեդուկտազա, ֆերմենտի ազդեցությամբ վերականգնվում է տրանս-ռետինոլի։ Հաջորդ փուլում տրանս-ռետինոլը իզոմերացվում է ցիս-ռետինոլի՝ ռետինոլ իզոմերազա ֆերմենտի ազդեցությամբ։ Վերջնական փուլում, քանի որ ցիս-ռետինոլի կոմֆորմացիան արդեն համապատասխանում է կապող սպիտակուցի կոնֆորմացիային, ցիս-ռետինոլը և օպսինը միանում են, պիգմենտը՝ վերականգնվում։

Ցիկլի ընթացքւմ տեղի է ունենում ռետինոլի ծախս։ Ծախսված ռետինոլի քանակների վերականգնումը տեղի է ունենում օրգանիզմի վիտամին A-ի պաշարների հաշվին[24]։

Էպիթելային բջիջներ խմբագրել

Վիտամին A-ն մեծ դեր ունի էպիթելային բջիջների նորմալ ֆունկցիայի ապահովման գործում։ Վիտամինի անբավարարության դեպքում լորձ արտադրող բջիջները փոխակերպվում են կերատին արտադրող բջիջների, ինչը հանգեցնում է քսերոդերմայի։

Գլիկոպրոտեինի սինթեզ խմբագրել

Գլիկոպրոտեինների բարեհաջող սինթեզի համար անհրաժեշտ են վիտամին A-ի ադեկվատ քանակներ։ Վիտամին A-ի ծանր դեֆիցիտը բերում է գլիկոպրոտեինների քչացման, որն էլ հանգեցնում է եղջերաթաղանթի խոցերի առաջացման կամ հեղուկացման[25]։

Իմունային համակարգ խմբագրել

Ինտակտ էպիթելային բջիջների, որոնք հանդիսանում են ինֆեկցիայի ֆիզիկական պատնեշ, պահպանման գործում վիտամին A-ն կարևոր դեր ունի։ Այն պահպանում է նաև և՛ բնածին, և՛ ձեռքբերովի իմուն համակարգի բջիջները։ Այդ բջիջներն են լիմֆոցիտները (B-բջիջներ, T-բջիջներ, բնական քիլլեր բջիջներ), շատ միելոցիտներ (նեյտրոֆիլներ, մակրոֆագեր, և դենդրիտային միելոիդ բջիջներ)։

Արյան կարմիր բջիջներ խմբագրել

Վիտամին A-ն անհրաժեշտ է արյան կարմիր բջիջների նորմալ սինթեզի համար[26][27]։ Վիտամինի անբավարարությունը հանգեցնում է երկաթի մետաբոլիզմի խանգարումների[28]։ Վիտամին A-ն մեծ դեր ունի ցողունային բջիջներից արյան կարմիր բջիջների առաջացման գործում, քանի որ իրականացնում է ռետինոիդ տարբերակում[29]։

Աճ խմբագրել

Վիտամին A-ն ազդում է մարդու աճի հորմոնի արտադրության վրա[30]։ Ռետինոյաթթուն կապվում է կորիզային ընկալիչներին՝ նպաստելով աճին[31]։

Վերարտադրողականություն խմբագրել

Վիտամին A-ն նպաստում է ռեպրոդուկցիային։ Այն խթանում է սպերմատոգենեզը տղամարդկանց մոտ և նպաստում պտղի նորմալ զարգացմանը՝ կանխելով ֆետալ թերզարգացումը։ Ռետինոյաթթուն ակտիվ չէ վերարտադրողականության և տեսողության գործում, սակայն այն շատ կարևոր է էպիթելային բջիների տարբերակման և աճի նորմալ ընթացքի համար։ Այն փորձարարական կենդանիները, որոնց ի ծնե տվել են վիտամին A-ն միայն ռետինոյաթթվի տեսքով, լինում էին կույր և ստերջ[32]։

Չափման միավորներ խմբագրել

Ռետինոլի ընդունման չափաբաժինները հաշվում են միջազգային միավորներով (IU)։ IU-ն հիմնվում է կենսաբանական ակտիվության վրա և այդ պատճառով յուրահատուկ է տարբեր բաղադրությունների դեպքում։ Ռետինոլի 1 IU-ն մոտավորապես հավասար է 0.3 միկրոգրամ (300 նանոգրամ)։

Սնունդ խմբագրել

Վիտամին A-ն կարևոր դեր ունի տեսողության՝ մասնավոապես գիշերային տեսողության, ոսկրերի և ատամների նորմալ զարգացման, վերարտադրողականության, մաշկի և լորձաթաղանթների առողջության պահպանման գործում։ Վիտամին A-ն հանդիսանում է հակաօքսիդանտ՝ պաշտպանող քիմիական միացություն, որը կարող է իջեցնել որոշ տեսակի քաղցկեղների առաջացման ռիսկը։

Վիտամինի հատկություններ
Լուծելիություն Ճարպ
RDA (Չափահաս տղամարդ) 900 µգ/օրական
RDA (չափահաս կին) 700 µgգ/օրական
RDA վերին սահման (չափահաս տղամարդ) 3,000 µգ/օրական
RDA վերին սահման (չափահաս կին) 3,000 µգ/օրական
Անբավարարության ախտանիշներ
Հիպերվիտամինոզի ախտանիշներ
Աղբյուրներ
  • Ձկան յուղ,
  • Ձու,
  • Լյարդ,
  • Հարստացված կաթնամթերք,
  • β-կարոտիններ պարուակող սննդանյութեր

Գոյություն ունեն վիտամին A-ի ընդունման երկու հիմնական ձևեր՝ ակտիվ և պրեկուրսոր։ Վիտամինի ակտիվ ձևերը՝ ռետինոիդները (ռետինալդեհիդ, ռետինոլ), անմիջապես օգտագործվում են օրգանիզմի կողմից։ Ակտիվ ձևերը պարունակվում են կենդանական ծագում ունեցող սննդամթերքում։ Պրեկուրսոր ձևերը՝ պրովիտամինները, պարունակվում են բուսական ծագման սննդամթերքում։ Դրանք առկա են դեղին, նարնջագույն և մուգ կանաչ պիգմենտ ունեցող մրգերում և բանջարեղենում։ Այդ պիգմենտները կարոտինորդներն են, առավել հայտնի β-կարոտինները, որոնցից ստացվում է ռետինոլը։ Ընդունելով պրովիտամինները՝ օրգանիզմը դրանք փոխակերպում է ակտիվ ձևերի և օգտագործում իր կարիքների համար։ Այս պատճառով վիտամին A-ի քանակները հաշվում են ռետինոլի էկվիվալենտներով (RE)։ Մեկ RE-ը մոտավորապես հավասար է ռետինոլի 0.001 մգ-ին, β-կարոտինի 0.006 մգ-ին կամ վիտամին A-ի 3.3 միջազգային միավորի (IU)։

Աղիներում վիտամին A-ին քիմիական փոփոխություններից պաշտպանում է վիտամին E-ն։ Վիտամինը ճարպալույծ է և կարող է կուտակվել օրգանիզմում։ Վիտամին A-ի հիմնական պաշարները կենտրոնացված են լյարդում։ Հետագայում այն կարող է տեղափոխվել այլ հյուսվածքներ։

Չափաբաժիններ խմբագրել

Սննդակարգի թույլատրելի ընդունումը (Dietary Reference Intake-DRI), վիտամին A-ի օրական խորհուրդ տրվող քանակը (RDA) 25 տարեկան տղամարդու համար կազմում է 900 մգ/օրական կամ 3000 IU։ Միջազգային առողջապահական կազմակերպության (NHS) կողմից խորհուրդ տրվող քանականերն են՝ տղամարդկանց համար 700 միկրոգրամից մի փոքր պակաս, իսկ կանանց համար՝ 600 միկրոգրամ[33][34]։

Գնահատումները ժամանակի ընթացքում փոփոխվում են՝ կախված β-կարոտինի մարդու օրգանիզմում վիտամին A-ի փոխակերպվելու արագության հետ։ Վաղ գնահատումները 6:1-ց դարձել էր 12:1։ Զարգացող երկրներում վերջերս կատարվող հետազոտությունների և փորձերի արդյունքում ցուցանիշը կրկին փոփոխվեց մինչև 21:1[20]։ Գնահատման ցուցանիշի իջեման իմաստը կայանում է նրանում, որ β-կարոտինի ավելի շատ քանակներ են անհրաժեշտ սննդակարգում վիտամին A-ի անհրաժեշտ չափաբաժինը ապահովելու համար։ Սա նշանակում է, որ շատ մայրցամաքներում կա վիտամինի անբավարարություն։ Սննդակարգի փոփոխությունները Աֆրիկայում, Ասիայում և Հարավային Ամերիկայում էական ազդեցություններ չեն ունենա։ Խնդրին լուծում տալու համար անհրաժեշտ է այդ երկրներում փոխել գյուղատնտեսական սովորությունները[20]։

Սննդի չափանիշների կազմակերպությունը պնդում է, որ միջինում չափահասները օրական չպետք է ստանան վիտամինի 1500 միկրոգրամը (5000 IU) գերազանցող դոզաներ, քանի որ դա բարձրացնում է օստեոպորոզի առաջացման հավանականությունը։

Աղբյուրներ խմբագրել

Վիտամին A-ի լավագույն աղբյուրներն են՝

  • ձկան յուղը,
  • ձուն,
  • լյարդը,
  • նախաճաշի համար նախատեսված հարստացված վարսակը,
  • հարստացված կաթը,
  • նարնջագույն և դեղին մրգերը և բանջարեղենները,
  • β-կարոտիններ պարուակող այլ սննդանյութեր, օրինակ՝ բրոկոլին, սպանախը և այլ կանաչ տերևավոր այլ բանջարեղեններ։

Որքան վառ է արտահայտված մրգի կամ բանջարեղենի գույնը, այնքան շատ են դրա մեջ պարունակվող β-կարոտինները։ Բանջարեղեններից ստացված β-կարոտինները զուրկ են ճարպերից և խոլեստերինից[35]։

Ռետինոիդները պարունակվում են կենդանական ծագում ունեցող սննդամթերքում։ Վերը նշված կենդանակն սննդամթերքներում պարունակվում է 0.15 մգ ռետինոիդ ամեն 50-198 գ-ում[36]։

Սինթետիկ աղբյուրներ խմբագրել

Սինթետիկ ռետինոլը շուկայում հայտնի է Ակոն, Աֆաքսին, Ագիոլան, Ալֆալին, Անատոլա, Աորալ, Ապեքսոլ, Ապոստավիտ, Ատավ, Ավիբոն, Ավիտա, Ավիտոլ, Աքսերոլ, Դոհիֆրալ, Ա Էպիթելիոլ, Նիո-Ա-Լետ, Պրեպալին, Տեստավոլ, Վաֆոլ, Վի-Ալֆա, Վիտպեքս, Վոգան և Վոգան-Նեու անուններով։

Հայտնի են ռետիոլի արդյունաբերական ստացման երեք հիմնական եղանակներ և դրանց բոլորի նախանյութն է β-իոնոնը[37]։

Աբսորբցիա և տրանսպորտ խմբագրել

Տեղափոխում լյարդ խմբագրել

Աղիների լորձաթաղանթում սննդից ստացված ռետինիլ էսթերները հիդրոլիզվում են։ Արդյունքում առաջանում են ռետինոլ և ազատ ճարպաթթուներ։ Հետագայում ռետինոլը աղիներում ռեէսթերիֆիկացվում է երկար ճարպաթթուների հետ և խիլոմիկրոնների կազմում անցնում ավշային համակարգ։ Խիլոմիկրոնների կազմում պարունակվող ռետինիլ էսթերները անցնում են լյարդ և կուտակվում այնտեղ[32]։

Տեղափոխում լյարդից խմբագրել

Անհրաժեշտության դեպքում ռետինոլը դուրս է գալիս լյարդից և տեղափոխվում էքստրահեպատիկ հյուսավածքներ՝ արյան պլազմայի ռետինոլ կապող սպիտակուցի միջոցով (RBP): Ռետինոլ-RBP կոմպլեքսը կապվում է պերիֆերիկ հյուսվածքների բջիների թաղանքներում լոկալիզացված սպեցիֆիկ ընկալիչներին, ինչի արդյունքում ռետինոլը մտնում է բջիջներ։ Որոշ հյուսվածքներ պարունակում են բջջային ռետինոլ կապող սպիտակուց, որի միջոցով ռետինոլը անցնում է կորիզ և այնտեղ գործում որպես ստերոիդ հորմոնների անալոգ[32]։

Անբավարարություն խմբագրել

 
1995թ․-ի վիտամին A-ի անբավարարության տարածվածությունը

Վիտամին A-ի անբավարարության պատճառ կարող են հանդիսանալ սննդակարգը, լյարդի հիվանդությունները, ճարպերի նյութափոխանակության խանգարումները։ Անբավարարությունը հանգեցնում է իմուն համակարգի թուլացման, աչքերի և տեսողության խնդիրների, հեմոպոեզի խանգարումների, ցանի առաջացման[38]։ Վիտամինի անբավարարությունը նաև բարձրացնում է երեխաների մահացության աստիճանը՝ ծնունդից շատ կարճ ժամանակ անց[39]։ Հավկուրությունը վիտամին A-ի անբավարարության առաջին նշաններից է։ Վիտամին A-ի հիպովիտամինոզի արդյունքում եղջերաթաղանթը չափազանց չորանում է, վնասվում են եղջերաթաղանթը և ցանցաթաղանթը։

Վիտամին A-ի անբավարարությունը տարածված է զարգացող երկրներում և շատ հազվադեպ է հանդիպում զարգացած երկրներում։ Մոտավորապես 250,000-500,000 երեխաներ ամեն տարի զարգացող երկրներում կուրանում են՝ վիտամինի անբավարարության պատճառով[40]։

Էթիոլոգիա խմբագրել

Վիտամին A-ի հիպովիտամինոզի սկզբնական պատճառը հիմնականում սննդակարգի երկարատև դեպրիվացիան է։ Կարելի է ասել, հարավային և արևելյան Ասիայում վիտամին A-ի անբավարարությունը էնդեմիկ է։ Սրա պատճառն այն է, որ այս տարածաշրջաններում հիմնական սննդամթերք համարվում է բրինձը, իսկ բրինձի մեջ β-կարոտիները բացակայում են։ Զարգացող երկրներում երեխաների կուրության պատճառ է հանդիսանում հիպովիտամինոզի արդյունքում առաջացած քսերօֆթալմիան։

Վիտամին A-ի հիպովիտամինոզի երկրորդային պատճառ են հանդիսանում վիտամինի պրովիտամիններ՝ կարոտինոիդների կենսահասանելիության նվազումը և վիտամինի աբսորբցիայի, տրանսպորտի և կուտակման հետ կապված խնդիրները։

Վիտամինի փոխանակության և կուտակման խնդիրները հնարավոր են ցելիակիայի, ցիստիկ ֆիբրոզի, ենթաստամոքսային գեղձի անբավարարության, քրոնիկ լուծի, լյարդի ցիռոզի, լեղածորանի օբստրուկցիայի, տասներկումատնյա աղիքային շունտավորման, լամբլիոզի ժամանակ[38]։

Նշաններ և ախտանիշներ խմբագրել

Վիտամին A-ի անբավարարության ախտանիշներն են գիշերային տեսողության վատացումը (հավկուրություն), քսերօֆթալմիան, մաշկի և լորձաթաղանթների կերատինիզացիան, իմուն համակարգի թուլացումը, երեխաների մոտ աճի խանգարումները։

Քսերօֆթալմիայի պատճառը եղջերաթաղանթի կերատինիզացիան է։ Հիվանդության ժամանակ եղջերաթաղանթը և ցանցաթաղանթը բարակում ու կոշտանում են (քսերոզ)։ Բուլբար եղջերաթաղանթի վրա զարգանում են բծեր (Բիտոտի բծեր), որոնք հանդիսանում են էպիթելային բջիջների մնացորդներ։ Հիվանդության երկարատև ընթացքը հանգեցնում է եղջերաթաղանթի էրոզիայի (քայքայման), որի արդյունքում առաջանում է կերատոմալացիա։

Մանկական տարիքում վիտամինի հիպովիտամինոզը ավելի ծանր ընթացք ունի։ Այս ժամանակ տուժում է երեխայի աճը և զարգացումը, հաճախ են հանդիպում կուրության դեպքեր։ Վիտամինի ծանր անբավարարությունը բարձրացնում է մանկական տարիքում մահացությունների ցուցանիշը 50%-ով[38]։

Ախտորոշում խմբագրել

Ախտորոշման հիմնական եղանակը պլազմայի հետազոտություններն են և վիտամինի անբավարարության հետևանքով առաջացած հիվանդությունների ախտորոշումները։

Արյան պլազմայում ռետինոլի նորման կազմում է 28-86 միկրոգրամ/դլ (1-3 միկրոմոլ/լ)։ Պետք է հաշվի առնել որ վիտամինի քանակները պակասում են արդեն երկար տևող անբավարարությունների ժամանակ` ի հաշիվ լյարդում պաշարված վիտամին A-ի մեծ քանակության։ Ցուցանիշը կարող է նվազել նաև ծանր վարակների ժամանակ, քանի որ այս դեպքում պակասում են ռետինոլ կապող սպիտակուցի և տրանսթիրետինի (պրեալբումին) քանակները[38]։

Գիշերային տեսողություն խմբագրել

Գիշերային կուրությունը թույլ լուսավորման պայմաններում տեսողության վատացումն է, որը կապված է վիտամին A-ի անբավարարության հետ։ Սկզբում ախտահարվում է լույսի նկատմամբ ավելի զգայուն պիգմենտը՝ ռոդօպսինը։ Յոդօպսինի՝ ավելի քիչ զգայուն, գունավոր տեսողության պիգմենտի, ֆունկցիայի խանգարումներ վիտամինի անբավարարության սկզբնական շրջանում տեղի չի ունենում։ Այս սպիտակուց-պիգմենտ կոմպլեքսները տեղակայված են աչքի ցանացաթաղանթում։

Տեսողության ցիկլի ժամանակ տեղի ունենում լուսազգայուն պիգմենտների պրոսթետիկ խմբի՝ 11-ցիս-ռետինալի իզոմերացում և օպսինից անջատում։ Պիգմենտի ամբողջականության վերականգնման համար անհրաժեշտ է սինթեզել ցիս-ռետինալ։ Ցիս-ռետինալը սինթեզվում է ռետինոլից, այդ պատճառով ռետինոլի քանակների նորմայից ցածր լինելու հետևանքով առաջանում են տեսողական խնդիրներ։

Քիմիա խմբագրել

Ռետինոլի տարբեր իզոմերներ, ինչպիսիք են ռետինալը և ռետինոյաթթուն, իրենց պոլիենային շղթայի մեջ հայտնաբերված չորս կամ հինգ կրկնակի կապերի շուրջ կարող են առաջացնել ցիս և տրանս իզոմերներ[41]։ Ցիս իզոմերները այդքան էլ կայուն չեն և հեշտությամբ կարող են փոխակերպվել ամբողջությամբ տրանս ձևի։ Այնուամենայնիվ որոշ ցիս իզոմերներ հայտնաբերված են օրգանիզմում և իրականացնում են էսենցիալ ֆունկցիաներ։ Օրինակ՝ 11-ցիս-ռետինալը հանդիսանում է ռոդօպսինի և յոդօպսինի պրոսթետիկ խումբը։ Ռոդօպսինը և յոդօպսինը կազմված են 11-ցիս-ռետինալից և օպսինից, որոնք իրար հետ կապված են օպսին սպիատուցի լիզին ամինաթթվի միջոցով։ Այս միացությունները հանդիսանում են տեսողական պիգմենտներ և մասնակցում են տեսողական ցիկլին։ Սրանով պայմանավորված վիտամին A-ի անբավարարությունը բերում է տեսողության վատացման[42]։

1967թ․-ին Ջորջ Ուալդը ֆիզիոլոգիայի (բժշկության) բնագավառում արժանացավ Նոբելյան մրցանակի, ի շնորիհիվ ցանցաթաղանթի պիգմենտների (այլ կերպ վիզուալ պիգմենտներ) վերաբերյալ հետազոտությունների։ Այս հետազոտության հիմնական նպատակն էր՝ պարզել վիտամին A-ի դերը տեսողության մեջ։

Վիտամին A-ի տեսողության հետ չկապված ֆունկցիաները միջնորդավորված են ռետինոյաթթվով, որն առաջանում է ռետինոլից։ Ռետինոյաթթուն կարգավորում է գեն էքսպրեսիան ՝ կորիզային ռետինոյաթթվի ռեցեպտորների ակտիվացմամբ[23]։ Վիտամին A-ի տեսողության հետ չկապված ֆունկցիաները ողնաշարավորների մոտ կարևոր դեր ունեն իմունոլոգիական ֆունկցիայի, ռեպրոդուկցիայի և սաղմնային զարգացման գործում։ Այս ամենի ապացույց է այն, որ վիտամինի անբավարարության դեպքում ավելի շատ են հանդիպում ինֆեկցիաները և սաղմի բնածին արատները։

Կենսասինթեզ խմբագրել

 
Վիտամին A բիոսինթեզ

Ռետինոլը սինթեզվում է β-կարոտինից։ Կարոտինները բուսական ծագում ունեցող միացություններ են, սակայն նրանցից ռետինոլի սինթեզը տեղի է ունենում կենդանիների օրգանիզմում։ Ռետինոլի սինթեզի սկիզբը համարվում է կարոտինների ճեղքումը, որը տեղի է ունենում հիմնականում աղիներում։ Ռետինոլը ենթարկվում է օքսիդատիվ ճեղքման 15-15՛ (կենտրոնական) կրկնակի կապի տեղամսում β-կարոտին-15-15՛-մոնոօքսիգենազա ֆերմենտի և թթվածնի ազդեցությամբ։ Ճեղքման հետևանքով առաջանում է երկու մոլեկուլ ռետինալ՝ վիտամին A-ի ալդեհիդային ձևը։ Ռետինալը կարող է ենթարկվել հետագա օքսիդացման ալդեհիդ դեհիդրոգենազա 1 ֆերմենտով (ALDH 1 կամ RALDH), որի հետևանքով կառաջանա ռետինոյաթթու։ Ռետինալի վերականգնումից առաջանում է ռետինոլը։ Վերականգման ֆերմենտն է ալկոհոլ դեհիդրոգենազան (ADH կամ RDH), որի կոֆերմենտն է NADHH+-ը[32][41][43]։

Պատմություն խմբագրել

1913թ․-ին Վիսկոնսինի Մեդիսոնի համալսարանի բիոքիմիկոս Էլմեր Մքքոլումը և իր կոլեգա Մարգուրիտ Դևիսը կաթի յուղի և ձկան յուղի մեջ հայտնաբերեցին ճարպալույծ սննդանյութ։ Նրանց հայտագործությունը հաստատեց Թոմաս Բուր Օսբորնի և Լաֆայետ Մենդելի աշխատանքը, ովքեր Եյլի համալսարանում 1913-ին նույնպես հայտնաբերել էին կաթի ճարպի մեջ ճարպալույծ սննդանյութ[44]։ Վիտամին A1-ն առաջին անգամ սինթեզվել է նիդերլանդցի գիտնականներ Դեյվիդ Ադրիան ֆոն Դորպի և Ջոզեֆ Ֆերդինանտ Արենսի կողմից։

Ճիշտ է, մինչև 20-րդ դարը վիտամին A-ն իդենտիֆիկացված չէր, սակայն կան հին գրառումներ, որտեղ ներկայացվում են այդ սննդանյութի անբավարարության հետևանքները։ Sommer-ը (2008) հրապարակեց 18-19-րդ դարերի վիտամին A-ի անբավարարության հետ կապված գրառումների դասակարգումը, 20-րդ դարի սկզբերի կենդանիների վրա կատարված լաբորատոր փորձերը և համաճարակաբանական ու կլինիկական նկատառումները, որոնք ապացուցում էին այդ յուրահատուկ սննդանյութի առկայությունը և դրա անբավարարությամբ պայմանավորված դեպքերը[20]։

Քիմիական միացություններ խմբագրել

Վիտամին-A-ի բոլոր ռետինոիդ ձևերը օգտագործվում են կոսմետիկ և բժշկական նպատակներով՝ որպես մաշկի քսուք։ Ռետինոյաթթուն, այլ կերպ տրետինոին, օգտագործվում է ակնեի և keratosis pilaris-ի բուժման համար, հիմնականում՝ կրեմների ձևով։ Տրետինոինի իզոմեր իզոտրետինոինը (առևտրային անունը՝ Accutane(ԱՄՆ), Roaccutane) կարելի է ընդունել նաև բերանային տարբերակով։ Օգտագործվում է ակների ծանր դեպքերի բուժման նպատակով։

Տրետիոնինը, այլ կերպ հայտնի որպես ամբողջությամբ տրանս ռետինոյաթթու, օգտագործվում է սուր պրոմիելոցիտար լեյկոզի (սուր միելոգենային լեյկոզի տեսակ) քիմեոթերապիայի ժամանակ։ Այս ամենի պատճառն այն է, որ այս տեսակի լեյկոզների բջիջները զգայուն են ռետինոյաթթվի ընկալիչների ագոնիստների նկատմամբ։

Հասարակություն և մշակույթ խմբագրել

Արտադրություն խմբագրել

Ռետինոլի առևտրային արտադրությունը սովորաբար իրականացվում է պենտադիենի վերականգնումով, հետագայում թթվայանցումով և վերջնական իզոմերի հիդրոլիզով, որպեսզի սինթեզվի ռետինոլ։ Մաքուր ռետինոլը շատ զգայուն է օքսիդացման հանդեպ և այդ պատճառով այն տեղափոխում են ցածր ջերմաստիճանային և անթթվածնային պայմաններում։ Որպես սննդային հավելում ռետինոլը կայունացվում է բարդ էսթերների տեսքով՝ ռետինիլ ացետատի կամ ռետինիլ պալմիտատի ձևով։

Ծանոթագրություններ խմբագրել

  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 «Office of Dietary Supplements - Vitamin A». ods.od.nih.gov. 2016 թ․ օգոստոսի 31. Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ դեկտեմբերի 12-ին. Վերցված է 2016 թ․ դեկտեմբերի 30-ին.
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 2,5 2,6 2,7 «Vitamin A». The American Society of Health-System Pharmacists. Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ դեկտեմբերի 30-ին. Վերցված է 2016 թ․ դեկտեմբերի 8-ին.
  3. ↑ 3,0 3,1 WHO Model Formulary 2008 (PDF). World Health Organization. 2009. էջ 500. ISBN 9789241547659. Արխիվացված (PDF) օրիգինալից 2016 թ․ դեկտեմբերի 13-ին. Վերցված է 2016 թ․ դեկտեմբերի 8-ին.
  4. ↑ British national formulary : BNF 69 (69 ed.). British Medical Association. 2015. էջ 701. ISBN 9780857111562.
  5. ↑ Squires, Victor R. (2011). The Role of Food, Agriculture, Forestry and Fisheries in Human Nutrition - Volume IV (անգլերեն). EOLSS Publications. էջ 121. ISBN 9781848261952. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ նոյեմբերի 5-ին.
  6. ↑ Ullmann's Food and Feed, 3 Volume Set (անգլերեն). John Wiley & Sons. 2016. էջ Chapter 2. ISBN 9783527695522. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ նոյեմբերի 5-ին.
  7. ↑ «WHO Model List of Essential Medicines (19th List)» (PDF). World Health Organization. 2015 թ․ ապրիլ. Արխիվացված (PDF) օրիգինալից 2016 թ․ դեկտեմբերի 13-ին. Վերցված է 2016 թ․ դեկտեմբերի 8-ին.
  8. ↑ «Vitamin A». International Drug Price Indicator Guide. Վերցված է 2016 թ․ դեկտեմբերի 8-ին.
  9. ↑ Hamilton, Richart (2015). Tarascon Pocket Pharmacopoeia 2015 Deluxe Lab-Coat Edition. Jones & Bartlett Learning. էջ 230. ISBN 9781284057560.
  10. ↑ Schultink, W (2002). «Use of under-five mortality rate as an indicator for vitamin a deficiency in a population». The Journal of Nutrition. 132 (9 Suppl): 2881S–2883S. doi:10.1093/jn/132.9.2881S. PMID 12221264.
  11. ↑ «Vitamin A». National Institutes of Health. 2018 թ․ հոկտեմբերի 5.
  12. ↑ K.Rodahl and T. Moore, Biochemistry Journal, 1943. "The Vitamin A content of bear and seal liver". Rodahl, K; Moore, T (1943 թ․ հուլիս). «The vitamin a content and toxicity of bear and seal liver». Biochem. J. 37 (2): 166–8. doi:10.1042/bj0370166. PMC 1257872. PMID 16747610.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ url-status (link)
  13. ↑ Nataraja, Anjali. «Man's best friend? (An account of Mertz's illness)». Արխիվացված է օրիգինալից 2007 թ․ հունվարի 29-ին.
  14. ↑ Gropper, S. S., Smith, J. L. and Groff, J. L. (2009), Advanced Nutrition and Human Metabolism. 5th ed., pp. 373–1182.
  15. ↑ Thompson, J and Manore, M (2005) "Nutrients involved in antioxidant function", Ch. 8, pp. 276–283 in Nutrition: An Applied Approach. Pearson Education Inc. Publishers.
  16. ↑ Mohsen, S.E., Mckinney, K. and Shanti, M.S. (2008). Vitamin A toxicity Արխիվացված 2013-07-23 Wayback Machine. Medscape
  17. ↑ Challem, Jack (1995). «Caution Urged With Vitamin A in Pregnancy: But Beta-Carotene is Safe». The Nutrition Reporter Newsletter. Արխիվացված է օրիգինալից 2004 թ․ սեպտեմբերի 1-ին.
  18. ↑ Stone, Brad (1995 թ․ հոկտեմբերի 6). «Vitamin A and Birth Defects». United States FDA. Արխիվացված է օրիգինալից 2004 թ․ փետրվարի 4-ին.
  19. ↑ Bjelakovic, G; Nikolova, D; Gluud, LL; Simonetti, RG; Gluud, C (2007). «Mortality in randomized trials of antioxidant supplements for primary and secondary prevention: Systematic review and meta-analysis» (PDF). JAMA: The Journal of the American Medical Association. 297 (8): 842–57. doi:10.1001/jama.297.8.842. PMID 17327526. Արխիվացված (PDF) օրիգինալից 2016 թ․ փետրվարի 4-ին.
  20. ↑ 20,0 20,1 20,2 20,3 Sommer A (2008). «Vitamin a deficiency and clinical disease: An historical overview». The Journal of Nutrition. 138 (10): 1835–9. doi:10.1093/jn/138.10.1835. PMID 18806089.
  21. ↑ Tielsch JM, Rahmathullah L, Thulsiraj RD, Katz J, Coles C, Sheeladevi S, John R, Prakash K (2007). «Newborn vitamin a dosing reduces the case fatality but not incidence of common childhood morbidities in South India». The Journal of Nutrition. 137 (11): 2470–4. doi:10.1093/jn/137.11.2470. PMID 17951487.
  22. ↑ Klemm RD, Labrique AB, Christian P, Rashid M, Shamim AA, Katz J, Sommer A, West KP (2008). «Newborn vitamin a supplementation reduced infant mortality in rural Bangladesh». Pediatrics. 122 (1): e242–50. doi:10.1542/peds.2007-3448. PMID 18595969.
  23. ↑ 23,0 23,1 Duester, G. (2008). «Retinoic acid synthesis and signaling during early organogenesis». Cell. 134 (6): 921–31. doi:10.1016/j.cell.2008.09.002. PMC 2632951. PMID 18805086.
  24. ↑ «The Visual Cycle». photobiology.info. Վերցված է 2019 թ․ մայիսի 11-ին.
  25. ↑ Starck, Tony (1997). «Severe Corneal Ulcerations and Vitamin A Deficiency». Advances in Corneal Research. Springer, Boston, MA. էջ 558. doi:10.1007/978-1-4615-5389-2_46. ISBN 978-1-4613-7460-2.
  26. ↑ Oren, T.; Sher, J. A.; Evans, T. (2003 թ․ նոյեմբեր). «Hematopoiesis and retinoids: development and disease». Leukemia & Lymphoma. 44 (11): 1881–91. doi:10.1080/1042819031000116661. PMID 14738139.
  27. ↑ Evans, T (2005 թ․ սեպտեմբեր). «Regulation of hematopoiesis by retinoid signalling». Experimental Hematology. 33 (9): 1055–61. doi:10.1016/j.exphem.2005.06.007. PMID 16140154.
  28. ↑ Garcia-Casal MN, Layrisse M, Solano L, Baron MA, Arguello F, Llover D, Ramirez J, Leets I, Tropper E (1998 թ․ մարտ). «Vitamin A and beta-carotene can improve nonheme iron absorption from rice, wheat and corn by humans». The Journal of Nutrition. 128 (3): 646–50. doi:10.1093/jn/128.3.646. PMID 9482776.
  29. ↑ «Carotenoid Oxygenase». InterPro. Վերցված է 2018 թ․ նոյեմբերի 7-ին.
  30. ↑ Raifen, R.; Altman, Y.; Zadik, Z. (1996). «Vitamin a levels and growth hormone axis». Hormone Research. 46 (6): 279–281. doi:10.1159/000185101. PMID 9064277.
  31. ↑ Raifen, R (1996). «Vitamin A levels and growth hormone axis». Horm Res Paediatr. 46 (6): 279–281. doi:10.1159/000185101. PMID 9064277.
  32. ↑ 32,0 32,1 32,2 32,3 Lippincott’s Illustrated Reviews: Biochemistry. 5th edition. էջեր 381–386.
  33. ↑ Vitamins and minerals – Vitamin A – NHS Choices Արխիվացված 2013-09-23 Wayback Machine. Nhs.uk (2012-11-26). Retrieved on 2013-09-19.
  34. ↑ Tanumihardjo, Sherry A; Russell, Robert M; Stephensen, Charles B; Gannon, Bryan M; Craft, Neal E; Haskell, Marjorie J; Lietz, Georg; Schulze, Kerry; Raiten, Daniel J (2016-9). «Biomarkers of Nutrition for Development (BOND)—Vitamin A Review1234». The Journal of Nutrition. 146 (9): 1816S–1848S. doi:10.3945/jn.115.229708. ISSN 0022-3166. PMC PMCPMC4997277. PMID 27511929. {{cite journal}}: Check |pmc= value (օգնություն)
  35. ↑ «Vitamin A: MedlinePlus Medical Encyclopedia». medlineplus.gov (անգլերեն). Վերցված է 2019 թ․ մայիսի 11-ին.
  36. ↑ Brown, J. E. (2002). Vitamins and Your Health. Nutrition Now. 3rd ed., pp. 20–1 to 20–20.
  37. ↑ Ashford's Dictionary of Industrial Chemicals, 3rd ed., 2011, 978-0-9522674-3-0, p. 9662
  38. ↑ 38,0 38,1 38,2 38,3 «Vitamin A - Nutritional Disorders». MSD Manual Professional Edition (անգլերեն). Վերցված է 2019 թ․ մայիսի 12-ին.
  39. ↑ Saeed, Akhtar; Anwaar, Ahmed (2013 թ․ դեկտեմբեր). «Prevalence of Vitamin A Deficiency in South Asia: Causes, Outcomes, and Possible Remedies». J Health Popul Nutr. 31 (4): 413–423. PMC 3905635. PMID 24592582.
  40. ↑ «Micronutrient deficiencies - Vitamin A deficiency». World Health Organization. 2018 թ․ ապրիլի 18. Վերցված է 2018 թ․ ապրիլի 18-ին.
  41. ↑ 41,0 41,1 Kiser, Philip D.; Golczak, Marcin; Palczewski, Krzysztof (2014 թ․ հունվարի 8). «Chemistry of the Retinoid (Visual) Cycle». Chemical Reviews. 114 (1): 194–232. doi:10.1021/cr400107q. ISSN 0009-2665. PMC PMCPMC3858459. PMID 23905688. {{cite journal}}: Check |pmc= value (օգնություն)
  42. ↑ Zhou, X Edward; Melcher, Karsten; Xu, H Eric (2012-03). «Structure and activation of rhodopsin». Acta Pharmacologica Sinica. 33 (3): 291–299. doi:10.1038/aps.2011.171. ISSN 1671-4083. PMC PMCPMC3677203. PMID 22266727. {{cite journal}}: Check |pmc= value (օգնություն)
  43. ↑ Shete, Varsha; Quadro, Loredana (2013 թ․ նոյեմբերի 27). «Mammalian Metabolism of β-Carotene: Gaps in Knowledge». Nutrients. 5 (12): 4849–4868. doi:10.3390/nu5124849. ISSN 2072-6643. PMC PMCPMC3875911. PMID 24288025. {{cite journal}}: Check |pmc= value (օգնություն)CS1 սպաս․ չպիտակված ազատ DOI (link)
  44. ↑ Semba RD (1999). «Vitamin a as "anti-infective" therapy, 1920–1940». The Journal of Nutrition. 129 (4): 783–91. doi:10.1093/jn/129.4.783. PMID 10203551.

Արտաքին հղումներ խմբագրել

 Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Ռետինոլ» հոդվածին։
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Ռետինոլ&oldid=9805867» էջից