Դաշտանային ցիկլ
Դաշտանային ցիկլ (լատին․՝ menstruus - «լուսնային ցիկլ», ամսական), վերարտադրողական տարիքի կնոջ օրգանիզմում պարբերաբար կատարվող փոփոխություն է։ Դաշտանային ցիկլի առաջին օր է համարվում դաշտանի առաջին օրը։
Դաշտանային ցիկլը բնորոշ է մարդուն, պրիմատներին[1] պատկանող որոշ ձևերի և կետերին։ Դաշտանային ցիկլն ներառում է 3 փուլ՝ մենստրուալ, պրոլիֆերատիվ և սեկրետոր[2]։
Կանանց մոտ 46-54 տարեկան հասակում, մոտ 500 ցիկլից հետո տեղի է ունենում դաշտանադադար՝ մենոպաուզա։ Դաշտանադադարի հետևանքով ձվարանները ֆոլիկուլոտրոպ և լյուտեինոտրոպ[1] հորմոնների նկատմամբ դառնում են ոչ զգայուն։
Դաշտանային ցիկլի տևողությունը խմբագրել
Դաշտանային ցիկլի տևողությունը 28[3]±7 օր է։ Դաշտանային ցիկլի տևողությունը պայմանավորված է կնոջ օրգանիզմում կատարվող ֆիզիոլոգիական փոփոխություններով։
Տերմինաբանություն խմբագրել
Մենարխեն՝ առաջին դաշտանը հանդիսանում է սեռական հասունացման առաջին նշանը, որ կինը պատրաստ է բեղմնավորման։ Միջինում մենարխեն սկսվում է 12-14 տարեկանում, նորման համարվում է 9-15 տարեկանը (9 տարեկանում վաղ մենարխե, 15 տարեկանում առաջնային ամենորեա)։ Առաջին դաշտանային ցիկլի ի հայտ գալը կապված է ժառանգականության, սննդակարգի և օրգանիզմի ընդհանուր վիճակի հետ։
Դաշտանային ցիկլի ավարտը սկսվում է 40-58 տարեկանում (միջինում 47-50 տարեկան), կլիմաքսի շրջանում տեղի է ունենում բեղմանավորման ունակության կորուստ։ Մենոպաուզայի սկիզբը (կլիմաքսի ժամանակ դաշտանային ցիկլը կա՛մ ոչ պարբերական է, կա՛մ լրիվ դադարած) կապված է հիմնականում ժառանգականության, մի քանի հիվանդությունների և որոշ բժշկական միջամտությունների հետ, որոնք կարող են վաղ մենոպաուզայի պատճառ հանդիսանալ։
Փուլերը խմբագրել
1 դաշտան
2 հասունացած ֆոլիկուլ
3 գրաֆյան ֆոլիկուլ
4 ձվազատում
5 դեղին մարմնիկ
6 դեղին մարմնիկը դադարում է գործել
Գործընթացները, որոնք տեղի են ունենում դաշտանային ցիկլի ժամանակ, բնութագրվում են, որպես ձվարաններում (ֆոլիկուլյար, օվուլյար և լյետեինային) և արգանդի լորձաթաղանթում (մենստրուալ, պրոիֆերատիվ և սեկրետոր) կատարվող փոփոխություններին բնորոշ փուլեր։
Ֆոլիկուլյար (մենստրուալ փուլ) խմբագրել
Մենստրուալ փուլն իրենից ներկայացնում է էնդոմետրիումի ֆունկցիոնալ շերտի շերտազատման հետևանքով արգանդային արյունահոսություն, որը տեղի է ունենում ձվարանային (օվուլյար) ցիկլի վերջում, բեղմնավորման բացակայության դեպքում։ Դաշտանի առաջին օր է համարվում ձվարանի ֆոլիկուլյար փուլի կամ արգանդի մենստրուալ փուլի սկզիբը։ Ֆոլիկուլյար փուլի տևողությունը, որի ընթացքում տեղի է ունենում դոմինանտ ֆոլիկուլի հասունացում, յուրաքանչյուր կնոջ համար անհատական է, 7-22 օր, միջինում 14 օր։
Ֆոլիկուլային փուլը (նաև օվարիալ փուլը) սկսվում է հիպոթալամուսում գոնադոլիբերինների արտազատմամբ, որը խթանում է ադենոհիպոֆիզում ֆոլիկուլխթանիչ և լյուտեինացնող հորմոնների սեկրեցիան։ Էստրադիոլի սեկրեցիայի ցածր մակարդակը ճնշում է ֆոլիկուլխթանիչ հորմոնի և լյուտեինացնող հորմոնի սեկրեցիան, պահպանելով այս հորմոնների սեկրեցիայի ցածր մակարդակը։ Ֆոլիկուլխթանիչ հորմոնի ազդեցությամբ ձվարաններում սկսում են զարգանալ մի քանի ֆոլիկուլներ, որոնցից մեկը դառնում է դոմինանտ ֆոլիկուլ և պարունակում է ՖԽՀ-ի և ԼՀ-ի ընկալիչների ավելի մեծ քանակ, իսկ մնացած ֆոլիկուլները ենթարկվում են ատրեզիայի։ Այս փուլում տեղի է ունենում ֆոլիկուլների աճ, զարգացում և հասունացում։ Էստրադիոլի քանակն աստիճանաբար աճում է, բայց չնայած նրան, որ էստրադիոլի ցածր քանակը ճնշում է գոնադոտրոպ հորմոնների սեկրեցիան, էստրադիոլի բարձր կոնցենտրացիան հակառակը՝ խթանում է գոնադոտրոպ հորմոնների սեկրեցիան, քանի որ այն բերում է հիպոթալամուսում գոնադոլիբերինների արտազատման մեծացմանը։ Այս երևույթն ավելի ակնառու է լյուտեինացնող հորմոնի համար, քանի որ էստրադիոլի բարձր կոնցենտրացիան բարձրացնում է ադենոհիպոֆիզի լյոտեինացնող հորմոն արտազատող բջիջների զգայունությունը գոնադոլիբերինների նկատմամբ։ Ֆոլիկուլները ունեն լյուտեինացնող հորմոնի բազմաթիվ ընկալիչներ, որով էլ պայմանավորված է նրանց բարձր զգայունությունը լյուտեինացնող հորմոնի նկատմամբ։ Ֆոլիկուլը չափերով մեծանում է այնքան ժամանակ, քանի դեռ ադենոհիպոֆիզից լյուտեինացնող հորմոնի կտրուկ արտազատում չի լինում։ Սրանով ավարտվում է ֆոլիկուլյար փուլը և սկսվում է ձվարանային փուլը[4][5]։
Ձվազատման փուլ խմբագրել
Դաշտանային ցիկլի մոտավորապես 7-րդ օրը ձևավորվում է դոմինանտ ֆոլիկուլը, որը շարունակում է մեծանալ և արտազատել էստրադիոլ, իսկ մյուս ֆոլիկուլները ենթարկվում են հետզարգացման։ Հասունացած և օվուլյացիայի ենթակա ֆոլիկուլը կոչվում է գրաֆյան բուշտ։ Ձվազատման փուլը տևում է մոտավորապես 3 օր, այս ընթացքում տեղի է ունենում լյուտեինացնող հորմոնի արտազատում։ 36-48 ժամվա ընթացքում տեղի է ունենում լյուտեինացնող հորմոնի մի քանի անգամյա արտազատում և դրա կոնցենտարցիան պլազմայում մեծանում է։ Լյուտեինացնղ հորմոնի արտազատումը նպաստում է ֆոլիկուլի վերջնական հասունացմանը, խթանում է պրոստագլանդինների և պրոտեոլիտիկ ֆերմենտների արտադրությունը, անհրաժեշտ է ֆոլիկուլի պատի պատռման և հասուն ձվաբջջի դուրս բերման համար։ Այդ ժամանակ նվազում է էստրադիոլի քանակը, որը երբեմն ուղեկցվում է ձվազատման սինդրոմով։ Ձվազատումը սովորաբար տեղի է ունենում լյուտեինացնող հորմոնի մեծ քանակի արտազատումից հետո առաջին 24 ժամվա ընթացքում։ Ձվազատման ընթացքում տեղի է ունենում 5-10 մլ քանակով, ձվաբջիջ[4][5] պարունակող ֆոլիկուլյար հեղուկի արտադրում։
Լյուտեինային փուլ խմբագրել
Լյուտեինային փուլը (դեղին մարմնիկի փուլ) ձվազատման և դաշտանային արյունահոսության միջև ընկած ժամանակահատվածն է, որը բնորոշվում է դեղին մարմնիկի զարգացումով։ Լյուտեինային փուլի տևողությունը 13-14 օր է (± 2 օր)։ Գրաֆյան բշտի պատռվելուց հետո բջիջներում կուտակվում են լիպիդներ և լյուտեինային պիգմենտ, որով էլ պայմանավորված է նրա դեղին գույնը։ Փոփոխության ենթարկված գրաֆյան բուշտը սկսվում է կոչվել դեղին մամնիկ։ Լյուտեինային փուլի տևողությունը կախված է դեղին մարմնիկի ֆունկցիոնալ շրջանից (10-12 օր), այդ ընթացքում դեղին մարմնիկն արտադրում է պրոգեստերոն, էստրադիոլ և անդրոգեններ։ Էստրոգենի և պրոգեստերոնի ազդեցությամբ էնդոմետրիումի գեղձերը հասունանում են, ենթարկվում են պրոլիֆերացիայի և սկսում արտադրել սեկրետ (արտազատական փուլ), արգանդը պատրաստվում է բեղմնավորված ձվաբջջի իմպլանտացիային։ Էստրոգենի և պրոգեստերոնի արտադրումն իր գագաթնակետին է հասնում լյուտեինային փուլի կեսերում, և ի պատասխան դրան նվազում է լյուտեինացնող և ֆոլիկուլ խթանող հորմոնների արտադրությունը։
Հղիության առկայության պայմաններում դեղին մարմնիկը սկսում է արտադրել պրոգեստերոն այնքան ժամանակ մինչև ընկերքըը պատռվի և սկսվի պրոգեստերոնի ու էստրոգենի սինթեզը։
Հղիության բացակայության պայմաններում դեղին մարմնիկը դադարում է իր ֆունկցիոնալ գործունեությունը, նվազում է էստրոգենի և պրոգեստերոնի քանակը, որը բերում է էնդոմետրիումի այտուցվածության և նեկրոտիկ փոփոխությունների։ Պրոգեստերոնի քանակի նվազման հետևանքով ուժեղանում է պրոստագլանդինների սինթեզը։ Եթե ձվաբջիջը չի բեղմնավորվում, ապա որոշ ժամանակ անց դեղին մարմնիկը ենթարկվում է լյուտեոլիզի[en], այսինքն քայքայման կամ սեկրետոր խանգարման, և անկարող է դառնում արտազատել պրոգեստերոն և էստրադիոլ։ Լյուտեոլիզի հետևանքով այլևս չի ճնշվում ֆոլիոտրոպ և լյուտեինոտրոպ հորմոնների արտազատումը, բացասկան հետադարձ կապի բացակայության հետևանքով, և այդ հորմոնների սեկրեցիան սկսում է աճել, խթանելով նոր ֆոլիկուլի առաջացումը։ Էստրոգենի և պրոգեստերոնի քանակի նվազումը նպաստում է լյուտեինացնող և ֆոլիկուլ խթանող նոր հորմոնների սինթեզին և նոր մենստրուալ ցիկլի[4][5] առաջացմանը։
Տես նաև խմբագրել
Ծանոթագրություններ խմբագրել
- ↑ 1,0 1,1 Campbell, 2011, էջ 1010
- ↑ Ткаченко, 2009, էջ 469—470
- ↑ Losos, Jonathan B.; Raven, Peter H.; Johnson, George B.; Singer, Susan R. (2002lkmnlnl). Biology. New York: McGraw-Hill. pp. 1207-09. ISBN 0-07-303120-8.
- ↑ 4,0 4,1 4,2 Ткаченко, 2009, էջ 466—469
- ↑ 5,0 5,1 5,2 Campbell, 2011, էջ 1008—1009