Վիքիպեդիա

Հայ-վրացական սահման

Հայ-վրացական սահման (վրաց.՝ სომხეთ-საქართველოს საზღვარი), Հայաստանի և Վրաստանի միջև իրավականորեն չհստակեցված, փաստացի շփման գիծ[1]։ Այն պաշտոնապես դեռևս հստակեցված և համաձայնեցված չի կողմերի միջև[1]։ Ունի 219 կմ երկարություն (136 մղոն) և անցնում է արևմուտքում Թուրքիայի հետ շփման գծի հատման կետից մինչև արևելքում Ադրբեջանի հետ շփման գծի հատման կետ։

Նկարագրություն խմբագրել

Սահմանն արևմուտքում սկսվում է Թուրքիայի հետ սահամանային հատման կետից և ցամաքային ճանապարհով շարունակվում մինչև Ադրբեջանի հետ սահմանային հատման կետ՝ մի շարք անկանոն գծերով, և արևելքում գտնվող փոքր հատվածով՝ Դեբեդ գետի երկայնքով։ Սահմանի արևմտյան, ավելի լեռնային հատվածում կա երկու լիճ, որոնք գտնվում են սահմանին բավականին մոտ՝ Մադաթափա (Վրաստանում) և Արփի (Հայաստանում)։

Պատմություն խմբագրել

19-րդ դարի ընթացքում Կովկասը հակամարտության գոտի էր դարձել անկում ապրող Օսմանյան կայսրության, Պարսկաստանի և Ռուսաստանի միջև․ վերջինս ընդարձակվում էր դեպի հարավ[2]։ Ռուսաստանը 1801 թվականին պաշտոնապես բռնակցել է Քարթլի-Կախեթիի արևելավրացական թագավորությունը, իսկ այնուհետև Իմերեթի արևմտավրացական թագավորությունը 1804 թվականին։ 1800-ական թվականների ընթացքում Ռուսաստանն իր հարավային սահմանները ընդարձակել է դեպի հարավ՝ ի հաշիվ Պարսկաստանի և Օսմանյան կայսրության[3]։ Ռուս-պարսկական պատերազմի (1804-1813) և դրան հաջորդած Գյուլիստանի պայմանագրի արդյունքում Ռուսաստանը ձեռք է բերել ժամանակակից Ադրբեջանի տարածքի մեծ մասը և ժամանակակից Հայաստանի հարավային Սյունիքի մարզի տարածքները[4][5]։ Ռուս-պարսկական պատերազմից (1826-1828) և Թուրքմենչայի պայմանագրից հետո Պարսկաստանը ստիպված Ռուսաստանին է զիջել Նախիջևանը և մնացած հայկական տարածքները[5][6]։ Ռուսաստանը իր վրացական և հայկական տարածքներից կազմավորել է Թիֆլիսի, Քութայիսիի և Երևանի նահանգները։

 
Վրաստանի Դեմոկրատական Հանրապետության վիճելի տարածքների քարտեզը, որի վրա Լոռվա վիճելի մարզը նշված է վարդագույն գույնով

1917 թվականի ռուսական հեղափոխությունից հետո Հարավային Կովկասի ժողովուրդները 1918 թվականին հռչակել են Անդրկովկասյան Ժողովրդավարական Դաշնային Հանրապետության անկախությունը, ինչից հետո օսմանյան թուրքերի հետ սկսվել են խաղաղ բանակցություններ[7][8]։ Ներքին տարաձայնությունները հանգել են նրան, որ 1918 թվականի մայիսին Վրաստանը դուրս է եկել միության կազմից, իսկ շուտով դրան հաջորդել են Հայաստանն ու Ադրբեջանը, սակայն երեք հանրապետությունների միջև սահմանները եղել են վիճարկելի[9]։ Բաթումի հաշտության պայմանագիրը 1918 թվականի հունիսին վերջ է դրել ԱԺԴՀ-ի և Օսմանյան կայսրության միջև ընթացող ռազմական գործողություններին։ Երբ 1918 թվականի հոկտեմբերին օսմանյան թուրքերը լքել են ժամանակակից Լոռու մարզի տարածքը, այդ տարածքը վիճելի է դարձել Հայաստանի և Վրաստանի միջև, որի հիմնական մասը նախկին Թիֆլիսի նահանգի Բորչալուի գավառի և Ախալքալաքի գավառների մեջ էր մտնում[10][11]։ Վրաստանը հայտարարեց, որ նախկին Թիֆլիսի նահանգի հարավային սահմանները պետք է ձևավորեն Հայաստանի և Վրաստանի նոր միջպետական սահմանը, մինչդեռ Հայաստանը հայտարարեց, որ սահմանը պետք է վերաձևակերպվի այնպես, որ տեղերում արտացոլի էթնիկ իրադրությունը[11]։ Սահմանային հարցի կարգավորման խաղաղ բանակցությունների անհաջողությունից հետո հոկտեմբերին տեղի ունեցան բախումներ, ինչին դեկտեմբերին հաջորդեց կարճատև պատերազմ[9][11]։ 1919 թվականի հունվարի 17-ին անգլիացի Ուիլյամ Մոնտգոմերի Թոմսոնի միջնորդությամբ կնքվեց հաշտություն, և վիճելի շրջանը հայտարարվեց չեզոք գոտի՝ մինչև հետագա խաղաղ բանակցությունները[9][11]։ Դրանից հետո Հայաստանն ու Վրաստանը մտան ժամանակակից արևելյան Թուրքիայի՝ Կարսի տարածքի մեջ՝ միացնելով ցամաքային տարածքներ և հետագայում առաջացնելով տարածքի սեփականության շուրջ վիճելի հարցեր;

Այս հարցը վիճելի դարձավ նաև այն ժամանակ, երբ 1920 թվականին ռուսական կարմիր բանակը ներխուժեց Ադրբեջան և Հայաստան՝ վերջ դնելով երկու երկրների անկախությանը, ապա 1921 թվականի փետրվար-մարտին խորհրդայնացվեց նաև Վրաստանը։ Թուրքիան, օգտվելով Հայաստանի արևելքում հողեր գրավելու հնարավորությունից, ներխուժեց Հայաստան, իսկ Վրաստանը Հայաստանի համաձայնությամբ զորքեր մտցրեց Լոռիի չեզոք գոտի, որպեսզի թույլ չտա, որ այն հայտնվի Թուրքիայի ձեռքում[11], սակայն դա չէր առաջացնում ոչ մի նոր իրավունք Լոռու չեզոք գոտու հանդեպ։ ԽՍՀՄ-ի և Թուրքիայի սահմանը վերջնականապես ձևակերպվեց 1921 թվականի հոկտեմբերին Կարսի պայմանագրով, որն այդպիսով ամրագրեց հայ-վրացական սահմանի արևմտյան սահմանը[11]։ Երբ 1921 թվականի սկզբին երկու երկրներում հաստատվել են խորհրդային իշխանություններ, նրանք հանդես են եկել Հայաստանի և Վրաստանի միջև սահմանի վերջնական սահմանազատման օգտին՝ Լոռու չեզոք գոտին բաժանելով երկու մասի (հիմնականում հօգուտ Հայաստանի) և սահմանելով ներկայիս սահմանը, պայմանավորվածությունը վերջնական տեսքի բերվեց 1921 թվականի նոյեմբերի 6-ին[9][12]։ 1922 թվականին բոլոր երեք պետություններն ընդգրկվեցին Անդրկովկասի Խորհրդային Սոցիալիստական Դաշնային (Ֆեդերատիվ) Հանրապետության մեջ՝ ԽՍՀՄ կազմում, որի կազմում մնացին մինչև 1936 թվականին առանձնանալը[11]։

 
Հայաստանի և Վրաստանի խորհրդային հանրապետությունների սահմանը 1926 թ. Բորչալիի շրջանի հյուսիսային մաս, ՀՍՍՀ մաս:

Սահմանը դարձավ միջազգային սահման 1991 թվականին Խորհրդային Միության փլուզումից և նրա կազմի մեջ մտնող հանրապետությունների անկախացումից հետո[9]։ 1994 թվականին երկու երկրներն էլ սկսեցին իրենց սահմանի սահմանազատման աշխատանքները։ Վրաստանում գոյություն ունի հայկական մեծ փոքրամասնություն, հատկապես կենտրոնացած Սամցխե-Ջավախքի սահմանային նահանգում[13][14]։ Սակայն ոչ հայկական, ոչ էլ վրացական կառավարությունները չեն պնդել, որ իրենց միջև հին խորհրդային սահմանը վերականգնվի[11]։

Սահմանին կից բնակավայրեր խմբագրել

Հայաստան

Վրաստան

Սահմանահատում խմբագրել

Տես նաև խմբագրել

Ծանոթագրություններ խմբագրել

  1. ↑ 1,0 1,1 «Զուրաբիշվիլին կարևորել է Հայաստանի ու Ադրբեջանի հետ Վրաստանի սահմանների հստակեցումը» հոդված infocom.am կայքում, (արխիվացված 20․11․2023 թվականին)։
  2. ↑ International Boundary Study No. 25 – Iran-USSR Boundary (PDF), 28 February 1978, Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 23 October 2020-ին, Վերցված է 9 April 2020-ին
  3. ↑ The boundary between Turkey and the USSR (PDF), January 1952, Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 10 April 2020-ին, Վերցված է 8 April 2020-ին
  4. ↑ John F. Baddeley, "The Russian Conquest of the Caucasus", Longman, Green and Co., London: 1908, p. 90
  5. ↑ 5,0 5,1 USSR-Iran Boundary (PDF), February 1951, Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 10 April 2020-ին, Վերցված է 9 April 2020-ին
  6. ↑ Gavin R.G. Hambly, in The Cambridge History of Iran, ed. William Bayne Fisher (Cambridge University Press, 1991), pp. 145-146
  7. ↑ Richard Hovannisian, The Armenian people from ancient to modern times, էջեր 292–293, ISBN 978-0-333-61974-2, OCLC 312951712 (Armenian Perspective)
  8. ↑ Ezel Kural Shaw (1977), Reform, revolution and republic : the rise of modern Turkey (1808-1975), History of the Ottoman Empire and Modern Turkey, vol. 2, Cambridge University Press, էջ 326, OCLC 78646544 (Turkish Perspective)
  9. ↑ 9,0 9,1 9,2 9,3 9,4 Samkharadze, Nikoloz (August 2020). «Georgian State Border – Past and Present» (PDF). Centre for Social Sciences. Վերցված է 2020 թ․ սեպտեմբերի 9-ին.
  10. ↑ King, Francis. «Improbable nationalists? Social democracy and national independence in Georgia 1918-1921» (PDF). UEA Digital Repository. Վերցված է 2020 թ․ սեպտեմբերի 9-ին.
  11. ↑ 11,0 11,1 11,2 11,3 11,4 11,5 11,6 11,7 Anderson, Andrew; Partskhaladze, George. «Armeno-Georgian War of 1918 and Armeno-Georgian Territorial Issue in the 20th Century». Վերցված է 2020 թ․ սեպտեմբերի 26-ին.
  12. ↑ Matevossian, R. (1978). «Լոռի [Lori]». In Viktor Hambardzumyan (ed.). Soviet Armenian Encyclopedia. Vol. 4. Yerevan: Armenian Encyclopedia. էջեր 663–64.
  13. ↑ E. Cornell, Svante (2002). Autonomy and conflict: ethnoterritoriality and separatism in the South Caucasus : cases in Georgia. Dept. of Peace and Conflict Research, Uppsala University. էջ 137. ISBN 9789150616002.
  14. ↑ Ionesyan, Karine (2009 թ․ սեպտեմբերի 22). «Defending Chakhalyan: Tbilisi accused of "dragging out" appeal hearing in high-profile "Armenian activist" case». ArmeniaNow. Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ նոյեմբերի 16-ին. Վերցված է 2013 թ․ հունիսի 29-ին.
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Հայ-վրացական_սահման&oldid=9437955» էջից