Կաթնասուններ

Կաթնասուն
Դասակարգում
Թագավորություն	Կենդանիներ (Animalia)
Ենթաթագավորություն	Երկկողմանի համաչափ կենդանիներ (Bilateria)
Տիպ/Բաժին	Քորդավորներ (Chordata)
Ենթատիպ	Ողնաշարավորներ (Vertebrata)
Ինֆրատիպ	Gnathostomata
Վերնադաս	Չորքոտանիներ (Tetrapoda)
Դաս	Կաթնասուն (Mammalia)
Ինֆրադաս	†Կաթնասուն (Elpistostegalia) Linnaeus, 1758

Կաթնասուններ (լատին․՝ Mammalia), ողնաշարավոր կենդանիների դաս, որի գլխավոր առանձնահատկությունը ձագերին կաթով կերակրելն է։ Դասը մտնում է քառոտանիների վերնադասի Synapsidomorpha խմբի մեջ։ Ըստ կենսաբանների գնահատումների՝ հայտնի է ժամանակակից կաթնասունների մինչև 5500 տեսակ, որոնց շարքին է պատկանում Բանական մարդ տեսակը (լատին․՝ Homo sapiens), կաթնասունների ընդհանուր թիվը, ներառյալ անհետացած ձևերը, գերազանցում է 20000-ը։

Կաթնասունները տարածված են գրեթե ամենուրեք։ Առաջացել են բարձր զարգացում ունեցող սինապսիդներից տրիասի ժամանակաշրջանի վերջում։ Կաթնասունների շարքին են դասվում միանցքանիները, պարկավորները և ընկերքավորները, ինչպես նաև մեծ թվով անհետացած խմբեր։ Կաթնասունների դասին պատկանող ժամանակակից տեսակները միավորված են 26-29 կարգերում։ Զարգացման բարձր մակարդակի է հասել նյարդային համակարգը, հատկապես մեծ կիսագնդերի կեղևը։ Բեղմնավորումը ներքին է, ծնում են կենդանի ձագեր (բացառությամբ նախագազանների) և նրանց կերակրում կաթով։ Տաքարյուն են, սիրտը քառախորշ է, մարմինը ծածկված է մազերով, ունեն տարբերակված ատամներ, ականջախեցի, մաշկը հարուստ է գեղձերով։ Ոտքերը գտնվում են փորի տակ, իրանը գետնից բարձր է։ Կաթնասունների արտաքին տեսքը շատ բազմազան է, բայց ընդհանուր առմամբ համապատասխանում է մնացած քառոտանիներին բնորոշ կառուցվածքային պլանին։ Կաթնասունների անատոմիան և ֆիզիոլոգիան բնութագրվում է այն նույն ֆունկցիոնալ համակարգերի առկայությամբ, ինչ որ մյուս քառոտանիների մոտ։ Սակայն այդ համակարգերի մեծ մասը հասել են զարգացման բարձր մակարդակի, և կաթնասունները համարվում թեն ողնաշարավորների ամենաբարձր կարգավորված ենթադասը։ Բնակության տարբեր պայմանների կյանքին կաթնասունները հարմարվել են տարբեր կերպ, նրանց վարքագիծն առանձնանում է բարդությամբ և բազմազանությամբ։ Նրանք դոմինանտ տեղ են գրավում վերգետնյա ֆաունայում (ջրային միջավայրում նրանք զիջում են միայն ճառագայթալողակ ձկներին)։ Կաթնասունները կարևոր դեր ունեն մարդու կյանքում և տնտեսական գործունեությունում։ Նրանք հանդիսանում են սննդի կարևոր աղբյուր, ինչպես նաև արտադրական հումք, կատարում են տրանսպորտային ֆունկցիա, ծառայում են որպես քարշող ուժ, օգտագործվում են որպես լաբորատոր կենդանիներ և ընտանի կենդանիներ։

Լատիներեն անվանումը՝ Mammalia, ծագում է լատին․՝ mamma — «կուրծք, կուրծ» բառից (տրվել է կաթնասունների բոլոր ներկայացուցիչների մոտ կաթնագեղձերի առկայության պատճառով)։ Նույն իմաստն ունեն նաև ֆր.՝ mammifères, իսպ.՝ mamíferos, իտալ.՝ mammiferi, պորտ.՝ mamíferos, էսպերանտո՝ mamuloj (անգլ.՝ mammals փոխառություն է լատիներենից)։ «Կաթով սնող» իմաստն ունեն գերմ.՝ Säugetiere, հոլ.՝ zoogdieren, ռուս.՝ млекопитающие բառերը, «կաթ ծծող» իմաստը՝ լեհ.՝ ssaki, ուկրաիներեն՝ ссавці բառերը։ Կաթնասունների ուսումնասիրությամբ զբաղվում է թերիոլոգիա (մամալիոլոգիա) գիտությունը։

Տարածվածություն

Կաթնասունները տարածված են ամբողջ աշխարհում և հանդիպում են բոլոր աշխարհամասերում, օվկիանոսներում և գոյություն ունեցող կղզիների մեծ մասում։ Միանցքանիների ժամանակակից արեալը սահմանափակվում է Ավստրալիայով, Թասմանիայով և Նոր Գվինեայով, պարկավորներինը՝ Ավստրալիայի, Օվկիանիայի և Հյուսիսային ու Հարավային Ամերիկայի տարածքներով։ Առավել մեծ տարածում ունեն ընկերքավորները, որոնք արդեն մեզոզոյան դարաշրջանի վերջից դարձել են գերիշխող վերգետնյա ողնաշարավորները բոլոր մայրցամաքներում, բացի Ավստրալիայից ու Անտարկտիդայից՝ գերակշռելով առանձնյակների թվաքանակով, բիոմասսայով և սնննդային շղթաներում իրենց դիրքով։ Ավստրալիայում մինչև եվրոպական գաղութացման սկիզբը բնակվել են (չհաշված մարդուն) միայն ընկերքավորների քիչ տեսակներ, մասնավորապես՝ չղջիկներ և մկնանմանները։ Մայրցամաքներից հեռու տեղակայված կղզիներում նախքան մարդու գալը գոյություն է ունեցել միայն կաթանսունների շատ աղքատ ֆաունա. դրանցից շատերում, այդ թվում նաև Նոր Զելանդիայում դրանք եղել են միայն չղջիկների մի քանի տեսակներ։

Կաթնասունները գրավում են երկրի գրեթե բոլոր բիոտոպերը և հանդիպում են ինչպես անապատներում, այնպես էլ արևադարձային անտառներում, ինչպես նաև բարձրալեռային և բևեռային շրջաններում։ Ոչ մեծ թվով շրջանների, որտեղ բացի մարդու հազվադեպ հաճախումներից կաթնասուններ չեն հանդիպում, խորջրյա օվկիանոսը և Անտարկտիդա մայր ցամաքը, չնայած նրա ափամերձ շրջաններում հանդիպում են փոկեր և կետեր։ Չնայած նախկինում, երբ դեռ անտարկտիդան ամբողջությամբ ծածկված չէր սառցե վահանով, կաթնասունները բնակեցրել էին և ա՛յս մայրցամաքը՝ այդ մասին է վկայում էոցենին պատկանող պարկավորների, ընկերքավորների բրածո մնացորդները։ Օգտագործելով տեխնիկական հնարավորությունները, 20-րդ դարում մարդը թափանցեց այնպիսի վայրեր, որոնք անհասանելի են մյուս կաթնասունների համար՝ հասավ հարավային բևեռ, բարձրացավ Ջոմուլունգմայի գագաթը և այլ բարձր գագաթներ, իջավ Մարիանյան իջվածքի հատակը, անցավ տիեզերական տարածության յուրացմանը։ Ի միջայլոց այդ միջոցառումներում մասնակցություն են ունեցել նաև շները՝ Գագարինից 3,5 տարի առաջ իրականացված տիեզերական թռիչքը։

Արտաքին կառուցվածք

Կաթնասունների մաշկի կառուցվածքը

Շոշափելիքի օրգանները՝ վիբրիսները

Արտաքին տեսքով և չափերով շատ բազմազան են։ Նրանց մեծամասնության մարմինը կազմված է գլխից, պարանոցից, մարմնից, երկու զույգ վերջույթներից և պոչից, մարմնի ձևը և մասերի հարաբերությունները տատանվում են տարբեր տեսակների մոտ, ցուցադրելով տեսակի հարմարվածությունը բնակության վայրին և շարժման տեսակին։ Շատ հետաքրքիր է ընձուղտի երկար պարանոցը, որը նրան հնարավորություն է տալիս սնվել ծառերի գագաթների տերևներով և ընձյուղներով, ինչպես նաև կետերի պարանոցային խափանման բացակայությունը։ Մեծ չափերով տատանվում է նաև պոչի երկարությունը՝ օրինակ երկարականջ ճստան մկան մոտ այն երկու անգամ երկար է մարմնից, ապա դոմանների և բոլոր գոմինոիդների մոտ այն բացակայում է։

Շատ կաթնասունների արեալը մեծ չէ, քանի որ լայն տարածման խոչնդոտում են միջավայրի պայմաններից կախվածությունը (ջերմաստիճանային ռեժիմը, սննդային ռեսուրսները, հողագրունտային և այլ պայմաններ) և բնական խոչընդոտների առկայությունը՝ օրինակ ջրային տարածքների։ Այսպիսով թխամատ ջրային ճստան մուկը, որը բնակվում է Կիզիլկումում և հարավային Կարակումում, բնակվում է փախչող ավազներում, որոնք շրջապատված են թփերով, լեմուրանմանների տարածքը սահմանփակվում է Մադագասկարի արևադարձային անտառներով և հարևան կղզիներով։ Տեսակների բնորոշ առանձնահատկությունների հաշվակման գործում մեծ դեր է խաղում երկրի կենդանական աշխարհի շրջանների դասակարգման գործում։ Մեծ քանակությամբ էնդեմիկ տեսակներ են հանդիպում հետևյալ հինգ երկրներում՝ Ինդոնեզիայում (201 էնդեմիկեր 436 կաթնասուններից), Ավստրալիայում (198-ը 252-ից), Մեքսիկայում (140-ը 450-ից), ԱՄՆ-ում (101-ը 428-ից), Ֆիլիպիններում (97-ը 153-ից), Բրազիլիայում (96-ը 394-ից)։

Կաթնասունների մարմինը կազմված է գլխից, պարանոցից, իրանից և պոչից։ Մաշկը կազմված է վերնամաշկից և բուն մաշկից։ Վերնամաշկից սկիզբ է տալիս մի շարք հավելուկների՝ ասեղների, մազերի, եղունգների, սմբակների, եղջյուրների, թեփուկների և տարբեր գեղձերի։ Մաշկի տակ է գտնվում ենթամաշկային ճարպային բջջանքը, որը հատկապես լավ է զարգացած ջրային գազանների (կետ, փոկ) և ձմռանը քուն մտնող կենդանիների (գետնասկյուռ, արջամուկ, փորսուղ) մոտ։ Քուն մտնող կենդանիների համար ճարպը համարվում է էներգիայի և ջրի աղբյուր։

Կաթնասունների մազերը, ինչպես սողունների թեփուկները և թռչունների փետուրները, կազմված են եղջերային նյութից։

Երկար և կոշտ մազերը կոչվում են քիստեր, իսկ դրանց տակ գտնվում է նուրբ և խիտ ենթաբուրդը։ Կաթնասունների մի մասին հատուկ են երկար կոշտ մազերը՝ վիբրիսները, որոնք տեղավորված են քթի և աչքերի շրջանում և կատարում են շոշափելիքի ֆունկցիա։

Կաթնասունների մազածածկույթը պարբերաբար փոխվում է։ Մազափոխության ընթացքում որոշ տեսակների մոտ փոխվում է նաև մազածածկույթի գույնը։ Կախված պայմաններից՝ որոշ տեսակների մաշկն ամբողջությամբ կամ մասամբ կորցրել է մազածածկույթը։

Բուն մաշկում գեղձերը բազմազան են՝ քրտնագեղձեր, ճարպագեղձեր, կաթնագեղձեր, հոտ արձակող գեղձեր։ Ճարպագեղձերն օծում են մազերը, դրանք դարձնում ճկուն և չթրջվող, իսկ հոտ արձակող գեղձերն ունեն պաշտպանական, բնակության տարածքը նշելու և հակառակ սեռին գրավելու նշանակություն։ Քրտնագեղձերը կատարում են ջերմակարգավորման և արտաթորության ֆունկցիա, դրանցով հեռանում են աղերը և միզանյութի ավելցուկը, իսկ կաթնագեղձերում, որոնք քրտնագեղձերի ձևափոխություններ են, արտադրում են կաթ, որով մայրերը կերակրում են ձագերին։

Շան կմախքը

Կմախք և մկանունք

Կաթնասունների ողնաշարի բնորոշ առանձնահատկությունները նրանց ողերի հարթ մակերեսն է, որոնց միջև գտնվում են աճառային միջնորմեր։ Ողնաշարը կազմված է հինգ բաժիններից՝ պարանոցային, կրծքային, գոտկային, սրբային, պոչային (սրբային հատվածը բացակայում է միայն ժամանակակից կետանմանների մոտ)։ Պարանոցային ողերի քանակը 7-ն է բացառություն են կազմում լամանտինները և որոշ ալարկոտների մոտ 8-6-ն են, իսկ եռամատ ալարկոտների մոտ 8-10-ն են։ Կաթնասունների ողնաշարի կրծքային բաժինը կազմված է 12-15 ողերից, գոտկայինը՝ 2-9, սրբանայինը 1-9-ը ողերից, ամենից շատ տատանվում է պոչային ողերի թիվը 3-ից մինչև 49։ Առջևի կրծքային ողերին միանում են կողեր և ձևավորում են կրծքավանդակը։

Կաթնասունների գանգը ունի բավականին մեծ ուղեղային բաժին, արդեն տրիասի վերջում մորգանուկոդոնի մոտ այն 3-4 անգամ մեծ է, քան այդ չափերի տերապսիդների մոտ։ Որոշ ոսկրերի սերտաճման պատճառով առանձին ոսկրերի քանակը գանգում քիչ է, քան այլ ողնաշարավորների մոտ։ Կաթնասունների գանգի համար բնութագրական է այտոսկրերի աղեղների առաջացումը, որը առաջացել է այտոսկրերի թեփուկավոր ոսկրերի այտոսկրային ելուստներից (բարձրակարգ պրիվմատների մոտ ճիշտ է խոսել քունքոսկրի թեփուկային հատվածի մասին, վերջինս ձևավորվում է թեփուկային, թմբանման, քարային ոսկրերի սերտաճումից)։ Քմային ելուստները քմային ոսկրերի հետ ձևավորում են կաթնասունների համար բնորոշ երկրորդային քիմքը, իսկ ստորին ծնոտը շարժուն է, հոդավորված և ներկայացվում է զույգ ատամոսկրերով։ Միայն կաթնասուններին է բնորոշ գանգի խորքում գտնվող թմբկաթաղանթային ոսկրերը, միջին ականջի բաղադրության մեջ մտնող՝ մուրճը, սալը, ասպանդակը։

Արտաքին տեսքով մյուս կաթնասուններից խիստ տարբերվում են ձեռնաթևավորները, նաև կետանմանները, որոնց առջևի վերջույթները ջրային կենսակերպին անցնելու պատճառով վերածվել են լողակների, իսկ ետևինը՝ ապաճել են։ Այդ պատճառով ժողովրդական դասակարգման մեջ և վաղ կենսաբանական դասակարգումներում ձեռնաթևավորները և կետերը չեն ընդգրկվել դասի մեջ։ Միայն 1693 թվականին Ջոն Ռեյը հստակ բնորոշմամբ ձեռնաթևավորներին ընդգրկեց կաթնասունների դասում։ Մյուս ողնաշարավորների նման կաթնասունները ունեն ներքին կմախք, (զրահակիրներն ունեն նաև արտաքին կմախք պատյանի տեսքով, որպես ներքինի լրացում)։

Կմախքը կազմված է գանգից, ողնաշարից, կրծքավանդակից, վերջույթների գոտուց և վերջույթներից։

Կաթնասունների կմախքը կազմված է գլխի, իրանի, վերջույթների և վերջույթների գոտիների բաժիններից։ Ողնաշարը կազմված է պարանոցային, կրծքային, գոտկային, սրբանային և պոչային բաժիններից։ Պարանոցային ողերի թիվը 7-ն է, կրծքայիններինը՝ 12-15։ Կրծքի ողերին միացած են կողերը, որոնք առջևի մասում միանում են կրծոսկրին և ձևավորում են կրծքավանդակը։ Կրծքավանդակը պաշտպանում է այնտեղ տեղավորված սիրտը և թոքերը։ Գոտկային հատվածում ողերի թիվը տատանվում է 2-9-ի սահմաններում։ Սրբանային բաժինը կազմված է 3-4 միաձույլ ողերից, որոնք սերտաճել են կոնքոսկրերի հետ, իսկ պոչի ողերի թիվը տարբեր է։

Բացառությամբ սրբանային և պոչի ողերի մի մասի, մյուս ողերը միմյանց հետ միացած են շարժուն ձևով։

Ուսագոտին կազմված է երկու թիակներից և անրակներից։ Շների, այծյամների, ձիերի, էշերի անրակները թերզարգացած են կամ բացակայում են։ Դրանք այն կենդանիներն են, որոնց առջևի վերջույթները շարժվում են միայն մեկ հարթությամբ՝ մարմնի առանցքին զուգահեռ։ Կոնքագոտին կազմված է երկու կոնքոսկրերից, որոնք սերտաճել են սրբոկրի հետ։ Կաթնասունների կոնքոսկրերը կազմված են 3 ոսկրերից՝ զստոսկր, նստոկր և ցայլոսկր։

Վերջույթների կմախքը կազմված է նույն ոսկրերից, ինչպես սողունների և թռչունների վերջույթների կմախքը, սակայն ձևով և մեծությամբ տարբեր կաթնասունների մոտ տարբեր են։ Դաստակի կառուցվածքի առանձնահատկությունները կախված են կենդանու շարժման առանձնահատկություններից, օրինակ՝ ձիերի, եղնիկների և այլ կենդանիների դաստակն ավարտվում է սմբակով, լողացողներինը (կետեր, փոկ) ձևափոխվել են թիերի, չղջիկներինը՝ թևերի, մագլցողների (կապիկներ) մեծ մատը մնացած չորս մատների նկատմամբ դասավորված է հակառակ ուղղությամբ։

Կաթնասունների մկանները բազմազան են և մասնագիտացված։ Լավ են զարգացած մեջքի, վերջույթների, դրանց գոտիների և ենթամաշկային մկանները։ Դեմքի վրա ունեն դիմախաղի մկաններ, որոնք մասնակցում են մաշկի և մազերի շարժմանը։

Առջևի վերջույթների գոտին կազմված է 2 թիակներից և 2 անրակներից, վերջիններս ռեդուցված են կամ բացակայում են։ Նախագազանների մոտ առկա է նաև կտցոսկրը, որը մյուս կաթնասունների մոտ ռուդիմենտային է։ Ոսագոտին հոդավորվում է վերջույթի հետ, որը կազմված է բազկից, նախաբազկից՝ անրավոսկրից և ճաճանչոսկրից և թաթից՝ նախաթաթից և մազերից, որոնք հիմնական կազմված են երկու-երեք ֆալանգներից, որոշ կենդանիների մոտ ֆալանգների թիվը հասնում է 13-14-ի։ Հետևի վերջույթների գոտին առաջացել է 3 զույգ ոսկրերի սերտաճումից, իսկ վերջույթը կազմված է ազդրից, սրունքից և թաթից, կազմված է նախաթաթից, թաթից և մոտոսկրերից։ Կենսակերպից կախված կաթնասունների վերջույթները ենթարկվել է բազմաթիվ փոխակերպումների՝ ցամաքային ձևերը մոտ երկարացած են ազդրը և սրունքը, իսկ ջրային ձևերի մոտ դրանք կարճացած են, բայց երկարացած են մատերի ֆալանգները։

Մարսողական համակարգ

Մարսողական համակարգը

Շան ատամները. 1, 2, 3 — կտրիչներ, 4 — ժանիքներ, 5 — նախասեղանատամներ, 6 — սեղանատամներ

Կաթնասունների մարմնի խոռոչը ստոծանիով բաժանված է կրծքավանդակի և որովայնի խոռոչների։ Կրծքավանդակում են գտնվում սիրտը և թոքերը, իսկ որովայնի խոռոչում՝ ստամոքսը, աղիները, լյարդը, երիկամները և այլն։

Կաթնասունների մարսողական համակարգը սկսվում է նախաբերանային խոռոչով կամ բերանի նախադռնով։ Բերանը շրջապատված է վերին և ստորին շարժուն շրթունքներով։ Շրթունքները ծառայում են սնունդը բռնելուն, իսկ բերանի նախադուռը՝ որպես ժամանակավոր պահեստարան։

Կետանմանները և նախագազանները շրթունքներ չունեն։

Բերանում սնունդը ենթարկվում է մեխանիկական և քիմիական մշակման։ Կաթնասունների ատամները տարբերակված են կտրիչների, ժանիքների, մեծ և փոքր սեղանատամների։ Ատամների թիվը, ձևը և ֆունկցիան տարբեր գազանների մոտ տարբեր են։ Լավ են զարգացած գիշատիչների ժանիքները, իսկ խոտակերների՝ սեղանատամները։ Ճագարը, սկյուռը, կուղբն ունեն լավ զարգացած կտրիչներ, ժանիքներ չունեն։ Շների, կզաքիսների, առյուծների կտրիչները թույլ են զարգացած, սակայն ժանիքները հզոր են։

Ատամները տեղադրված են ծնոտների խորացումներում։ Կազմված են դենտինից և արտաքինից պատված են էմալով։ Գազանների մեծ մասի ատամները կյանքի ընթացքում փոխվում են մեկ անգամ։

Կաթնասունների մկանուտ լեզուն մասամբ ծառայում է կեր հայթաթելու, ծամելու ընթացքում բերանի խոռոչում այն շրջելու և ջուր խմելու համար։ Բերանում ատամների օգնությամբ կերը մանրացվում է, իսկ թքի ֆերմենտների ազդեցությամբ օսլան ճեղքվում է պարզ շաքարների։ Չոր սնունդ օգտագործող կենդանիների (կով, ոչխար, եղնիկ) թքագեղձերը լավ են զարգացած։ Բերանին հաջորդում են կլանը, կերակրափողը, ստամոքսը և ապա բարակ, հաստ և ուղիղ աղիները։ Ստամոքսում կան բազմաթիվ գեղձեր, որոնց ազդեցությամբ սնունդը ենթարկվում է մարսման։ Ստամոքսի մեծությունը և կառուցվածքը կախված է սննդի բնույթից։ Օրինակ՝ գիշատիչների ստամոքսը կազմված է մեկ բաժնից (պարզ է), իսկ որոճողներինը՝ մի քանի խցիկներից։ Բուսակերների բարակ և հաստ աղիների սահմանում գտնվում է լավ զարգացած կույր աղին, որը նույնպես մասնակցում է սննդի մարսմանը։

Կաթնասուններն ունեն լյարդ և ենթաստամոքսային գեղձ, որոնցում սինթեզված նյութերը՝ լեղին և ենթաստոքսային հյութը, հատուկ ծորաններով թափվում են բարակ աղիների առջևի բաժնի՝ տասներկումատնյա աղու մեջ։ Աղիներում լեղու, ենթաստամոքսային գեղձի և աղիքային հյութի ազդեցությամբ սնունդը մարսվում և ներծծվում արյան մեջ, իսկ սննդի չմարսված մնացորդները մտնում են հաստ աղի և ուղիղ աղիից հեռանում հետանցքով։

Շնչառություն

Շնչառական համակարգը

Կաթնասունների շնչառական համակարգը կազմված է քթից, կոկորդից, շնչափողից, բրոնխներից և թոքերից։ Բրոնխները թոքերում բաժանվում են մանր ճյուղերի։ Ամենափոքր ճյուղերն ավարտվում են թոքաբշտերով՝ ալվեոլներով։ Ալվեոլները պատված են արյունատար մազանոթների խիտ ցանցով, որոնցում տեղի է ունենում գազափոխանակություն։ Ներշնչումն ու արտաշնչումն իրականացվում են միջկողային մկանների և ստոնածու կծկումների և թուլացման շնորհիվ։

Կաթնասունների կոկորդում են գտնվում ձայնալարերը։ Ձայնային ազդանշանով կաթնասունները հաղորդակցվում են միմյանց հետ։

Արյունատար համակարգ

Շան արյունատար համակարգը

Կաթնասունների սիրտը քառախորշ է՝ կազմված է երկու նախասրտից և երկու փորոքներից։ Արյան շրջանառությունը կատարվում է երկու շրջաններով՝ մեծ և փոքր։ Կաթնասուններն ունեն աորտայի ձախ աղեղ, որը դուրս է գալիս ձախ փորոքից։ Աորտան բազմաթիվ ճյուղեր է տալիս դեպի մկանները և ներքին օրգանները։ Մկաններում և օրգաններում տեղի է ունենում գազափոխանակություն՝ թթվածինն արյան մազանոթներից անցնում է դեպի բջիջներ, իսկ բջիջներից ածխաթթու գազը՝ արյան մեջ։ Զարկերակային արյունը փոխարկվում է երակայինով, հավաքվում երակներում և լցվում աջ նախասիրտ, իսկ այնտեղից՝ աջ փորոք։ Դա արյան շրջանառության մեծ շրջանն է։ Արյան շրջանառության փոքր շրջանը սկսվում է աջ փորոքից, որտեղից դուրս է գալիս թոքային զարկերակը։ Թոքային զարկերակով արյունը գնում է դեպի թոքեր։ Թոքերում երակային արյունը փոխարկվում է զարկերակայինով՝ հարստանում է թթվածնով և թոքային երակներով վերադառնում է ձախ նախասիրտ։

Նյարդային համակարգ և զգայարաններ

Շան գլխուղեղը

Կաթնասունների նյարդային համակարգը կազմված է գլխուղեղից, ողնուղեղից և դրանցից դուրս եկող նյարդերից։ Գլխուղեղը կազմված է հինգ բաժիններից՝ առջևի, միջին, միջակա, երկարավուն ուղեղներից և ուղեղիկից, որոնցից հատկապես լավ են զարգացած առջևի ուղեղը և նրա կեղևը։ Կաթնասունների բարդ վարքագիծը, միջավայրի գրգռիչների նկատմամբ բազմաբնույթ ռեակցիան պայմանական ռեֆլեքսների առաջացման արդյունք է, որը պայմանավորված է առջևի ուղեղի կիսագնդերի կեղևի զարգացմամբ։

Կեղևն առաջացնում է բազմաթիվ ակոսներ և գալարներ, որոնց թվով պայմանավորված է կաթնասունների վարքագիծը. որքան դրանք շատ են, այնքան կենդանին բարդ վարքագիծ է դրսևորում։ Կաթնասունների ուղեղիկը նույնպես լավ է զարգացած, որով պայմանավորված են հավասարակշռությունը, բարդ, համաձայնեցված և անսխալ շարժումները։

Կաթնասուններն օժտված են լսողության, տեսողության, հոտառության և շոշափելիքի լավ զգայարաններով։ Հոտառությամբ կաթնասունները ճանաչում են միմյանց և թշնամիներին։ Լսողության օրգանը կազմված է արտաքին ականջից (ականջախեցի և լսողական անցք), միջին և ներքին ականջներից։ Ականջախեցին ջրային և ստորգետնյա կենսակերպ վարող ձևերի մոտ բացակայում է։ Լսողությունը հատկապես լավ է զարգացած մթնշաղային և գիշերային կենսակերպ վարող կենդանիների մոտ (չղջիկ, լուսան)։

Տեսողությունը հատկապես լավ է զարգացած գիշերային կենսակերպ վարող և բաց տարածություններում ապրող գազանների մոտ։ Կետերի և դելֆինների հոտառությունը թույլ է զարգացած, իսկ հողաբնակ գազաններինը՝ լավ, սակայն աչքերը հետ են զարգացել։ Չղջիկները և դելֆիններն արձակում են ուլտրաձայներ, որոնց միջոցով որոշում են շրջապատի առարկաների տեղադրությունը։ Կաթնասունների մարմնի տարբեր մասերում՝ գլխի, վերջույթների վրա կան երկար և կոշտ մազեր՝ վիբրիսներ, որոնցով զգում են հպումը։ Լավ է զարգացած խոտակերների ճաշակելիքի զգացողությունը, որով հեշտությամբ տարբերում են ուտելի բույսերը թունավորներից։

Արտազատական համակարգ

Արտազատական համակարգը

Կաթնասունների արտաթորության օրգանները երիկամներն են, որոնք տեղավորված են ողնաշարի գոտկային բաժնի երկու կողքերին։ Երիկամների միջոցով արյունից հեռանում է ջրի ավելցուկը և սննդանյութերի ճեղքման հետևանքով առաջացած ոչ պիտանի հեղուկ նյութերը։

Երիկամներում առաջացած մեզը միզածորաններով անցնում է դեպի միզապարկ, իսկ այնտեղից միզուկով հեռանում։ Որոշ նյութեր կաթնասունների օրգանիզմից հեռանում են քրտնագեղձերի միջոցով։

Մարսողության, արյան շրջանառության և շնչառության կատարելագործումը կաթնասունների օրգանիզմում ապահովում է նյութափոխանակության ինտենսիվ մակարդակը, մարմնի բարձր և կայուն ջերմաստիճանը։ Դրան նպաստում են նաև որոշ կաթնասունների մազածածկույթը և ենթամաշկային ճարպի հաստ շերտը։

Բազմացում և զարգացում

Ընկերքավոր կաթնասունների սաղմի զարգացումը

Կաթնասունները բաժանասեռ կենդանիներ են, լավ է արտահայտված սեռական դիմորֆիզմը։ Կաթնասունների արուն ունի զույգ սերմնարաններ, իսկ էգը՝ երկու ձվարան, ձվատարներ և արգանդ։ Ձվատարները բացվում են արգանդի մեջ։ Կաթնասունների բեղմնավորումը ներքին է, այն տեղի է ունենում ձվատարներում։ Ձվաբջիջները գրեթե զուրկ են դեղնուցից։ Սաղմի զարգացումը տեղի է ունենում արգանդում։ Բեղմնավորված ձվաբջջից զարգանում է սաղմը։ Սաղմի զարգացման ընթացքում նրա շուրջն առաջանում են թաղանթներ։ Սաղմը շրջապատող թաղանթները մի կողմով սերտաճում են արգանդի պատի հետ, և ձևավորվում է ընկերքը։ Ընկերքի միջոցով կապ է ստեղծվում մոր և պտղի միջև։ Ընկերքի միջոցով մոր արյունատար անոթները սերտորեն շփվում են պտղի թաղանթների արյունատար անոթների հետ։ Սաղմը ընկերքի հետ միացած է պորտալարով, որով անցնում են արյունատար անոթներ։ Ընկերքի արյունատար մազանոթներով մոր օրգանիզմից նյութերը սաղմին են անցնում սննդանյութեր և թթվածին, իսկ ածխաթթու գազը և ոչ պիտանի նյութերը սաղմի օրգանիզմից անցնում են մոր արյան մեջ։ Որոշ կաթնասունների ձագեր ծնվում են անօգնական, իսկ մյուսներինը՝ ակտիվ գործելու կարողությամբ։ Հղիության շրջանը տարբեր կաթնասունների մոտ տարբեր է. տնային մկներինը՝ 18 օր, շանը՝ 2 ամիս, իսկ փղինը՝ 600 օրից ավելի։ Ծնվելուց հետո կաթնասուններն իրենց ձագերին կերակրում են կաթով, տաքացնում և պաշտպանում են թշնամիներից, սովորեցնում են կեր հայթայթել։

Շան լսողական վերլուծիչը

Դասակարգում

Համաձայն «Mammal Species of the World» 2005 թվականի տեղեկատուի՝ կաթնասունների դասակարգումն ունի հետևյալ ճյուղավորումը՝

• ենթադաս Նախագազաններ (Prototheria)
  • • կարգ Միանցքավորներ (Monotremata), 5 տեսակ (բադակտուց, եքիդնա)
• ենթադաս Գազաններ կամ Կենդանածիններ (Theria)
  • ինֆրադաս Պարկավորներ (Metatheria կամ Marsupialia), 7 կարգ, շուրջ 330 տեսակ (ագեվազ, կոալա, պարկամուկ)
  • ինֆրադաս Ընկերքավորներ (Eutheria կամ Placentalia), 21 կարգ, շուրջ 5000 տեսակ
    • կարգ Գիշատիչներ (Carnivora), շուրջ 290 տեսակ, (գայլ, աղվես, արջ, կատուներ, փոկ, կզաքիս և այլն)
    • կարգ Պրիմատներ (Primates), շուրջ 400 տեսակ (կապիկներ, մարդ)
    • կարգ Կրծողներ (Rodentia), շուրջ 2300 տեսակ (մուկ, սկյուռ, կուղբ, քնամոլ, արջամուկ, գոֆեր և այլն)
    • կարգ Միասմբակավորներ (Perissodactyla), 17 տեսակ (ձի, էշ, զեբր, գետակինճ, ռնգեղջյուր)
    • կարգ Երկսմբակավորներ (Artiodactyla), 240 տեսակ (խոզ, գետաձի, ընձուղտ, եղջերու, ցուլ, այծ, ոչխար, ուղտ)
    • կարգ Կետակերպեր (Cetacea), 85 տեսակ (կետ, դելֆին)
    • կարգ Ձեռնաթևավորներ (Chiroptera), շուրջ 1100 տեսակ (չղջիկ)
    • կարգ Կնճիթավորներ (Proboscidea), 3 տեսակ (փիղ)
    • կարգ Նապաստակակերպեր (Lagomorpha), շուրջ 90 տեսակ (ճագար, նապաստակ, ծվծվան)
    • կարգ Ոզնակերպեր (Erinaceomorpha), 24 տեսակ (ոզնի, գիմնուր)
    • կարգ Բրդաթևեր (Dermoptera), 2 տեսակ (բրդաթև)
    • կարգ Սրընչակակերպեր (Soricomorpha), շուրջ 400 տեսակ (սրընչակ, խլուրդ, սպիտակատամիկ, ճեղքատամ)
    • կարգ Աֆրիկյան սրընչակներ (Afrosoricida), շուրջ 50 տեսակ (տենրեկ, ոսկեխլուրդ)
    • կարգ Մկնաքիսակերպեր (Macroscelidea), 15 տեսակ (մկնաքիս)
    • կարգ Թերատամնավորներ (Pilosa), 10 տեսակ (մրջնակեր, համրուկ)
    • կարգ Զրահակիրներ (Cingulata), 21 տեսակ (զրահակիր)
    • կարգ Թեփամորթներ (Pholidota), 8 տեսակ (թեփամորթ կամ պանգոլին)
    • կարգ Սիրենակերպեր (Sirenia), 4 տեսակ (լամանտին, դյուգոն)
    • կարգ Տուպայակերպեր (Scandentia), 20 տեսակ (տուպայ)
    • կարգ Դամանակերպեր (Hyracoidea), 4 տեսակ (դաման)
    • կարգ Խողովակատամնավորներ (Tubulidentata), 1 տեսակ (խողովակատամ)

Արտաքին հղումներ

• BBC Wildlife Արխիվացված 2010-11-06 Wayback Machine - Տեսանյութեր BBC վայրի աշխարհի արխիվից
• GlobalTwitcher.com – Աշխարհի բոլոր ցեղատեսակիները՝ տեղաբաշխության քարտեզներով և պատկերներով Արխիվացված 2011-10-04 Wayback Machine
• Mammalogy.org Արխիվացված 2020-03-01 Wayback Machine - Հետազոտություններ

Աղբյուրներ

1. «Հայաստանի վայրի կաթնասուններ», Երևան, 1983։

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 5, էջ 160)։

Վիքիցեղերն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Կաթնասուններ» հոդվածին։

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Կաթնասուններ» հոդվածին։