Թագավորություն (կենսաբանություն)

Թագավորություն (լատին․՝ regnum), կենսաբանական տեսակների գիտական դասակարգման մեջ հիերրարխիկ աստիճաններից` տաքսոններից երկրորդ ամենաբարձր տաքսոնոմիական աստիճանն է. թագավորությանը նախորդում է դոմենը, հաջորդում է տիպը։ Կենդանի օրգանիզմների դասակարգումը միանշանակ չէ. այն փոփոխվում է գիտության նորանոր հայտնագործություններին համընթաց։

Պատմականորեն առանձնացում են կենդանի օրգանիզմների դասակարգման 5 թագավորություններ

1977 թվականից դրանց նաև ավելացնում են ևս երկու թագավորություն՝

Իսկ 1998-ից նաև մեկը՝

Քրոմիստներ

Պատմություն

Դեռևս հնուց մարդիկ բոլոր կենդանի օրգանիզմները բաժանել են երկու խմբի` կենդանիներ և բույսեր։ Առաջին անգամ կենդանիներին դասակարգել է հույն փիլիսոփա Արիստոտելը (մ. թ. ա. 384-322) իր «Կենդանիների պատմություն» գրքում^[1], իսկ նրա աշակերտը` Թեոփրաստեսը (մ. թ. ա. մոտ 371-287) զուգահեռաբար գրել է «Բույսերի պատմություն» աշխատությունը^[2]։

Լիննեյը (1707-1778) կազմել է ժամանակակից երկնոմինալ կարգաբանությունը 1735 թվականին։ Բոլոր կենդանի օրգանիզմները բաժանել է երկու թագավորության` կենդանիների թագավորություն (լատին․՝ Regnum Animale) և բույսերի թագավորություն (լատին․՝ Regnum Vegetabile)։ Նա զուգահեռաբար առանձնացրել է միներալների թագավորությունը (լատին․՝ Regnum Lapideum)^[3]։

1674 թվականին Անտոն Լևենհուկը Լոնդոն ուղարկեց միաբջիջ օրգանիզմների իր հետազոտությունները։ Դրանից առաջ այդ օրգանիզմները հայտնի չէին և բաշխվեցւն կենդանիների և բույսերի թագավորությունների մեջ։ 1866 թվականին Օուենի և Հոգի (1800-1869) ավելի վաղ կատարած հետազոտությունների հիման վրա Հեկկելն առանձնացրեց կենդանի օրգանիզմների երրորդ թագավորությունը, որն անվանեց Պրոտիստների թագավորություն^[4]։

Մանրադիտակի կատարելագործումը և էլեկտրոնային մանրադիտակների ստեղծումը գիտնականներին հնարավորություն տվեց նկատել միաբջիջ օրգանիզմների միջև էական տարբերությունները. դրանցից մի մասն (էուկարիոտներ) ունեին բջջակորիզ, իսկ մյուս մասը (պրոկարիոտներ)` չունեին։ 1938 թվականին Կոուպլենդը առաջարկեց կենդանի օրգանիզմների դասակարգման քառաստիճան համակարգ։ Չորրորդ թագավորության` մոներայի մեջ նա միավորեց բակտերիաները և կապտականաչ ջրիմուռները, որոնք բջջակորիզ չունեին։

Պրոկարիոտների և էուկարիոտների միջև տարբերությունները շուտով ակնհայտ դարձան, և 1960 թվականին Ստանիերը և վան Նիելը` հիմնվելով Շատոնի գաղափարի վրա, ստեղծեցին նոր տաքսոնոմիական կարգ` վերնաթագավորություն^[5]։

Գիտնականները հասկանում էին, թե սնկերը, որոնք մտնում էին բույսերի թագավորության մեջ, որքանով տարբեր էին մյուս բույսերից։ Հեկկելը ենթադրում էր, որ պետք է սնկերին բուսերի թագավորությունից տեղափոխել պրոտիստների թագավորություն, սակայն շուտով հրաժարվեց այդ մտքից։ Ուիտեկերն առաջարկեց սնկերը առանձին թագավորության մեջ միավորել։ 1969 թվականին նա դասակարգման նոր` հինգ թագավորությամբ համակարգ առաջարկեց, որը առ այսօր հեղինակություն է վայելում։ Այն հիմնված է օրգանիզմների սնվելու տարբերությունների վրա. բույսերի թագավորության ներկայացուցիչները բազմաբջիջ աֆտոտրոֆներ են, սնկերը` բազմաբջիջ սապրոտրոֆներ։ Պրոտիստների և բակտերիաների թագավորությունները իրենցում ներառում են միաբջիջ և պարզագույն օրգանիզմները։ Բոլոր հինգ թագավորությունները բաժանվում են էուկարիոտների և պրոկարիոտների ենթաթագավորությունների, որը կախված է այդ օրգանիզմների բջիջների բջջակորիզ ունենալով կամ չունենալով։

Գենետիկայի և մոլեկուլային կենսաբանության զարգացմամբ ակնհայտ դարձավ, որ պրոտիստների թագավորությունը իրենից ներկայացնում է նաև հավաքական ոչ տաքսոնոմային խումբ։

Թագավորությունների գիտական դասակարգման աղյուսակ

Լիննեյ 1735^[6] 2 թագավորություն	Հեկկել 1866^[7] 3 թագավորություն	Շատտոն 1925^[8]^[9] 2 գերթագավորություն	Կոուպլենդ 1938^[10]^[11] 4 թագավորություն	Ուիտեկեր 1969^[12] 5 թագավորություն	Վյոզե և այլք 1977^[13]^[14] 6 թագավորություն	Վյոզե և այլք 1990^[15] 3 վերնաթագավորություն	Սմիթ 1993^[16]^[17]^[18] 8 թագավորություն	Սմիթ 1998^[19]^[20]^[21] 6 թագավորություն	Մ. Ռուջիերո և այլք 2015^[22] 7 թագավորություն
-	Պրոտիստներ	Պրոկարիոներ	Մոներաներ (Պրոկարիոտներ)	Մոներաներ	Էուբակտերիաներ	Բակտերիաներ	Էուբակտերիաներ	Բակտերիաներ	Բակտերիաներ
-					Արքեբակտերիաներ	Արքեաներ	Արքեբակտերիաներ		Արքեաներ
-		Էուկարիոտներ	Պրոտիստներ (Էուկարիոտներ)	Պրոտիստներ	Պրոտիստներ	Էուկարիոտներ	Արխեզոյներ	Պրոտոզոյներ	Պրոտոզոյներ
-							Պրոտոզոյներ
-							Քրոմիստներ	Քրոմիստներ	Քրոմիստներ
Բույսեր	Բույսեր		Բույսեր	Բույսեր	Բույսեր		Բույսեր	Բույսեր	Բույսեր
				Սնկեր	Սնկեր		Սնկեր	Սնկեր	Սնկեր
Կենդանիներ	Կենդանիներ		Կենդանիներ	Կենդանիներ	Կենդանիներ		Կենդանիներ	Կենդանիներ	Կենդանիներ

Տես նաև

Տաքսոն

Գրականություն

Արիստոտել History of Animals. London: Henry G. Bohn, 1862.
Թեոփրաստես Enquiry into Plants (Hort). Books 1 to 5 (հունարեն և անգլերեն զուգահեռ տեքստ)
Թեոփրաստես Enquiry into Plants (Hort). Books 6 to 9 (հունարեն և անգլերեն զուգահեռ տեքստ)

Ծանոթագրություններ

↑ «History of Animals». London: Henry G. Bohn. 1862.
↑ Сингер, Чарльз Дж. (1931). «A short history of biology, a general introduction to the study of living things,». Оксфорд: Clarendon Press. OCLC 1197036.
↑ Скамарделла, Джозеф М. (1999). «Not plants or animals: a brief history of the origin of Kingdoms Protozoa, Protista and Protoctista", International Microbiology Т. 2 (4): 207–16, PMID 10943416». International Microbiology Т. 2 (4): 207–16. PMID 10943416.
↑ Scamardella JM. «Not plants or animals: a brief history of the origin of Kingdoms Protozoa, Protista and Protoctista». International Microbiology Т. 2 (4): 207–16,. PMID 10943416.{{cite web}}: CS1 սպաս․ հավելյալ կետադրություն (link)
↑ R. Y. StanierC. B. van Niel (1962). «The concept of a bacterium». Archiv Für Mikrobiologie Т. 42: 17–35. PMID 13916221.
↑ Linnaeus, C. (1735). Systemae Naturae, sive regna tria naturae, systematics proposita per classes, ordines, genera & species.
↑ Haeckel, E. (1866). Generelle Morphologie der Organismen. Reimer, Berlin.
↑ Chatton, É. (1925). Pansporella perplexa. Réflexions sur la biologie et la phylogénie des protozoaires. Annales des Sciences Naturelles - Zoologie et Biologie Animale. 10-VII: 1–84.
↑ Chatton, É. (1937). Titres et Travaux Scientifiques (1906–1937). Sette, Sottano, Italy.
↑ Copeland, H. (1938). The kingdoms of organisms. Quarterly Review of Biology. 13: 383–420. doi:10.1086/394568.
↑ Copeland, H. F. (1956).[https://archive.org/stream/classificationof00cope#page/6/mode/2up The Classification of Lower Organisms.] Palo Alto: Pacific Books. p. 6. doi:10.1007/BF01796092. doi:10.5962/bhl.title.4474.
↑ Whittaker, R. H. (January 1969). New concepts of kingdoms of organisms. Science. 163 (3863): 150–60. Bibcode:1969Sci...163..150W. doi:10.1126/science.163.3863.150. PMID 5762760.
↑ Woese, C. R.; Balch, W. E.; Magrum, L. J.; Fox, G. E.; Wolfe, R. S. (August 1977). An ancient divergence among the bacteria. Journal of Molecular Evolution. 9 (4): 305–311. doi:10.1007/BF01796092. PMID 408502.
↑ Woese, C. R.; Fox, G. E. (November 1977). Phylogenetic structure of the prokaryotic domain: the primary kingdoms. Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America. 74 (11): 5088–90. Bibcode:1977PNAS...74.5088W. doi:10.1073/pnas.74.11.5088. PMC 432104 Freely accessible. PMID 270744.
↑ Woese, C.; Kandler, O.; Wheelis, M. (1990). Towards a natural system of organisms: proposal for the domains Archaea, Bacteria, and Eucarya. Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America. 87 (12): 4576–9. Bibcode:1990PNAS...87.4576W. doi:10.1073/pnas.87.12.4576. PMC 54159 Freely accessible. PMID 2112744.
↑ Cavalier-Smith, T. (1981). Eukaryote kingdoms: seven or nine?. Bio Systems. 14 (3–4): 461–481. doi:10.1016/0303-2647(81)90050-2. PMID 7337818.
↑ Cavalier-Smith, T. (1992). Origins of secondary metabolism. Ciba Foundation symposium. 171: 64–80; discussion 80–7. PMID 1302186.
↑ Cavalier-Smith, T. (1993). Kingdom protozoa and its 18 phyla. Microbiological reviews. 57 (4): 953–994. PMC 372943 Freely accessible. PMID 8302218.https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC372943/]
↑ Cavalier-Smith, T. (1998),A revised six-kingdom system of life. "", Biological Reviews, 73 (03): 203–66, doi:10.1111/j.1469-185X.1998.tb00030.x, PMID 9809012
↑ Cavalier-Smith, T. (2004), Only six kingdoms of life Proceedings of the Royal Society B: Biological Sciences, 271: 1251–62, doi:10.1098/rspb.2004.2705, PMC 1691724 Freely accessible, PMID 15306349, retrieved 2010-04-29
↑ Cavalier-Smith T (June 2010)Kingdoms Protozoa and Chromista and the eozoan root of the eukaryotic tree. Biol. Lett. 6 (3): 342–5. doi:10.1098/rsbl.2009.0948. PMC 2880060 Freely accessible. PMID 20031978.
↑ Ruggiero, Michael A.; Gordon, Dennis P.; Orrell, Thomas M.; Bailly, Nicolas; Bourgoin, Thierry; Brusca, Richard C.; Cavalier-Smith, Thomas; Guiry, Michael D.; Kirk, Paul M.; Thuesen, Erik V. (2015). A higher level classification of all living organisms. PLOS ONE. 10 (4): e0119248. doi:10.1371/journal.pone.0119248. PMC 4418965 Freely accessible. PMID 25923521.

Արտաքին հղումներ

A Brief History of the Kingdoms of Life. Earthling Nature
The five kingdom concept Արխիվացված 2008-02-19 Wayback Machine
Pelentier, B. (2007-2015). Empire Biota: a comprehensive taxonomy. Պատմական ակնարկ

Կարգաբանական խմբեր

Վերնաթագավորություն — Թագավորություն — Ենթաթագավորություն — Վերնատիպ/Վերնաբաժին — Տիպ/Բաժին — Ենթատիպ/Ենթաբաժին — Վերնադաս — Դաս — Ենթադաս — Ինֆրադաս — Վերնակարգ — Կարգ — Ենթակարգ — Ինֆրակարգ — Վերնաընտանիք — Ընտանիք — Ենթաընտանիք — Վերնատրիբա — Տրիբա — Ենթատրիբա — Ցեղ — Ենթացեղ — Վերնասեկցիա — Սեկցիա — Ենթասեկցիա — Շարք — Ենթաշարք — Տեսակ — Ենթատեսակ — Կենսաձև/Տարատեսակ — Ենթատարատեսակ — Ձև — Ենթաձև

Տաքսոնոմիա — Կենսաանվանական անվանակարգ

[1] «History of Animals». London: Henry G. Bohn. 1862.

[2] Сингер, Чарльз Дж. (1931). «A short history of biology, a general introduction to the study of living things,». Оксфорд: Clarendon Press. OCLC 1197036.

[3] Скамарделла, Джозеф М. (1999). «Not plants or animals: a brief history of the origin of Kingdoms Protozoa, Protista and Protoctista", International Microbiology Т. 2 (4): 207–16, PMID 10943416». International Microbiology Т. 2 (4): 207–16. PMID 10943416.

[4] Scamardella JM. «Not plants or animals: a brief history of the origin of Kingdoms Protozoa, Protista and Protoctista». International Microbiology Т. 2 (4): 207–16,. PMID 10943416.{{cite web}}: CS1 սպաս․ հավելյալ կետադրություն (link)

[5] R. Y. StanierC. B. van Niel (1962). «The concept of a bacterium». Archiv Für Mikrobiologie Т. 42: 17–35. PMID 13916221.

[6] Linnaeus, C. (1735). Systemae Naturae, sive regna tria naturae, systematics proposita per classes, ordines, genera & species.

[7] Haeckel, E. (1866). Generelle Morphologie der Organismen. Reimer, Berlin.

[8] Chatton, É. (1925). Pansporella perplexa. Réflexions sur la biologie et la phylogénie des protozoaires. Annales des Sciences Naturelles - Zoologie et Biologie Animale. 10-VII: 1–84.

[9] Chatton, É. (1937). Titres et Travaux Scientifiques (1906–1937). Sette, Sottano, Italy.

[10] Copeland, H. (1938). The kingdoms of organisms. Quarterly Review of Biology. 13: 383–420. doi:10.1086/394568.

[11] Copeland, H. F. (1956).[https://archive.org/stream/classificationof00cope#page/6/mode/2up The Classification of Lower Organisms.] Palo Alto: Pacific Books. p. 6. doi:10.1007/BF01796092. doi:10.5962/bhl.title.4474.

[12] Whittaker, R. H. (January 1969). New concepts of kingdoms of organisms. Science. 163 (3863): 150–60. Bibcode:1969Sci...163..150W. doi:10.1126/science.163.3863.150. PMID 5762760.

[13] Woese, C. R.; Balch, W. E.; Magrum, L. J.; Fox, G. E.; Wolfe, R. S. (August 1977). An ancient divergence among the bacteria. Journal of Molecular Evolution. 9 (4): 305–311. doi:10.1007/BF01796092. PMID 408502.

[14] Woese, C. R.; Fox, G. E. (November 1977). Phylogenetic structure of the prokaryotic domain: the primary kingdoms. Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America. 74 (11): 5088–90. Bibcode:1977PNAS...74.5088W. doi:10.1073/pnas.74.11.5088. PMC 432104 Freely accessible. PMID 270744.

[15] Woese, C.; Kandler, O.; Wheelis, M. (1990). Towards a natural system of organisms: proposal for the domains Archaea, Bacteria, and Eucarya. Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America. 87 (12): 4576–9. Bibcode:1990PNAS...87.4576W. doi:10.1073/pnas.87.12.4576. PMC 54159 Freely accessible. PMID 2112744.

[16] Cavalier-Smith, T. (1981). Eukaryote kingdoms: seven or nine?. Bio Systems. 14 (3–4): 461–481. doi:10.1016/0303-2647(81)90050-2. PMID 7337818.

[17] Cavalier-Smith, T. (1992). Origins of secondary metabolism. Ciba Foundation symposium. 171: 64–80; discussion 80–7. PMID 1302186.

[18] Cavalier-Smith, T. (1993). Kingdom protozoa and its 18 phyla. Microbiological reviews. 57 (4): 953–994. PMC 372943 Freely accessible. PMID 8302218.https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC372943/]

[19] Cavalier-Smith, T. (1998),A revised six-kingdom system of life. "", Biological Reviews, 73 (03): 203–66, doi:10.1111/j.1469-185X.1998.tb00030.x, PMID 9809012

[20] Cavalier-Smith, T. (2004), Only six kingdoms of life Proceedings of the Royal Society B: Biological Sciences, 271: 1251–62, doi:10.1098/rspb.2004.2705, PMC 1691724 Freely accessible, PMID 15306349, retrieved 2010-04-29

[21] Cavalier-Smith T (June 2010)Kingdoms Protozoa and Chromista and the eozoan root of the eukaryotic tree. Biol. Lett. 6 (3): 342–5. doi:10.1098/rsbl.2009.0948. PMC 2880060 Freely accessible. PMID 20031978.

[22] Ruggiero, Michael A.; Gordon, Dennis P.; Orrell, Thomas M.; Bailly, Nicolas; Bourgoin, Thierry; Brusca, Richard C.; Cavalier-Smith, Thomas; Guiry, Michael D.; Kirk, Paul M.; Thuesen, Erik V. (2015). A higher level classification of all living organisms. PLOS ONE. 10 (4): e0119248. doi:10.1371/journal.pone.0119248. PMC 4418965 Freely accessible. PMID 25923521.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]