Վիքիպեդիա

Ալբանական դիցաբանություն

Անտիկ դարաշրջանում ժամանակակից Ալբանիայի տարածքը բնակեցված էր ժամանակակից ալբանացիների նախնիների՝ իլլիրիացիների ցեղերով գլխավորապես թավլանթներով և դարդաններով, բնակված այստեղ Բրոնզե դարից։

Բալկանների դիցաբանության զուգահեռ զարգացումը պայմանավորված է (թրաքիական, իլլիրիական) հիմնացեղի լեզուների, մշակույթների խառնման պրոցեսով այդ մակրոշրջանում։

Ալբանական դիցաբանության ձևավորման մեջ ներդրում ունի Հին Հունաստանի մշակույթը (Ալբանիայի հարավային մասը մտնում էր հին հունական Էպիրուսի կազմի մեջ)։ Հենց հունական աղբյուրներն են, որ պարունակում են բազմաթիվ անջատված տեղեկատվություններ Բալկանների դիցաբանության առանձնահատկությունների մասին։

6-7-րդ դարերից հետո ալբանական դիցաբանության վրա զգալի ազդեցություն է ունեցել Սլավոնական դիցաբանությունը, երբ սլավոնական ցեղերը բնակվեցին բալկաններում։ Լեզվաբան Աֆանասի Սելիշչևը[1] ենթադրում էր, որ ժամանակակից Ալբանիայի անվան աղբյուրը (Shqipëria) «shqе» «Սլավոններ» բառն է (Shqerí от албанского shqa<*skla, мн. ч. shqe)։

Դիցաբանական համակարգերի նմանություն է հայտնաբերվում Բալկանյան լեզուների միության լեզուներով խոսացող ազգերի մոտ։ Հատուկ տեղ են զբաղեցնում ալբանո-ռումինական զուգահեռները։ Համակարգի փոխազդեցություն է նշմարվում նաև ալբանական, բուլղարական, մակեդոնական, սերբ-խորվաթական դիցաբանությունների միջև։

Ալբանացիների մոտ (հատկապես երկրի հյուսիսային մասում) պահպանված են հարուստ աշուղական երաժշտությունը, էպոսական պոեմները հսկաների մասին, պատմական երգերը։ Երգերը կատարվում էին լարային çiftelia-ների և lahuta-ի, Ջութակի, Կլարնետի, Պարկապզուկի նվագակցությամբ։ Վլադիմիր Տոպոլովի կարծիքով ալբանական դիցաբանությունը (թրակիականների, իլլիրիականների, փռուգիականների, վենետականների շարքում) ունի հնդեվրոպական արմատներ, բայց հայտնի է ոչ ամբողջությամբ[2]։

Ալբանական լեզվի և աշուղական երաժշտության ուսումնասիրման ռահվիրան էր ալբանացի գրող Դիմիտեր Կամարդան (1821—1882), որն ապրում էր հարավային Իտալիայում։ Հյուսիսալբանական աշուղական երաժշտության հավաքագրմամբ զբաղվում էր գրականագետ-հրապարակախոս Զեֆ Յուբանին (1818—1880)։ Նրա հավաքած ժողովրդական երգերի ոչ մեծ մասը հրատարակվել է 1871 թվականին Տրիեստում։ 1878 թվականին Ալեքսանդրիայում (Եգիպտոս) լույս տեսավ ընդարձակ աշուղական երաժշտության հավաքածու «Ալբանական մեղու»-ն (Bleta shqiptare), որի նշանակալի մասը հավաքել էր սիրողական-բանասեր Թիմի Միտկոն (Thimi Mitko, 1820—1890)[3]: Ալբանական ազգային երգերի հավաքագրման գործով զբաղվել է նաև գրող Խ. Ստերմիլին (Haki Stërmilli, 1895—1953)։

Իտալո-ալբանացիների ազգային երաժշտության հատուկ հետաքրքրությունը ժողովրդական պոեզիայի հետ միասին բերեցին «ժողովրդականացնող գրականության» ստեղծմանը, որը պահպանում և զարգացնում էր ժողովրդական մշակույթի ավանդույթները։

Իտալո-ալբանացի պոետ Գաբրիել Դարա կրտսերը (Gavril Dara i Riu) 1885 թվականին գրեց «Բալայի վերջին երգը» պոեմը (sq:Kënga e Sprasme e Balës) երիտասարդ ասպետի և գեղեցկուհի իշխանուհու ռոմանտիկ սիրո մասին։ Գլխավոր հերոս Նիկ Պետան և նրա հակառակորդ Պալ Գոլեմին վերցված են ֆոլկլորից։ Պոեմում գործում են նաև պատմական անձիք՝ մասնավորապես Սկանդերբեգը։ Պոեմը ձևավորված է արբերեշյան ժողովրդական բալլադներով, իսկ նրա ստեղծողն է հայտարարվել հորինված հանրաճանաչ երգիչ, հին զինվոր Բալան։ «Ալբանական Օսիանը» ավանդազրույցին Դարան նվիրել է լայնածավալ նախաբան, որը հրապարակվել է հետմահու և Ալբանիայում դարձել հանրաճանաչ միայն 20-րդ դարի 50-ական թվականներին։ «Բալայի վերջին երգը» պոեմը (Kënga e Sprasme e Balës)[4] ալբանական գրականության մեջ մնում է որպես հնագույն էպոսի հաջողված նմանակում և ազգային ռոմանտիզմի ցայտուն դրսևորում։ («Կոնստանտինի երդումը» (sq:Besa e Kostandinit)[5]:

Արտասահմանյան և տեղական հետազոտողները բանավոր ալբանական պոեզիայի համակարգված գրագրմանը անցան 19-րդ դարի 60-ական թվականներին, թեև առանձին փորձերն արվել էին դեռևս 17-րդ դարի սկզբում։ Ալբանական ժողովրդական հեքիաթներն առաջին անգամ գրվեցին ավստրիացի հյուպատոսի Ի.Գ. Խանի կողմից Յաննայում, 19-րդ դարի կեսերին (1854), ավելի ուշ՝ Կ.Խ. Ռեյնհոլդի (1855) և Ջուզեպպե Պիտրեի կողմից (1875)։ Ազգային վերածննդի (Rilindja) շրջանում հավաքված հեքիաթներն ու առասպելները դարձան ինքնանույնականացման էական տարրեր։ 1908 թվականին Ալբանիայում (Spiro Dine, 1844—1922) հրատարակվեց հեքիաթների և առասպելների առաջին ամբողջական հավաքածուն՝ «Ծովի ալիքները» (Valët e Detit)։ 1954 թվականին Տիրանայում հրապարակվում է «Pralla popullore shqiptare» հավաքածուն[6] (Ալբանական ժողովրդական հեքիաթ) Zihni Sako տպագրությունում, կազմված 50 տեքստերից և նվիրված Չանգոլազիի հերոսներին (Çangallozi), Գրջետային (Gërzheta), Ֆենիչկային (Feniçka) և այլոց։ 1960 թվականին նույն տեղում լույս տեսավ Ն. Լակոյի (Nikolla Lako) «Legjenda lulesh të florës shqiptare» գիրքը (Ալբանական ֆլորա ծաղկի առասպելը)։

20-րդ դարի երկրորդ կեսերին Ազգային մշակույթի ինստիտուտի (Instituti i Kulturës Popullore) կողմից Տիրանայում և Պրիշտինայում Հետազոտությունների ալբանական ինստիտուտի (sq:Instituti Albanologjik i Prishtinës) կողմից հրատարակվել են շատ ժողովրդական հեքիաթներ և առասպելներ, որոնք, ավաղ, չեն թարգմանվել եվրոպական լեզուներով։ ԽՍՀՄ-ում 1951-ական թվականներին հրապարակվել են ալբանական հեքիաթներ երեխաների համար։ 1989 թվականին առաջին անգամ մեծահասակ ընթերցողի համար լույս տեսավ «Ալբանական ժողովրդական հեքիաթներ»-ը Տ. Սերկովայի թարգմանությամբ։

Գործող անձինք խմբագրել

  • Բոլլա կամ Կուչեդրա (Kuçedër) — եղջերավոր հրաշունչ վիշապ։
  • Ստրիգա — Վամպիր կամ վհուկ, կախարդ։ Նրանք ունենում են ծեր կնոջ տեսք, որոնք խմում են մարդկային արյուն, սնվում մարդու մսով, գողանում երեխաներ։ Որսի են դուրս գալիս սովորաբար գիշերը, քնի ժամանակ՝ թափանցելով ցանկացած արգելքներով։ Գիշերաժողովին նրանք խաղի միջոցով ընտրում են, թե ով պետք է գնա որսի այդ գիշեր և ով պետք է լինի մահվան զոհը։
  • Է Բուկուրա է Զեութ (E Bukura e Dheut) — «Աշխարհի գեղեցկուհի», աշխարհի ամենագեղեցիկ կինը, երջանկության և ծաղկունքի սիմվոլը։ Սակայն կարող է ներկայանալ նաև չարի կողմից՝ ստանալով սևամորթ կնոջ տեսք։ Ապրում է ստորերկրյա պալատում, որը հսկում է եռագլուխ շունը (կամ օձը) Կուչադրան։ Սովորական թեմա՝ հերոսը գողանում է Է Բուկուրա է Զեութի ոսկեծամ մազափունջը, և վերջինս հնազանդեցնելով իր խիստ բնավորությունը դառնում է նրա հավատարիմ կինը։
  • Է Բուկուրա է Դեդիթ (E bukura e Detit) — «Ծովերի գեղեցկուհի», ամենահայտնի արարածներից մեկը՝ կապված կերպափոխությունների հետ, որտեղ գործող անձինք կերպարանափոխվում են կրիայի (breshka), օձի, կարապի (mjellma). (Հետազոտողները նմանություն են գտնում այդ կերպարի և Պենելոպեի միջև)։ Ալբանական հեքիաթներում առկա է Արքայադուստր գորտը հեքիաթը հիշեցնող թեման։ Միայն թե այստեղ արքայազնի ընտրյալի դերում հանդես է գալիս կախարդված կրիան, որին գտնում են նետված նետի կողքին, ծովի եզրին թզենու տակ։
  • Զանա է Մալիթ (Zana e Malit) — «Լեռների փերի»` համադրած հունական առասպելի Արտեմիս աստվածուհու և հռոմեական առասպելի Դիանա աստվածուհու կամ իլլիրիական Տանայի հետ։ Այս անունից է ծագում ալբաներեն «հղիություն» բառը shtatzënisë (տառացիորեն` «Զանայի աճ»)։
  • Օրա (Оra) — «Ժամանակ», սովորաբար առասպելներում ընդունում է կնոջ (grua) կամ օձի (gjarpër) տեսք։
  • Լաուրա (Laura) -ունի չարամիտ կնոջ տեսք, որը բնակվում է գետերի կամ լճերի ափերին։ հաճախ է լալիս և հնչեցնում խողովակային կամ ոռնոց հիշեցնող ձայներ։ Բառը, հավանաբար, ծագում է հինհռոմեական ոգի Լարվայի անունից (лат. larva — տեսիլք, դիմակ)։ Տես Կիկիմորա։
  • Լամայա (Llamaja) ընդունումն է օձի պոչ ունեցող կնոջ տեսք։ Բնակվում է կեխտոտ ջրերի մոտ՝ լեռներում, զբաղվում է մարդակերությամբ, ընդունում է տարբեր ձևեր, որպեսզի գայթակղի իր զոհերին։ Հետազոտողներն այս կերպարն ասոցացնում են հունական Մեդուզայի հետ։ Այս անունը համահունչ է հունական վհուկ Լամիայի հետ, որը հանում է իր աչքերն ու դնում բաժակի մեջ, որպեսզի քնի։
  • Նենա է Վատրիոս (Nëna e Vatrës) — «Օջախի մայր» — աստվածություն՝ առաջացած Մայրիշխանության դարաշրջանում։ Ունի ճերմակած մազերով պառավի տեսք՝ զբաղված վուշ, բուրդ մանելով կամ մազերը սանրելով։ Երբեմն ներկայանում է ծնվելուց երեք օր հետո երեխայի ճակատագիրը որոշող երեք քույրերի կերպարով։ Ուշ ծագած առասպելներում փոխակերպվելով երեխաների որսով զբաղվող վհուկի` ձեռք է բերում բացասական գծեր։
  • Պարտինի (Partini) — Իլլիրիական ցեղի համանուն բարձրագույն աստվածություն, նույնականացվում է հռոմեական Յուպիտերի)ի հետ։
  • Չիպուլի (Qipulli) — ալբանական դիցաբանության հայտնի կերպար` նման արաբական հավատամքների ջիներին։
  • Ստիհիա (Stihija) — թևավոր դև կին։ Հավանաբար ծագում է հին հունական στοιχεῖον «տարր» բառից։
  • Կատալանի (Katallani)։
  • Կարկալդուսեթ (Karkalduset) — էակ, որի կես մարդու է, իսկ մյուս կեսը՝ պոչ։
  • Չերոսի (Qerosi) — առանց մազերի էակ։ Ալբանական հեքիաթներում միշտ հաղթում է։
  • Շտոյզովալեթ (Shtojzovallet) — բնության անիրական ուժերի հատուկ հրապույրներ, որոնք բնակվում են լեռներում, խուլ անտառներում, որտեղ երգում են, պարում և երաժշտություն հերինում (vallet «պարեր»)։
  • Թադենի (Tadeni) — իլլիրիացիների մոտ այն նույնականացվում էր Ապոլլոնի հետ։
  • Հիջեթ (Hijet) — տառացիորեն՝ «Ստվերներ», ուրվականներ, մեռածների հոգիներ։
  • Ռեդոնի (Redoni) — իլլիրիացիները անձնավորում են որպես նավաստիների և ուղևորների պաշտպան։
  • Վիդաուսի (Vidausi) — իլլիրիացիների մոտ անտառի, առուների, և դաշտերի պաշտպանության աստված։ Պատկերներում ներկայացվում է իր կնոջ ուղեկցությամբ։ Ունի հռոմեացի Սիլվանոսի նման ատրիբուտներ։
  • Դյալլ (Djall), կամ Դրեք (Dreq) — սատանա։ Համարվում է, որ այդ անունը կապված է լատիներեն Draco (վիշապ) բառի և Ռումինական դիցաբանության Դրակուլայի հետ։ Համեմատվում է նաև Ալբաներեն լեզվի diell (արև) բառի հետ։

Առասպելներ խմբագրել

  • Առասպել արծիվ (shqiponjë) բառից երկրի անվան ծագման մասին (Ալբանիա Shqipëria)։ Դրա համար էլ Ալբանիան անվանում են լեռնային արծիվների երկիր։ Մի հսկայական արծիվ իր բույն է տանում մի օձ։ Դա տեսնում է որսորդը, և երբ թռչունը հեռանում է բնից, նա սպանում է օձին և իր հետ վերցնում արծվի ձագին։ Տան ճանապարհին նրան է հասնում արծիվը և առաջարկում ձագուկին փոխել մոգական հնարավորությունների հետ՝ տեսնել մթում, անխոցելիություն մարտում և այլն։ Գործարքը կայանում է, և որսորդը դառնում է ալբանացիների առաջին տիրակալը։
  • Ռոզաֆա (Kalaja e Rozafës) ամրոցի առասպելը (Շկոդերի մոտ)։ Հին ժամանակներում երեք եղբայր սկսում են կառուցել մի ամրոց։ Ինչ-որ կախարդի խորհրդով նրանք պետք է որևէ մեկին զնդանեին պատի մեջ՝ այն առավել ամուր դարձնելու համար։ Եղբայրները պայմանավորվում են, որ հաջորդ օրը ում կինը շինարարության վայր կբերի ուտելիքով կողով՝ նա էլ կդառնա զոհը։ Երկու ավագ եղբայրներն իրենց կանանց պատմում են սարսափելի պայմանի մասին, և արդյունքում պատի մեջ զնդանում են կրտսեր եղբոր կնոջը՝Ռոզաֆային (Rozafa [1])։ Մինչ այդ նա երեխա էր ծննդաբերել, այդ պատճառով կնոջը քարերի մեջ տեղավորում են այնպես, որ մի կուրծքը մնա դրսում՝ փոքրիկին կերակրելու համար[7]։ Նման թեմա գոյություն ունի ռումինացիների «Վարպետ Մանոլե» առասպելում։ (Համեմատելի է վրացական Սուրամի ամրոցի լեգենդի հրաշալի երիտասարդի հետ, որը տվեց իր համաձայնությունը՝ զնդանել իրեն Սուրամի ամրոցի պատի մեջ, քանի որ միայն այդ դեպքում այն կարող էր դիմակայել թշնամու հարձակմանը)։
  • Զանա և Մույո (Zana dhe Mujo)։
  • Ագա Իմերը Ուլցինից (Ymer Agë Ulqini [2]) — հայտնի առակ խոստմանը հավատարիմ մնալու մասին։
  • Սկանդերբեգը և թմբկահարը (Ballaban)։
  • Շեգոն և Վլաստարը (Shego dhe Vllastar)։

Հերոսներ խմբագրել

  • Սկանդերբեգ (Skënderbeu) թուրքերի և չեռնոգորցիների հետ մարտերում առանձնացվող հերոսներին գովերգող դյուցազներգեր՝ մշակված իտալացի ալբանացի Ջիրոլամո դի Ռադիի կողմից («Դժբախտ Սկանդերբեգը», 1886)։ 1898 թվականին Ն. Ֆրեշերին գրեց «Սկանդերբեգի պատմությունը» պոեմը։ 1953 թվականին Մոսֆիլմում նկարահանվեց գեղարվեստական կինոնկար «Ալբանիայի մեծ զինվոր Սկանդերբեգը»։
  • Ջերջ Էլեզ Ալիա (Gjergj Elez Alia [3]) մարտերում ստացել է ինը վերք, որի համար բուժվել է ինը տարի։ Վերքերից չբուժված՝ մարտի է բռնվում Բայլոզի ի Զի Bajlozi i Zi «Սև ասպետ»-ի հետ, հաղթում նրան, բայց հաջորդ օրը մահանում։

Ալբանական դիցաբանությունն ինչպես համաշխարհային մշակույթի մաս խմբագրել

Ալբանական դիցաբանության ուսումնասիրությունը կարող է օգնել Էստրուսկոլոգիայի զարգացմանը, քանի որ գոյություն ունեն վարկածներ Ալբաներեն և Էտրուսկերեն լեզուների ազգակցական կապ[8][9][10]։ Համեմատումն արվել է այն փաստերի հիման վրա, որ Ալբանիայի մայրաքաղաք Տիրանան համահունչ է տիրեններ ցեղի անվան հետ, իսկ ալբանացիների ենթաէթնոս տոսկերը` լատիներեն էտրուսկների անվան — tusci-ի հետ։ Կան տեղեկություններ ալբաներեն բառերի հունարեն և լատիներեն պաշտամունքային ոլորտում փոխառման մասին։ grua (կին) — Գրայ (տառացիորեն «պառավ»), gjarpër (օձ) — Հարպիաներ, mbret (արքա) — Պրետ (Տիրինֆայի Ցար), Պրետոր, Դեդալոս < Dedalia (ալբանական դիցաբանության գործող անձ, որը դիմակայել է կիկլոպին) < Detaria «ծովի հետ կապ ունեցող», pari (առաջին) — Պարիս։

Հետաքրքրությունն ալբանական մշակույթի հանդեպ որոշվում է, համենայն դեպս, երեք հանգամանքներով.
Առաջինը, որ Ալբաներենը համարվում է Բալկանյան լեզուների միության կենտրոնական լեզուն։
Երկրորդ՝ ալբանական մշակույթի իմաստաբանական մի շարք գծեր ունեն տիպաբանական բավականին հազվադեպ բնույթ։
Եվ երրորդ՝ ալբանական մշակույթը և Ալբաներենը օրիենտալիզմ են դրսևորել շատ ավելի վաղ, քան օսմանյան տիրապետությունը։

Ծեսեր և մնացուկներ խմբագրել

Հին հավատամքները՝ պաշտամունքը բնության երևույթների նկատմամբ, հատկանշական է արևի (diell), բույսերի, ջրի (ujit), լեռների (mal), լեռնանցքների (kalojë), արտացոլվել են ժամանակակից օրացույցներում և ընտանեկան ծեսերում։

Ձմեռային օրացույցային ծեսերում էական դեր են խաղում Բաբադիմիրի (Babadimri) հերոսները՝ հայտնի որպես Սուրբ Նիկողայոս Զմյուռնացի Shën Nikolla, Atit e Krishtlindjeve (Ձմեռ պապ) և Kris Kringle:

Հին ժամանակներում Ալբանիայի որոշ տեղերում կար էֆտանազիայի սովորույթ։ Ալբանական «Ինչպես որդին գթաց հորը» հեքիաթում[11] ասվում է. «Հին ժամանակներում մի քաղաքում կար այսպիսի սովորույթ. այրել ծերերին։ Ծերանում է տան տերը` որդին բռնում է նրա ձեռքը, տանում ու ջուրն է նետում»։

Ալբանական մշակույթի հիմնաքարերից մեկը besa (տառացիորեն հավատ «вера») կոդն է՝ հավատարմությունը տված խոսքին։ besa-ին դրժողին կարող էին դուրս վռնդել հանրությունից։ Հատկանշական են ալբանական ասացվածքները. Shiptari kur jep fjalen therr djalin («Ալբանացին կզոհաբերի իր որդուն, բայց կպահի իր խոսքը», «Տված խոստման համար ալբանացին կարող է մորթել որդուն»), Shqiptaret vdesin dhe besen nuk e shkelin («Ալբանացիները կմեռնեն, բայց տված խոսքը չեն դրժի»), Besa e shqiptarit si purteka e arit («Ալբանացու besa-ն ոսկուց թանկ արժե», տառացիորեն՝ «Ալբանացու besa-ն` ոնց որ ոսկե ճիպոտ»)։

Հիմնականում Ալբանիայի հյուսիսում, Գեգերի մոտ[12] նշանավորվում էր միասեռ ամուսնությունների տարածումը երիտասարդների միջև՝ (ավելի ավագների ashik — արաբերեն` عَاشِقٌ, «սիրահար» և ավելի կրտսերների թուրքերեն` dyllber, «գեղեցիկ»), պայմանավորված, հավանաբար հինհունական պաշտամունքների ազդեցությամբ, որը գոյություն է ունեցել ընդհուպ մինչև կոմունիստական ռեժիմի հաստատվելը 1944 թվականին[13]։ Կա vëllameria (ալբաներեն` ծեսի հիշատակում, vëlla «եղբայր», marr «ընդունել», համանունը հունարեն` ἀδελφοποίησις)[14]: Այս հատկանիշների մասին հիշատակում էին ճանապարհորդները[15], այդ թվում նաև ակնառու ալբանագետ Ի.Գ. Ֆոն Խանը[16], իսկ Բայրոնը ներառել է նման բովանդակությամբ երգ «Չայլդ-Հարոլդի ուխտագնացությունը» պոեմում[17]։

Երկրի հյուսիսային շրջաններում պահպանվել է նաև սովորույթ, ըստ որի ընտանիքում տղամարդու բացակայության դեպքում չամուսնացած կինը կարող է կուսակրոնության երդում տալ և «դառնալ» տղամարդ («Երդվյալ կույս»)՝ կրելով տղամարդու հագուստ և վարելով տղամարդու կենսակերպ։

Կրոն և առասպելներ խմբագրել

Ծանոթագրություններ խմբագրել

  1. ↑ Селищев А. М., Славянское население в Албании, София, 1931
  2. ↑ Топоров В. Н., Индоевропейская мифология // Мифы и народы мира, 1 т., М., 1994
  3. ↑ Десницкая, Албанская литература второй половины XIX в., М., 1991
  4. ↑ Kenka е sprasme e Balёs, Tiranё, 1955.
  5. ↑ «Албанская баллада «Клятва Костандина»». Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ դեկտեմբերի 27-ին. Վերցված է 2016 թ․ մարտի 28-ին.
  6. ↑ Pralla popullore shqiptare, Tiranё, 1954
  7. ↑ «Легенда о Розафе». Արխիվացված է օրիգինալից 2010 թ․ մարտի 17-ին. Վերցված է 2016 թ․ մարտի 29-ին.
  8. ↑ Thomopulos J., Pelasgika, Athenes, 1912
  9. ↑ Драчук В., Дорогами тысячелетий, М., 1977
  10. ↑ Zacharie Mayani, The Etruscans Begin to Speak, 1961
  11. ↑ «Албанская сказка «Как сын отца пощадил»». Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ դեկտեմբերի 22-ին. Վերցված է 2016 թ․ մարտի 31-ին.
  12. ↑ Edward Carpenter, Intermediate Types among the Primitive Folk, p.127
  13. ↑ Michael Worton, Nana Wilson-Tagoe, National Healths: Gender, Sexuality and Health in a Cross-Cultural Context, p.48-50
  14. ↑ Nicholas Zymaris, On being orthodox and gay, 1997
  15. ↑ «The Diary of John Cam Hobhouse (October 20th, 1809)». Արխիվացված է օրիգինալից 2008 թ․ հուլիսի 3-ին. Վերցված է 2016 թ․ մարտի 31-ին.
  16. ↑ J.G. von Hahn, Albanische Studien, 1854, p.166
  17. ↑ Джордж Гордон Байрон. Паломничество Чайльд-Гарольда
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Ալբանական_դիցաբանություն&oldid=9370027» էջից