Վիքիպեդիա

Ծերացման գործընթաց

կենսաբանական դեգեներատիվ գործընթաց, որը բերում է կենսաբանական ֆունկցիաների վատացմանը, կորստին և տանում դեպի մահ

Ծերացում՝ ծերացման գործընթաց։ Տերմինը հատկապես վերաբերում է բանական մարդկանց, շատ այլ կենդանիների և սնկերի, քանի որ, օրինակ՝ մանրէները, բազմամյա բույսերը և որոշ հասարակ կենդանիներ պոտենցիալ առումով կենսաբանորեն անմահ են[1]։ Ավելի լայն իմաստով՝ ծերացումը կարող է վերաբերել կամ օրգանիզմում եղած յուրաքանչյուր բջջի, որը դադարել է տրոհվել (բջիջների ծերացում), կամ տեսակների պոպուլյացիային(բնակչության ծերացում)։

Մարդու հետսաղմնային զարգացում

Մարդկանց շրջանում ծերացումն իրենից ժամանակի ընթացքում փոփոխությունների ամբողջություն է ներկայացնում և կարող է ներառել ֆիզիկական, հոգեբանական և սոցիալական վիճակի փոփոխություններ։ Տարիքի հետ՝ պատասխան արձագանքի տեմպը կարող է նվազել, մինչդեռ համաշխարհային իրադարձությունների մասին ունեցած պատկերացումն ու իմաստնությունը կարող է ընդլայնվել։ Ծերացումն ամենալայն ճանաչում գտած ռիսկային ֆակտորներից է՝ ի թիվս մարդկային այլ հիվանդությունների։ Ամբողջ աշխարհում, օրական մահացող 150.000 մարդկանցից մոտավորապես ⅔-ը մահանում է տարիքային պատճառներից։ Ծերացման պատճառներն անհայտ են. ներկայիս տեսություններն այն վերագրում են վնասի գաղափարի հետ, որի ժամանակ վնասի կուտակումը (ինչպիսին Դեզօքսիռիբոնուկլեինաթթվի (ԴՆԹ) օքսիդացումն է , որը կարող է պատճառ հանդիսանալ կենսաբանական համակարգերի գործունեության խափանման կամ ծրագրավորված ծերացման, որով, ներքին գործընթացների հետ պայմանավորված խնդիրները (էպիգենոմիական պահպանում, ինչպիսին ԴՆԹ մեթիլացումն է[2]), կարող են ծերացման պատճառ հանդիսանալ։ Ծրագրավորված ծերացումը չպետք է շփոթել բջջի՝ կենսաբանորեն ծրագրավորված մահի(ապոպտոզ) հետ։ Բացի այդ կարող են լինել այլ պատճառներ, որոնք կարող են արագացնել ծերացման տեմպը օրգանիզմներում՝ ներառյալ մարդկանց բնորոշ ճարպակալումը[3][4] և վնասված իմունային համակարգը։

ՍահմանումներԽմբագրել

Մահացությամբ կարելի է որոշել կենսաբանական ծերացումը, որը վերաբերում է կենդանի օրգանիզմի մահվան աճի բարձր տեմպին, երբ այն զարգանում է իր ողջ կյանքի ընթացքում և ավելացնում ժամանակագրական տարիքը[5]։ Ծերացումը սահմանելու մեկ այլ հնարավոր միջոցներ են ֆունկցիոնալ սահմանումները, որոնցից հատկանշական են երկուսը[5]։ Առաջինը նկարագրում է, թե ինչպե՞ս են ավերիչ փոփոխությունները, որոնք կուտակվել են հետ աճող օրգանիզմի կյանքում, խոցելի դարձրել այն՝ հանգեցնելով օրգանիզմի գոյատևման ունակության նվազման։

Երկրորդը ծերության վրա հիմնված սահմանում է, որը նկարագրում է օրգանիզմի տարիքային փոփոխությունները, որոնք ժամանակի ընթացքում բարձրացնում են նրա մահացության մակարդակը՝ բացասաբար ազդելով նրա կենսունակության ու ֆունկցիոնալ գործունեության վրա[5]։ Կարևոր տարբերակումն այն է, որ կենսաբանական ծերացումը նույնը չէ, ինչ ծերության հետ կապված հիվանդությունների ամբողջությունը. հիվանդությունը լայն հասկացություն է, որն օգտագործվում է նկարագրելու՝ օրգանիզմում տեղի ունեցող գործընթացը, որը նրա ֆունկցիոնալ անկման պատճառ է դառնում[5]։

Ծերությունն ընդդեմ անմահությանԽմբագրել

 
Կենսաբանորեն անմահ Հիդրա, մեդուզայի ազգակից

Բանական մարդիկ, այլ տեսակներն ու հատկապես կենդանիները ծերանում են և մահանում։ Սնկերը նույնպես կարող են ծերանալ[6]։ Ի տարբերություն սրա՝ շատ տեսակներ կարող են կենսաբանորեն անմահ համարվել, օրինակ մանրէների բաժանվելը դուստր բջիջներ արտադրելու համար, կամ ելակի բույսերից աճած ստոլոնները՝ նույնական (կլոնավորված) ցողուն արտադրելու համար, ինչպես նաև հիդրաները, որոնք ունեն վերականգնողական կարողություն, որով կարող են անմահ լինել։ Առնվազն 3,7 միլիարդ տարի առաջվանից սկսած[7], Երկրի վրա՝ կյանքի վաղ ձևերը միաբջիջ օրգանիզմներ էին։ Նման օրգանիզմները (նախակորիզավորներ կամ պրոկարիոտներ, նախակենդանիներ կամ պարզագույն օրգանիզմներ, ջրիմուռներ), տրոհման միջոցով բազմապատկվում են դուստր բջիջների մեջ. այդպիսով չեն ծերանում և բնածին անմահ են[8][9]։

Անհատական օրգանիզմի ծերացումն ու մահացությունը հնարավոր դարձավ սեռական վերարտադրության էվոլյուցիայի հետ[10], ինչը տեղի ունեցավ սնկերի/կենդանիների թագավորության առաջացման արդյունքում, և 320 միլիոն տաիկ առաջ՝ սեղմնավոր բույսերի էվոլյուցիայի արդյունքում։ Եվ օրգանիզմը, այսուհետ, նոր առանձնյակներ ստեղծելու համար կարող է իր որոշ գենետիկական նյութերից փոխանցել՝ ինքնին դառնալով միամյա՝ հատուկ իր տեսակների գոյատևման նպատակով[10]։ Սակայն, կենսաբանորեն ընդունված այս նշանավոր գաղափարը վերջերս հերքվեց այն բացահայտմամբ, որ աղիքային ցուպիկ բակտերիան կարող է տրոհվել միմյանցից տարբերվող դուստր բջիջների, ինչը գործարկման մեջ է դնում մանրէների շրջանում՝ բազմացման ընթացքի տեսական հնարավորությունը[11]։ Նույնիսկ մարդկանց և մահացող այլ տեսակների մեջ կան բջիջներ, որոնք կարող են անմահ լինել. օրինակ ուռուցքային բջիջները, որոնք կորցրել են մահանալու՝ իրենղ ունակությունը, երբ պահպանվում էին բջջային կուլտուրայում, ինչպիսին HeLa (Հենրիետա Լաքս) անվամբ բջջային շարքը[12], և հատուկ ցողունային բջիջներ, ինչպիսին սեռական բջիջներն են(որոնք արտադրում են ձվաբջիջներ և սպերմատոզոիդներ)[13]։ Արհեստական կլոնավորման ժամանակ ծեր բջիջները կարող են վերականգնվել սաղմնային վիճակի՝ այնուհետև առանց ծերացման նոր հյուսվածք կամ կենդանի արարած արտադրելով[14]։ Նորմալ մարդկային բջիջները, սակայն, ըստ լաբորատոր փորձարկումների, հիսուն տրոհումից հետո մահանում են (Հայֆլիկի սահման, բացահայտվել է Լեոնարդ Հայֆլիկի կողմից, 1961 թվականին)[12]։

ԱզդեցությունԽմբագրել

 
Ծեր մարդու մեծացած ականջներ և քթեր, որոնց հիմնական պատճառը աճառային հյուսվածի շարունակական աճն են համարում, բայց ավելի հավանական պատճառը ձգողականության ուժն է:[15]
 
Տղամարդկանց(1, 3) և կանանց(2, 4) մարմնի զանգվածի(1, 2) և հասակի նորմալացված դինամիկա(3, 4)[16]
 
Տարիքային նորմալ գոտում գտնվող ուղեղի(ձախում) և Ալցհայմերի հիվանդության պատճառով տուժած ուղեղի համեմատություն

Մարդկանց մեծամասնությունը կամ զգալի մասը, իրենց կյանքի ընթացքում ծերացմանը բնորոշ մի շարք ախտանիշների են ականատես եղել.

  • Պատանիները կորցնում են փոքր երեխային բնորոշ՝ 20 կՀց -ից բարձր հաճախականության ձայներ լսելու կարողությունը[17]։
  • Կնճիռներն առաջանում են հիմնականում ֆոտոզարման պատճառով՝ իրենց ազդեցությունը հիմնականում թողնելով (դեմքի) արևահարված տեղերին[18]։
  • 25 տարեկանից սկսած կնոջ ծնելիությունը նվազում է[19]։
  • 30 տարեկանից սկսած մարդու մարմնի զանգվածը նվազում է, որը շարունակվում է մինչև 70 տարեկանը և մարող տատանումների նշաններ ցույց տալիս[16]։
  • Մկանները կորցնում են գործելու կամ վնասվածքին դիմանալու իրենց ուժը, ինչպես նաև մկանային զանգվածի տարիքային կորուստը (սարկոպենիա) Vo2max (թթվածնի առավելագույն սպառում) , սրտի հաճախականության անկում[20][21]։
  • Ծերացման գործընթացում ձեռքի ուժն ու շարժունակությունը նվազում են։ Այս ամենը ներառում է «ձեռքի մատի ուժն ու կարողությունը՝ ենթամաքսիմալ կծկման ուժը կառավարելու, կծկումի ճիշտ կեցվածք, ձեռքի շարժման արագության և ձեռքի զգայունություն պահելը»[22]։
  • 35 տարեկանից բարձր տարիքային խմբում գտնվող բոլոր մարդիկ ծիածանաթաղանթի վնասման վտանգի տակ են, ինչը հանգեցնում է մոտ առարկաները ֆոկուսացնելու դժվարության և հեռատեսության[23][24]։ Մարդկանցից շատերի մոտ 40 - 50 տարեկանում է ի հայտ գալիս հեռատեսություն[25]։ Պատճառը a բյուրեղինի մակարդակի իջեցմամբ՝ ոսպնյակի պնդացումն է, մի գործընթաց, որը բարձր ջերմաստիճանի պատճառով կարող է արագանալ.[25][26]։
  • 50 տարեկանին մոտ մազերը սպիտակում են[27]։ Մազերի ձևի կորուստը մինչը 50 տարեկանը ազդում է տղամարդկանց 30 - 50%-ի[28] , իսկ կանանց՝ ¼-ի[29]։
  • Դաշտանադադարը սովորաբար տեղի է ունենում 44 - 58 տարեկանում[30]։
  • 60 - 64 տարիքային խմբում օստեոարթրոզի (ոսկրահոդախախտ) դեպքերի քանակն աճում է մինչև 53% -ը։ Չնայած միայն 20%-ն է նշում, որ այդ տարիքում օստեոարթրիտն իրենց անհանգստացնում է[31]։
  • 75 և ավել տարիք ունեցող մարդկանց գրեթե կեսը լսողության կորուստ (պրեսբիկուս) է ունենում, որը խանգարում է խոսակցական հաղորդակցմանը[32]։ Շատ ողնաշարավորներ, ինչպիսիք ձկները, թռչուններն ու երկկենցաղներն են, ծերության ժամանակ պրեսբիկուսով չեն տառապում, քանի որ նրանք ի վիճակի են վերականգնել իրենց կոկլեարային զգայական բջիջները, մինչդեռ կաթնասունները՝ այդ թվում նաև մարդիկ, գենետիկորեն կորցրել են այս կարողությունը[33]։
  • 80 տարեկանում ամերիկացիների կեսից ավելին կամ կատարակտով է տառապում, կամ՝ կատարակտի վիրահատություն տանում[34]։
  • Թուլությունը ուժի, ֆիզիկական ակտիվության, ֆիզիկական աշխատանքի և էներգիայի նվազման սինդրոմ է, որն ազդում է 85-ից բարձր տարիք ունեցող մարդկանց 25% -ի վրա[35][36]։
  • Աթերոսկլերոզը համարվում է ծերերի հիվանդություն[37]։ Այն հանգեցնում է սրտանոթային հիվանդությունների (օրինակ՝ կաթված և սրտամկանի ինֆարկտ)[38] , որոնք ամբողջ աշխարհում մահվան ամենատարածված պատճառներն են[39]։ Անոթների ծերացումը առաջ է բերում զարկերակային էլաստիկության վերափոխման և կորստի, ինչը անոթների կարծրացման պատճառ է դառնում[37]։
  • Վերջերս եղած փաստերը վկայում են այն մասին, որ տարիքից կախված՝ մահվան ռիսկն իր ամենաբարձր կետին է հասնում 105 տարեկանից հետո[40]։ Մարդու կյանքի առավելագույն տևողությունը համարվում է 115 տարին[41][42]։ Հավաստի աղբյուրներում գրանցված ամենատարեց մարդը Ժաննա Կալմանն էր, որը մահացել է 1997 թվականին՝ 122 տարեկամ հասակում։

Դեմենցիան տարիքի հետ ավելի տարածված է դառնում[43]։ 60 - 74 տարեկան մարդկանց 3% -ի, 75 - 87 տարեկան մարդկանց 19% -ի, և 85 -ից բարձր տարիք ունեցող մարդկանց գրեթե կեսի մոտ առկա է դեմենցիա հիվանդությունը[44]։ Շերտը ձգվում է ճանաչողական անբավարարության թեթև խանգարումներից մինչև նեյրոդեգեներատիվ հիվանդությունների շարքին պատկանող՝ Ալցհայմերի հիվանդության, գլխուղեղի անոթային հիվանդության, Պարկինսոնի հիվանդության և Կողմնային ամֆիոտիկ հիվանդության։ Ավելին, հիշողության շատ տեսակներ ծերանալուն պես պակասում են, բայց ոչ իմաստային հիշողությունը կամ ընդհանուր գիտելիքներն, ինչպիսիք բառի սահմանումներն են, որոնք սովորաբար, մինչև ուշ հասունություն ավելանում կամ կայուն են մնում[45]։ Տարիքի հետ ինտելեկտը նվազում է, չնայած, կախված տեսակից, տեմպերը տատանվում են, և, փաստացի կարող են ամբողջ կյանքի ընթացքում կայուն մնալ՝ հանկարծակի անկում ապրելով միայն կյանքի վերջին փուլում գտնվող մարդկանց մոտ։ Հետևաբար ճանաչողական անկման տեմպի անհատական տատանումները կարող են բացատրվել կյանքի տարբեր տևողություն ունեցող մարդկանց տեսանկյունից[46]։ Ուղեղի կառուցվածքի փոփոխություններ ևս կան. 20 տարեկանից հետո, յուրաքանչյուր տասնամյակում, ուղեղի միելինացված աքսոնների ընդհանուր երկարության 10% կրճատում է նկատվում[47][48]։ Տարիքը կարող է հանգեցնել տեսողության խանգարման, որի արդյունքում նվազում է ոչ վերբալ հաղորդակցությունը[49] , ինչը կարող է տանել դեպի մեկուսացման և հնարավոր դեպրեսիայի։ Այնուամենայնիվ, ավելի հասուն մարդիկ հնարավոր է՝ չտառապեն դեպրեսիայով այնքան, ինչքան երիտասարդները, ուստի պարադոքսալ կերպով պարզվել է, որ հասուն մարդկանց մոտ, չնայած ֆիզիկական առողջության անկմանը, տրամադրությունը բարելավվել է[50]։ Մակուլոդեգեներացիան տանում է դեպի տեսողության կորստի, որը տարիքի հետ ավելանում է՝ ազդելով 80 տարեկանից բարձր մարդկանց 12% -ի վրա[51]։ Այս դեգեներացիան առաջ է գալիս թափոնների շրջանառության համակարգի փոփոխություններով և ցանցաթաղանթի շուրջը անբնական անոմալ անոթների աճի պատճառով[52]։

«Պրոքսիմալ ծերացումը» (տարիքից կախված ազդեցություններ, որոնք առաջանում են ոչ վաղ անցյալի գործոնների պատճառով) կարելի է տարբերակել «դիստալ ծերացում»-ից (տարիքով պայմանավորված փոփոխություններ, որոնք հայտնաբերվում են մարդկանց վաղ կյանքում, ինչպիսին մանկական պոլիոմիելիտն է)[46]։ Ծերացումը մարդկանց հիվանդությունների մեծ մասի հայտնի ռիսկային գործոններից է[53]։ Աշխարհում օրական մահացող 150.000 մարդկանց մոտ ⅔-ը (100.000), մահանում են տարիքային պատճառներից։ Արդյունաբերական երկրներում համամասնությունն ավելի բարձր է (հասնում է 90% -ի)[54][55][56]։

Կենսաբանական հիմքԽմբագրել

 
95-ամյա կինը տարեկան տղայի հետ

Ներկայումս հետազոտողները դեռ նոր են սկսել հասկանալ ծերացման կենսաբանական հիմքը անգամ համեմատաբար պարզ և կարճատև կյանք ունեցող օրգանիզմներում՝ ինչպիսին սունկն է[57]։ Կաթնասունների ծերացման մասին դեռևս քիչ բան է հայտնի, մասամբ նույնպես մկան նման փոքր կաթնասունների՝ պայմանավորված իրենց ավելի երկար կյանքով (շուրջ 3 տարի)։ Ծերացումն ուսումնասիրելու մոդելային օրգանիզմ է C. elegans կլոր որդը՝ շնորհիվ 2 - 3 շաբաթ տևողությամբ իր կարճատև կյանքի՝ գենետիկ մանիպուլյացիաները հեշտությամբ կատարելու, կամ գենային գործունեությունը ՌՆԹ միջամտությամբ կամ այլ գործոններով դադարեցնելու՝ մեր հնարավորության համար[58]։ Ամենահայտնի մուտացիաները և ՌՆԹ միջամտության թիրախները, որոնք երկարացնում են կյանքի տևողությունը, առաջին անգամ հայտնաբերվել են C. elegans -ում[59]։ Կենսաբանական ծերացման վրա ազդելու համար առաջարկվող գործոնները[60] բաժանվում են 2 հիմնական տեսությունների՝ ծրագրված տեսություն և խախտումների (վնասով պայմանավորված) տեսություն։ Ծրագրավորված տեսությունները հետևում են կենսաբանական ժամանակացույցին, որը գուցե կարող է լինել այն շարունակությունը, ինչը կարգավորում է մանկության աճն ու զարգացումը։ Այս տեսությունը կարող է կախված լինել՝ գենի էքսպրեսիայի փոփոխության վրա, որը ազդում է պատասխան, վերականգնողական, պաշտպանական ռեակցիաների համար պատասխանատու համակարգերի վրա։ Խախտումների տեսությունը ներառում է կենդանի օրգանիզմների կրած վնասները՝ ներքին և շրջակա միջավայրերի ազդեցությունից, որոնք տարբեր մակարդակներում կուտակված վնասներ են պատճառում[61]։ Երրորդ և նոր տեսության համաձայն՝ ծերությունը միջնորդվում է արատավոր ցիկլերով[53]։

Մանրամասն զննման արդյունքում (2003 թվական), Լոպես Օթինն ու գործընկերները, ովքեր ծերացումը քննարկում են խախտումների տեսության տեսանկյունից, տարբեր օրգանիզմներում՝ հատկապես կաթնասունների, առաջարկում են ինը մետաբոլիկ նշաններ[62].

  • Գենոմային անկայունություն (միջուկային ԴՆԹ -ում միտոքոնդրիալ ԴՆԹ -ում և միջուկային շերտում կուտակված մուտացիաներ)։
  • Տելոմերի կրճատում (ըստ հեղինակների արհեստական տելոմերազը ընդհանուր առմամբ մահացու բջիջներին ոչ քաղցկեղային « անմահություն » է հաղորդում)։
  • Էպիգենետիկ փոփոխություններ (ներառյալ ԴՆԹ մեթիլացման օրինաչափություններ, հիստոնների հետ-թարգմանական փոփոխություններ, ինչպես նաև քրոմատինի վերափոխում)։
  • Պրոտեոստազի կորուստ (սպիտակուցի քայքայում և պրոտեոլիզ)
  • Միտոքոնդրիումի դիսֆունկցիա (չնայած, հեղինակները նշում են, որ վերջին հետազոտություներն այլևս չեն հաստատում ծերացման ռեակտիվ թթվածնային տեսակների մեծաքանակ միտոքոնդրիալ արտադրության միջև եղած պատճառահետևանքային կապը)։
  • Բջիջների ծերացում (որոշակի հյուսվածքներում այլևս չտրոհվող բջիջների ամբողջություն, հատկապես p16 և p53 սպիտակուցներով պայմանավորված գործընթաց՝ քաղցկեղային բջիջների բազմացումը դադարեցնելու համար)
  • Ցողունային բջիջների կրճատում (հեղինակի կարծիքով պայմանավորված է վնասված գործոններով, ինչպիսիք վերը թվարկվածներն են)
  • Վերափոխված միջբջջային կապ (ներառյալ հատկապես բորբոքումը, բայց հնարավոր են նաև այլ միջբջջային փոխազդեցություններ)։

Կան երեք հիմնական՝ նյութափոխանակության ուղիներ, որոնք կարող են ազդել ծերացման տեմպի վրա, քննարկումը ստորև .

  • FOXO3 / Sirtuin ուղին, որը հավանաբար արձագանքում է կալորիականության սահմանափակմանը
  • Աճի հորմոն / Ինսուլինի նման աճի գործոն՝ 1 ազդանշային ուղի
  • Միտոքոնդրիայում[63] և (բույսերում) քլորոպլաստներում՝ էլեկտրոնների փոխադրման շղթայի գործունեության մակարդակները։

Հավանական է, որ այս ուղիների մեծ մասը առանձին-առանձին են ազդում ծերացման վրա, քանզի նրանց՝ միաժամանակ թիրախավորումը կարող է առաջ բերել կյանքի տևողության հավելանյութերի ավելացման[64]։

Ծրագրավորված տեսությունԽմբագրել

Ծերացման տեմպը տարբեր տեսակների մոտ էապես տարբերվում է, և սա, մեծամասամբ, գենետիկորեն հիմնավորված է։ Որպես օրինակ՝ շատ բազմամյա բույսեր՝ սկսած ելակներից մինչև կարտոֆիլներ և ուռենիներ, որպես կանոն բուսական բազմացման միջոցով իրենց նմանակներն են առաջացնում՝ այդպես՝ պոտենցիալ անմահ լինելով, մինչդեռ միամյա բույսերը՝ ինչպիսիք ցորենն ու ձմերուկն են, ամեն տարի մահանում են և սեռական բազմացման միջոցով աճում։ 2008 թվականին հայտնաբերվեց, որ Ռեզուխովիդկա Տալ միամյա բույսի միայն երկու գեների ինակտիվացումը նրա՝ անմահ բույսի վերածման հնարավորություն է ստեղծում[65]։ Մինչ այժմ հայտնի ամենահին կենդանիները 15.000 տարի կյանք ունեցող Անտարկտիկական սպունգներն են[66], որոնք կարող են բազմանալ և՛ սեռական, և ՛ կլոնավորման եղանակով։ Բացի կլոնային անմահությունից կան նաև որոշ տեսակներ, որոնց կյանքի տևողությունը առանձնանում է Երկրի այլ կենսաձևեր ունեցողների շարքից, ներառյալ՝ բշտիկավոր սոճին՝ 5062[66][67] կամ 5067 տարի, անողնաշարավորներ՝ ինչպիսին խեցեմորթն է (Նոր Անգլիայում հայտնի որպես քվահոգ) 508 տարի[68], Գրենլանդական շնաձուկը՝ 400 տարի[69], խորջրյա խողովակավոր տարատեսակ որդեր՝ ավելի քան 300 տարի[70], ձկներ, ինչպիսիք թառափն ու ժայռաձուկը, ակտինիաները[71] և օմարները[72][73]։ Ասում են, որ այդպիսի օրգանիզմները աննշան են ծերություն ցուցաբերում [74]։ Գենետիկական ասպեկտը ապացուցվել է մարդկային հարյուրամյակներ տևած ուսումնասիրություններում։ Հետազոտողները լաբորատոր պայմաններում ցույց են տվել, որ հատուկ գեներում տեղի ունեցող ընտրված վերափոխումները կարող են զգալիորեն երկարաձգել կյանքի տևողությունը բորբոսի և կլոր որդերի, և ավելի քիչ պտղի ճանճերի և մկների մոտ։ Թիրախավորված գեներից մի քանիսը տեսակների մեջ հոմոլոգներ ունեն և որոշ դեպքերում ասոցացվել են մարդկանց երկարակեցության հետ[75]։ Յեյլի հանրային առողջության դպրոցի համաճարակաբանության և հոգեբանության դոցենտ Բեկա Լեվիի ուսումնասիրությունները ցույց են տվել, որ ծերացման մասին դրական կարծիք ունենալը կարող է երկարաձգել կյանքի տևողությունը[76]։

  • ԴՆԹ մեթիլացում. Տարիքի ուժեղ ազդեցությունը ԴՆԹ մեթիլացման վրա հայտնի է դեռ 1960- ականների վերջերից[77]։ Ըստ Հովաթի, ԴՆԹ-ի մեթիլացման տարիքը հաշվում է էպիգենետիկ պահպանման համակարգի կուտակային ազդեցությունը, սակայն մանրամասները դեռ պարզ չեն։ Արյան ԴՆԹ մեթիլացմսն տարիքը կանխատեսում է հետագա կյանքի մահացության բոլոր պատճառները[78][79][80]։ Ավելին, ժամանակից շուտ ծերացած մկները կարող են երիտասարդանալ և իրենց կյանքը 30%-ով երկարացնել՝ մասնակի վերականգնելով իրենց բջիջներում եղած մեթիլացման օրինաչափությունը (ամբողջական վերականգնումը հանգեցնում է ոչ ցանկալի և հավերժ մնացող քաղցկեղի բջիջների)։ Սա անչափահասների շրջանում գործարկվեց 2016 թվականին՝ ակտիվացնելով Սինյա Յամանակայի ԴՆԹ արտագրման գործոնները՝ Sox2, Oct4, Klf4 և c-Myc (որոնք նախկինում սովորաբար օգտագործվել են չափահաս մաշկի բջիջներից երիտասարդ արարածներ առաջացնելու համար)[81][82]։
  • Բջիջների ծերացում. ԴՆԹ վնասմամբ շատ բջիջներ, որոնք չեն կարող դիմադրել՝ ապոտոզի են ենթարկվում, իսկ որոշ բջիջներ՝ ոչ։ Այդ բջիջների հետ են կապված հիվանդություններ, ինչպիսիք են երիկամային անբավարարությունն ու շաքարախտը։ 2016 թվականին մի ուսումնասիրության արդյունքում մկների մեջ՝ այդ բջիջների հեռացումը 20% -ից 30% -ով երկարացրել է իրենց կյանքի տևողությունը[83]։ Մեկ այլ հետազոտություն ցույց է տալիս, որ խնդիրը p16INK4a և Բետա գալակտոզիադ ֆերմենտների հետ է կապված[84]։ Որոշ ընկերությունների կողմից էական արդյունքներ են ստացվել՝ մկի կյանքի տևողությունը երկարացնելու համար՝ կենտրոնանալով բջիջների ծերացման վրա[85]։
  • FOXO3A գենի տատանումները դրականորեն են ազդում մարդկանց կյանքի տևողության վրա և ավելի հաճախ հայտնաբերվում են 100 տարեկան և ավելի բարձր տարիքային խմբում գտնվող մարդկանց մոտ։ Դեռ ավելին, պարզվել է, որ այն համաշխարհային մասշտաբով ճշմարիտ է[86][87]։ FOXO3A-ն ազդում է սիրոտինների գենին պատկանող ընտանիքի վրա,որոնք նույնպես զգալի ազդեցություն են թողնում խմորասնկերի և Կլոր որդերի կյանքի տևողության վրա։ Սիրոտոնինն իր հերթին խոչընդոտում է mTOR -ին[88]։
  • Կալորիականության սահմանափակումը տարբեր տեսակների մոտ տանում է դեպի կյանքի տևողության երկարացման, որը, մի ազդեցություն է, ինչն այնքան էլ պարզ չէ, բայց հավանաբար միջնորդավորված է mTOR մեխանիզմի՝ սննդանյութերի նկատմամբ զգայունության գործառույթներով։
  • Ras2 գենի գերարտահայտումը 30% -ով ավելացնում է սնկի կյանքի տևողությունը[89]։ Վերջերս ցույց է տրվել, որ SCH9 և RAS1 գեների պակաս ունեցող մուտանտ սնկի՝ կալորիականության սահմանափակման հանգամանքը տասնապատիկ երկարացրել է կյանքի տևողությունը, ինչը օրգանիզմների շրջանում երբևէ եղած ամենամեծ նվաճումն է[90][91]։
  • Թելոմերներ. մարդկանց, ինչպես նաև այլ կենդանիների մոտ, բջջի ծերացումը բացատրվում է որպես՝ յուրաքանչյուր բջջի տրոհման ժամանակ՝ թելոմերների կրճատում[92]։ Երբ թելոմերները չափազանց կարճ են դառնում, բջիջները ծերանում և մահանում են, կամ՝ դադարում բազմանալ[93]։ Հետևաբար թելոմերների երկարությունը Հայֆլիկի կողմից կանխատեսված՝ «ատոմային ժամացույցն» է[94][95]։ Չնայած, վայրի մկան շտամներում թելոմերների երկարությունը կապ չունի կյանքի տևողության հետ[96] , և թելոմերազ ֆերմենտ չունեցող մկների կյանքի տևողությունը շատ վտանգված չէ[97]։ Լաբորատոր փորձարկման համար նախատեսված մկների թելոմերները մարդկանց թելոմերներից շատ անգամներ երկար են[98]։ Մեկ այլ նախազգուշացում կայանում է նրանում, որ գրեթե 1000 մարդկանց շրջանում կատարված ու տասը տարի տևած ուսումնասիրությունը ցույց է տվել, որ մինչդեռ որոշ մարդկանց մոտ ժամանակի ընթացքում թելոմերների կրճատումներ էին տեղի ունենում, նրանցից ⅓ -ի մոտ դա տեղի չունեցավ[99]։
  • Ծերացման էվոլյուցիա. Շատերն են պնդում, որ կյանքի տևողությունը, ինչպես և մյուս ֆենոտիպերը, բնական ընտրության վրա են հիմնված։ Այսպիսի հատկությունները, որոնք վաղ գոյատևմանը և վերարտադրմանն օգուտ են բերում, եթե անգամ նպաստեն վաղաժամ մահվանը, միևնույն է, կընտրվեն։ Նման գենետիկական ազդեցությունը, եթե գենին է վերաբերվում, կոչվում է անտագոնիստական պլեոտրոպի տեսություն (պլեոտրոպ կոչվող որոշակի գենը ունի կրկնակի ֆունկցիա՝ երիտասարդ տարիքում օրգանիզմի վերարտադրման վրա լավ ազդեցություն է ունենում, և ավելի ծանր ազդեցություն թողնում կյանքի տևողության վրա՝ մեծ տարիքում), և կոչվում է միանգամյա օգտագործման սոմայի տեսություն, երբ վերաբերում է գենետիկական ամբողջ ծրագրին (օրգանիզմի՝ իր ռեզուրսները պահպանելու ու վերականգնելու շեղում)[10]։ Կյանքի տևողությունը կարգավորող կենսաբանական մեխանիզմները մի քանի հարյուր միլիոն տարի առաջ են զարգացել[59]։
  • Որոշ վկայություններ արվել են թթվածնից զուրկ բակտերիաների դասակարգերից[100]։
  • Տեսությունը կմեկնաբանի, թե ինչո՞ւ դոմինանտություն և Հենտինգոնի խորեա կոչվող հիվանդությունները կարող են մնալ օրգանիզմում, չնայած դրանց անխուսափելիորեն մահացու լինելուն։

Ինչպես նաև նշվել է, որ որոշ գենետիկ ձևերը երիտասարդների մոտ պտղաբերությունն են մեծացնում, իսկ մեծերի մոտ՝ քաղցկեղի վտանգը։ Նման ձևեր հանդիպում են p53[101] և BRCA1.[102] գեներում։

  • Բջիջների վերարտադրողական գործառույթի տեսության համաձայն՝ ծերացումը կարգավորվում է հատուկ վերարտադրողական հորմոնների միջոցով, որոնք անտագոնիկ պլեոտրոպային տեսության՝ բջջային ցիկլի ազդանշանային եղանակով են գործում՝ խթանելով աճն ու զարգացումը կյանքի վաղ շրջանում՝ վերարտադրության հասնելու համար, սակայն ավելի ուշ անկառավարելի դառնալով, ծերության վերարտադրողականությունը պահպանելու փորձերն անօգուտ դարձնելով[103][104]։
  • Մաշկի ծերացումը մասամբ TGF-β-ով է պայմանավորված, որը նվազեցնում է ենթամաշկային ճարպը, ինչը մաշկին հաճելի տեսք ու կառուցվածք է տալիս։ TGF-β-ին սա հաջողվում է կատարել՝ խոչընդոտելով ֆիբրոբլաստների վերափոխումը ճարպային բջիջների, ուստի մաշկի տակ օժանդակ ճարպային բջիջների առկայության պակասը բերում է մաշկի թուլացման և կնճռոտվածության։ Բացի այդ, ենթամաշկային ճարպը նաև կաթելիցիդին է արտադրում, ինչը մի պեպտիդ է, որը պայքարում է բակտերիալ վարակների դեմ[105][106]։
 
Սոմալացի տարեց կին

Խախտումերի (վնասով պայմանավորված) տեսությունԽմբագրել

  • ԴՆԹ խախտումների տեսություն. ենթադրվում է, որ ԴՆԹ խախտումը քաղցկեղի առաջացման և ծերացման ընդհանուր հիմքն է և պնդվում է, որ ԴՆԹ խախտման ներքին պատճառները ծերացման ամենակարևոր շարժառիթներն են[107][108][109]։ Գենետիկ խախտումը (ԴՆԹ կառուցվածքի անկանոն փոփոխություն), մուտացիաները (ԴՆԹ հաջորդականության փոփոխություններ), Էպիմուտացիաները (գենի կարգավորիչ շրջանների մեթիլացում) կարող են առաջացնել գենի անոմալ արտահայտումներ։ ԴՆԹ խախտումը կանգնեցնում է բջիջների տրոհումը, և խթան է հանդիսանում ապոպտոզի առաջացմանը՝ հաճախ վատ ազդեցություն ունենալով միավորված ցողունային բջիջների վրա՝ հետևաբար խոչընդոտելով նրանց վերականգմանը։ Այնուամենայնիվ, մկների վրա կատարված անթիվ հետազոտությունները ցույց են տվել, որ շատ մուտացիաներ տեղի են ունենում դեռ սաղմնային և մանկական զարգացման ընթացքից ի վեր, երբ բջիջները հաճախ տրոհվում են, քանի որ յուրաքանչյուր բջջի բաժանում ԴՆԹ վերարտադրողության խախտման հնարավորություն է ստեղծում[110]։
  • Գենետիկ տատանումներ. շներն իրենց սրտի մկանների բջիջներում տարեկան մոտավորապես 3,3 % դեզօքսիռիիբոնուկլեաթթու են կորցնում, մինչդեռ մարդիկ՝ 0,6%։ Այս թվերը մոտ են երկու տեսակների երկարակեցության թվի հարաբերակցությանը (120 տարին համեմատած 20 տարվա հետ, 6/1 հարաբերակցություն)։ Հարաբերակցության տոկոսը նման է նաև մարդու և շան ուղեղի և լիմֆոցիտների ԴՆԹ -ի տարեկան կորստին։ Ինչպես նշել է հռչակավոր հեղինակ Բեռնարդ Ստրեհլերը՝ գենետիկ խախտումը (հատկապես գենետիկական նյութի կորուստը) , միանշանակ (կամ հավանաբար) ծերացման գլխավոր պատճառն է[111]։
  • Հանգման տեսություն. ընդհանուր գաղափարն այն է, որ ծերացման հետ կապված փոփոխությունները ժամանակի ընթացքում կուտակված փոփոխությունների պատահական արդյունք է[61]։
  • Հետերոխրոմատինի կորուստ՝ ծերացման մոդել[112][113][114]։
  • Գենոմի քայքայման ժամանակ՝ տրանսպոզոնների առկայությունը՝ ծերացման առաջնային պատճառ [115][116][117]։
  • Խաչաձեւ կապ. գաղափարը կայանում է նրանում, որ ծերացումը խաչաձեւ կապակցված միացությունների կուտակման արդյունք է, որոնք խանգարում են բջիջների բնականոն գործունեությանը[95][118]։
  • Ազատ ռադիկալների տեսություն. ազատ ռադիկալների կամ ընդհանրապես՝ ռեակտիվ թթվածնի տեսակների կամ օքսիդատիվ սթրեսի պատճառած խախտումը ստեղծում է այնպիսի մի վնաս, որը կարող է առաջացնել մեզ ծանոթ ծերացման ախտանիշներ [95][119]։
  • Ծերացման միտոքոնդրիալ տեսություն. միտոքոնդրիումի գործունեության արդյունքում առաջացած ազատ ռադիկալները վնասում են բջջային բաղադրիչ տարրերը՝հանգեցնելով ծերացման։
  • ԴՆԹ-ի օքսիդացում և կալորիականության սահմանափակում. կալորիականության սահմանափակումը նվազեցնում է ԴՆԹ 8-OH-dG վնասը՝ ծերացում ապրող առնետների և մկների օրգանիզմներում[120][121]։ Ուստի, օքսիդատիվ ԴՆԹ վնասի նվազումը կապված է ծերացման դանդաղ տեմպի և կյանքի տևողության ավելացման հետ[122]։

Կանխում և հետաձգումԽմբագրել

ԱպրելակերպԽմբագրել

Կալորիականության սահմանափակումն իր մեծ ազդեցությունն է ունենում բազմաթիվ կենդանիների կյանքի տևողության, ինչպես նաև տարիքով պայմանավորված մի շարք հիվանդությունների կանխարգելման և հետաձգման հարցում[123]։ Սովորաբար սա ներառում է ըստ ցանկության սնվող արարածի 60-70% կալորիականությամբ սննդի ընդունումը՝ միաժամանակ պահելով համապատասխան սնդանյութի ընդունուման անհրաժեշտությունը [123]։ Կրծողների պարագայում փորձը ցույց է տվել կյանքի տևողության երկարաձգում մինչև 50%[124]. նման արդյունք է գրանցվել է նաև խմորասնկի և դրոզոֆիլայի պարագայում [123]։ Սահմանափակ կալորիաներով սննդակարգ վարող մարդկանց կյանքի տևողության մասին հստակ տվյալներ գոյություն չունեն , սակայն բազմաթիվ տեղեկություններում նշվում է, որ դա տարիքի հետ կապված հիվանդությունների պաշտպանության վրա լավ է անրադառնում [125][126]։ Ռեզուս կապիկների վրա կատարվող երկու հիմնական ուսումնասիրույթունները ի սկզբանե բացահայտել են իրարից հիմնովին տարբերվող արդյունքեր. մինչ Վիսկոնսինի Համալսարանի կողմից իրականացվող ուսումնասիրություննեը ցույց են տվել, որ ճարպերից ազատված սննդակարգն իսկապես երկարացնում է կյանքի տևողությունը[127], Ծերացման Ազգային Ինստիտուտի կողմից իրականացվող ուսումնասիրությունը ցույց են տվել, որ Սահմանափակ կալորիաներով սննդակարգը ոչ մի ազդեցություն չունի երկարակեցության վրա [128]։ Այնուամենայնիվ, երկու ուսումնասիրություններն էլ զգալի բարելավումներ են գրանցել առողջության մի շարք չափանիշների վրա։ Չնայած միևնույն ցածր կալորիականությամբ սննդի ընդունամը՝ սննդակարգի բաղադրիչ մասերը տարբերվում էին երկու ուսումնասիրությունների միջև (հատկապես Վիսկոնսինի ուսումնասիրության մեջ՝շաքարոզայի մեծ պարունակությամբ սնունդը ), և կապիկները նույնպես ունեին տարբեր ծագումներ (Հնդկաստան, Չինաստան), ինչն ի սկզբանե ցույց էր տալիս, որ գենետիկան և դիետիկ սննդակարգի բաղադրիչները նույնպես երկարակեցության գործոններ են, և միայն ճարպերի նվազեցումը չի կարող հանգեցնել նման արդյունքի։ Այնուամենայնիվ, 2014 թվականին կատարված համեմատական վերլուծության մեջ, Վիսկոնսինի ուսումնասիրողները հայտնաբերեցին, որ իբր ԾԱԻ հսկողության տակ գտնվող սովի չմատնված կապիկները, եթե համեմատենք կապիկների այլ պոպուլացիաների հետ, իրականում քաշի չափավոր ավելցուկ ունեն և նրանք պնդում էին, որ սա ԾԱԻ-ի հստակ սահմանված չափաբաժիններով սննդի ընդունման կարգի շնորհիվ է հակադրում Վիսկոնսիկի՝ իսկապես առանց սահմանափակումների ազատ սնման կարգին[129]։ Նրանք եկան այն եզրահանգման, որ ի տարբերություն ծայրահեղ սահմանափակմանը, ճարպերի չափավոր սահմանափակումը բավարար է՝ ուսումնասիրված ռեզուս կապիկների մոտ առողջության և երկարակեցության նկատելի արդյունքներ գրանցելու համար [130]։ Իր «Ինչպե՞ս և ինչո՞ւ ենք ծերանում» գրքի մեջ Հայֆլիկն ասում է, որ ճարպերի սահմանափակումը կարող է արդյունավետ չլինել մարդկանց համար, մեջբերելով Բալտիմուրի՝ ծերացման երկարաժամկետ ուսումնասիրության տվյալները, համաձայն վերջիններիս՝ նիհար լինելն երկարակեցության նշան չէ[131]։ Այնուամենայնիվ, կարող են լինել շփոթության մեջ գցող երևույթներ, ինչպես օրինակ՝ ծխելը նվազեցնում է ախորժակը և կրճատում կյանքի տևողությունը։ Նման ձևով երբեմն պնդում են, որ ուշ հասակում չափավոր գիրությունը կարող է գոյատևման վրա լավ անրադառնալ, սակայն նոր ուսումնասիրույթունները բացահայտել են այնպիսի շփոթեցնող գործոններ, ինչպիսիք են քաշի կորուստը՝ մահացու հիվանդության արդյունքում։ Եթե վերոնշյալ գործոնները հաշվի են առնվում՝ 65- ից բարձր տարեկան հասակում մարմնի օպտիմալ քաշը համապատասխանում է 23-ից 27 տարեկանում՝ նիհար մարմնի զանգվածի ինդեքսին[132]։ Այլ կերպ ասած դիետիկ սննդակարգի սահմանափակումների մեջ առավելություններ նույնպես կարող ենք գտնել՝ մակրո սնուցող նյութի պատկերը փոփոխելու միջոցով սպիտակուցների ընդունումը առանց ճարպերի քանակի փոփոխության նվազեցնելու նպատակով, ինչը երկարակեցության վրա նույն ազդեցությունը կարող է ունենալ[133][134]։ Սպիտակուցների դիետիկ սահմանափակումը ոչ միայն խոչընդոտում է mTOR -ի գործունեությանը այլ նաև IGF-1-ի (ծերացման գործընթացի մեջ ներգրավված երկու մեխանիզմներ)[135]։ Մասնավորապես լեյցինի օգտագործումը նվազեցնելը բավարար է mTOR գործողությունը խոչընդոտելու համար, ինչին հնարավոր է հասնել կենդանական ծագման սննդի օգտագործումը նվազեցնելու շնորհիվ[136][137]։

Միջերկրածովյան սննդակարգը վստահություն է վայելում սրտի հիվանդությունների ռիսկի նվազեցման շնորհիվ[138][139]։ Մահացության դեպքերի ռիսկի նվազեցման հիմնական միջոցներից է բանջարեղենի, ձկնեղենի, ընդեղենի և միահագեցած ճարպաթթուների առատ ընդունումը՝ ինչպիսիք են ձիթապտղի յուղը[140]։

Քունը մեծ ազդեցություն ունի մահացության վրա։ Այն մարդիկ, ովքեր ամենաերկարն են ապրում, ապահովում են 6-7 ժամ քուն՝ ամեն օր[141][142]։ Քնի պակասը (5 ժամ) ավելի քան երկու անգամ ավելացնում է սրտանոթային հիվանդությունից մահանալու ռիսկը, մինչդեռ երկար քունը (9 ժամ) ասոցացվում է մահվան ռիսկի կրկնապատկման հետ, այս անգամ՝ ոչ միայն սրտանոթային հիվանդությունների[143]։ Օրական ավելի քան 7-8 ժամ քնելը, հետևաբար, ասոցացվում է մահացության բարձր աստիճանի հետ, չնայած որ պատճառը հավանականորեն այլ գործոններն են, ինչպիսիք են դեպրեսիան և սոցիալ-տնտեսական կարգավիճակը, որոնք ըստ վիճակագրության կապված են[144]։ Աֆրիկայի և Հարավային Ամերիկայի որսացող-հավաքող ցեղերի քնի վերլուծությունը ցույց է տվել նմանատիպ օրինաչափություն մյուս մայրցամաքներում. նրանց քնի միջին տևողությունը 6.4 ժամ է (ամառային/ձմեռային 1 ժամյա տարբերությամբ), ցերեկային քունը (հետճաշյա նինջ) տարածված չէ և անքնությունը հազվագյուտ երևույթ է (տասն անգամ պակաս, քան արդյունաբերական հասարակություններում)[145]։ Ֆիզիկական վարժությունները կարող են բարձրացնել կյանքի երկարացման հավանականությունը[146]։ Այն մարդիկ, ովքեր կատարում են չափավորից մինչև շատ քանակի ֆիզիկական վարժություններ, մահացության ավելի ցածր մակարդակ ունեն՝ ի տարբերություն այն անհատների, ովքեր ֆիզիկապես պասիվ են[147]։ Վարժությունների չափավոր քանակը փոխկապակցված է ծերացման գործընթացը կանխելու և կյանքի որակը բարելավելու հետ՝ բորբոքային գործընթացները կանխելու նպատակով[148]։ Վարժույթուններ կատարելու առավելույթունների մեծ մասը հնարավոր է ստանալ շաբաթական 3500 նյութափոխանակության համարժեք (MET) րոպեներից հետո[149]։ Օրինակ օրական 10 րոպե աստիճաններ բարձրանալը, 15 րոպե փոշեկուլով աշխատելը, 20 րոպե այգեգործությունը, 20 րոպե վազք և 25 րոպե քայլելը կամ հեծանիվ քշելը միասին կկազմեն մոտ 3000 MET րոպե շաբաթական[149]։ Այլ հետազոտությունները թվում է՝ կապ են առաջարկում կանոնավոր ֆիզիկական վարժությունների և ճանաչողական գործառույթի միջև[150]։

Գրեթե բոլոր ուսումնասիրություններում քրոնիկ սթրեսից խուսափելը (ի տարբերություն սուր սթրեսի) ասոցացվում է թելոմերների ավելի դանդաղ կրճատման[151][152] և կորտիզոլի բարձր մակարդակի հետ։ Կորտիզոլի քրոնիկ բարձր մակարդակը ռիսկի տակ է դնում իմունային համակարգը, առաջացնում է սրտի վնասվածք / Աթերոսկլերոզ և կապված է դեմքի ծերացման հետ, իսկ վերջինս իր հերթին հանդիսանում է հիվանդացության և մահացության բարձրացման ցուցանիշ[153][154]։ Մետա վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ միայնությունն ավելի բարձր մահացության ռիսկ է պարունակում քան ծխելը[155]։ Սթրեսին կարող են հակազդել հասարակության հետ կապը, հոգևոր կյանքը և (ավելի շատ տղամարդկանց համար, քան կանանց) ամուսնական կյանքը, որոնք բոլորը կապված են երկարակեցության հետ[156][157][158][159]։

Բժշկական միջամտությունԽմբագրել

Ապացուցված է, որ հետևյալ դեղերն ու միջամտությունները կենդանիների մոտ դանդաղեցնում կամ հետ են մղում ծերացման կենսաբանական ազդեցությունները, բայց դրանցից և ոչ մեկը դեռ ապացուցված չէ մարդկանց հարցում։ Ինչպես կենդանիների, այնպես էլ մարդկանց վրա փորձարկված վկայությունները փաստում են այն մասին, որ ռեսվերատրոլը կարող է լինել ճարպերի սահմանափակման նմանակ[160]։ 2015 թվականի դրությամբ, մետֆորմինը ենթարկվել էր ուսումնասիրության՝ C.elegans կլոր որդի և ծղրիդի ծերացումը կանխելու՝ իր ներուժի շնորհիվ[161]։ Ոչ առողջ մարդկանց վրա դրա ազդեցությունն անհայտ է[161]։ Որպես կյանքի տևողությունն երկարացնող՝ ռեպամիցինն առաջին անգամ ի հայտ է եկել 2006 թվականին՝ կորիզավորների մեջ՝ Փաուերսի և այլոց կողմից, ովքեր ցույց տվեցին ռեպամիցինի չափաբաժնից կախված ազդեցությունը կյանքի տևողության վրա՝ խմորասնկի բջիջներում[162]։ Համաձայն 2009 թվականի ուսումնասիրության, ռեպամիցին ստացած մկների կյանքի տևողությունն ավելացել է 28 - 38% -ով՝ սկզբի ուսումնասիրության ժամանակ, իսկ ընդհանուր առմամբ՝ 9 - 14% -ով։ Հարկ է նշել, որ բուժումը սկսվել է 20 ամսական մկների մոտ, ինչը համարժեք է 60 տարեկան մարդուն[163]։ Արդյունքում ռեպամիցինը մկների կյանքի տևողությունը երկարաձգել է բազմաթիվ այլ փորձերի ընթացքում[164][165] և այժմ այս նպատակով փորձարկվում է ոչ մարդկային պրիմատների վրա (մարմոզետ կապիկը)[166]։ Ուռուցքաբան - գենետոլոգ Ռոնալդ Ա. ԴեՊինհոն և իր գործընկերները հրատարակել են մկների վրա կատարված մի ուսումնասիրություն, որտեղ թելոմերազային գործունեությունն առաջին անգամ գենետիկորեն հեռացվել էր։ Այնուհետև մկան՝ ժամանակից շուտ ծերացումից հետո, նրանք վերականգնել են թելոմերազայի գործառույթը՝ թելոմերազի գենը կրկին ակտիվացնելով։ Արդյունքում մկներն երիտասարդացել են։ Կծկված ամորձիները մեծացել և հասել են իրենց նորմալ չափերի, և կենդանիները վերականգնել են իրենց պտղաբերությունը։ Այլ օրգաններն, ինչպիսիք են փայծախը, լյարդը, աղիները և ուղեղը՝ վերականգնվել են։ «Հայտնագործումն առաջարկում է, որ նորմալ մարդկային ծերացումը հանարավոր է դանդաղեցնել բջիջներում՝ ֆերմենտների ակտիվացմամբ »,- ասում է Ռոնալդ ԴեՊինհոն։ Այնուամենայնիվ, թելոմերազի ակտիվացումը կարող է մարդու մոտ՝ ուռուցքների առաջացման պատճառ հանդիսանալ[167]։

C. elegans ամենահայտնի գենետիկ միջամտությունները երկարացնում են կյանքը 1.5-ից մինչև 2.5 անգամ։ Արդեն 2009 թվականին, C. elegans – ի կյանքի երկարացման ռեկորդը մեկ գենի մուտացիա է, ինչը ավելացնում է չափահասների գոյատևումն ավելի քան տասն անգամ[59]։ Մոդելային օրգանիզմներում հայտնաբերված ծերացման որոշ մեխանիզմների ուժեղ պահպանումը ենթադրում է, որ դրանք կարող են օգտակար լինել մարդու գոյատևման գործընթացում։ Այնուամենայնիվ առավելությունները կարող են համահավասար չլինել . երկարակեցության գեները սովորաբար ավելի մեծ են C. elegans կլոր որդերի, քան պտղի ճանճերում, և ավելի մեծ են պտղի ճանճերի, քան կաթնասունների մոտ։ Այս ամենի միակ բացատրությունն այն է, որ կաթնասունները, լինելով ավելի երկարակյաց, արդեն օժտված են կյանքը երկարացնող բազմաթիվ հատկանիշներով[59]։

Հետազոտական նախագծեր և մրցանակներԽմբագրել

Հետազոտական որոշ ջանքեր միտված են դանդաղեցնել ծերացումը և երկարաձգել առողջ կյանքի տևողությունը[168][169][170]։ 1993 թվականին, տարեցների համաճարակաբանական ուսումնասիրությունների համար հաստատված ժողովը [171], որը հայտնի է նաև որպես Յեյլի առողջապահական և տարիքային փոփոխությունների ուսումնասիրություն, ցույց տվեց ֆիզիկական ակտիվության կարևորությունը և հակադրվեց ծերության հետ կապված բացասական կարծրատիպերին։

Գոյություն ունեն կաթնասունների կյանքի երկարացման և ծերացման կանխման համար նախատեսված մրցանակներ։ Մաթուսաղա հիմանադրամն առաջարկում է Մ մրցանակը։ Վերջերս 1 մլն. ԱՄՆ դոլարի չափով Պալո-Ալտո երկարակեցության մրցանակն է թողարկվել։ Սա ուսումնասիրության կատարմանը խթանող մրցանակ է, որը ոգեշնչում է թիմերին աշխարհով մեկ գործի դնել իրենց բոլոր ջանքերը՝ մեր առողջությունը և կյանքի տևողությունը կարգավորող բանաձևը գտնելու համար։ Այն հիմնադրել է Oուն Յուն[172][173][174][175][176]։

Հասարակություն և մշակույթԽմբագրել

 
Ծեր տղամարդ

Տարբեր մշակույթներ տարբեր ձևերով են արտահայտում տարիքը։ Չափահաս մարդու տարիքը չափվում է իր ծննդյան օրից սկսած՝ ամեն տարին բոլորելով։ Կյանքի փուլերը սահմանելու կամայական բաժանումը կարող է պարունակել՝ անչափահասություն (նորածնություն, մանկություն, դեռահասություն, պատանեկություն), միջին չափահասություն, հասունություն և ուշ հասունություն։

ՍոցիոլոգիաԽմբագրել

 
Քրիստոֆեր Վիլհելմ Էկերսբերգ: Մարդու կյանքի տարիները

Սոցիոլոգիայի և մտավոր առողջության ոլորտում՝ ծերացումը հանդիպում է հինգ տարբեր տեսակետներով. ծերացումը որպես հասունություն, ծերացումը որպես մերժում , ծերացումը որպես կյանքի ցիկլի իրադարձություն, ծերացումը որպես սերունդ և ծերացումն որպես գոյատևում[177]։ Ծերացման հետ կապված դրականը հաճախ ներառում է տնտեսություն, աշխատանք, ամուսնություն, երեխաներ, ուսում, պաշտպանվածության զգացողություն և այլն։ Ծերացման հասարակական գիտությունն իր մեջ ներառում է անջատման տեսություն, գործունեության տեսություն, ընտրության տեսություն և անընդհատության տեսություն։ Կենսաթոշակի անցնելը տարածված անցումային փուլ է, որին բախվում են տարեցները:Այն կարող է ունենալ իր դրական և բացասական հետևանքները[178]։ Քանի որ ռոբոտները վերջերս լայն տարածում ունեն, մեթոդաբանները վիճում են, որ ծերացման նոր սահմանումներ զարգացնելու կարիք կա, ինչպես օրինակ առաջարկվել է ծերացման բիո-տեխնո-հասարակական սահմանումը[179]։

ԻնքնաընկալումԽմբագրել

Տարիքի հետ՝ մարդկային մարմինը սկսում է քայքայվել և մաշկն այլ տեսք է ստանում, սակայն մարդիկ միշտ չէ, որ ընդունում են իրենց արտաքինի նման փոփոխությունները[180]։ Գեղեցկության չափանիշնեը ժամանակի ընթացքում փոխվել են և կոստմետիկ միջոցների ոլորտում՝ գիտական հետազոտությունների աճի հետ մեկտեղ արդյունաբերույթունը նույնպես ընդլայնվել է. իրենց արտադրած արտադրանքներն աստիճանաբար ճանաչում են ձեռք բերել և դարձել բազմաթիվ մարդկանց խնամքի բաղադրիչ մաս[181]։ Կոսմետիկ միջոցների արդյունաբերությունն այժմ գեղեցկության արդյուանբերության ամենաարագ զարգացող ճյուղն է, որը միայն 2018 թվականին 49.5 ԱՄՆ միլիարդ եկամուտ է ունեցել[182]:,Կոսմետիկ միջոցների նկատմամբ աճող պահանջարկը գիտնականներին մղել է այդ արտադրանքների համար ամենանահավանական վայրերում բաղադրիչներ գտնել։ Օրինակ, պարզվել է, որ կրիպտոմֆալուս ասպերսայի արտազատումն (կամ պարտեզի շագանակագույն խխունջի սեկրեցիա) ունի հակաօքսիդիչ հատկություններ. մեծացնում է մաշկի բջիջների տարածումը, ինչպես նաև ավելացնում է արտաբջջային սպիտակուցները, ինչպիսիք են կոլագենը և ֆիբրոնեկտինը (բջիջների տարածման համար կարևոր սպիտակուցներ) [183]:Մեկ այլ նյութ, որն օգտագործվում է ծերացման ֆիզիկական դրսևորումները կանխելու համար, օնոբոտուլինումտոքսին Ա-ն է՝ բոտոքսի համար ներարկված տոքսինը[184]։ Ընդհանրապես, ծերությունից խուսափելը արևմուտքի ժողվրդի կարծիքն է։ Այնուամենայնիվ, աշխարհի այլ վայրերում ծերությունը հարգանքի և մեծարանքի է արժանանում։ Օրինակ, Կորեայում "hwangap" կոչվող հատուկ երեկույթ է անցկացվում, նշելու և շնորհավորելու անհատին՝ 60 տարեկան դառնալու կապակցությամբ[185]։ Ծերացման մասին դրական ինքնաընկալումը կապված է ավելի լավ մտավոր և ֆիզիկական վիճակի և բարեկեցության հետ[186]։ Առողջության մասին դրական ինքնաընկալումը փոխկապակցված է ավելի մեծ բարեկեցության և տարեցների շրջանում մահացության մակարդակի նվազեցման հետ[187][188]։ Այս ասոցիացիայի համար առաջարկվել են տարբեր պատճառներ. Օբյեկտիվորեն առողջ մարդիկ, բնականաբար, կարող են ավելի լավ գնահատել իրենց առողջությունը, քան իրենց հիվանդ գործընկերներինը, չնայած որ այդ կապը նկատվել է նույնիսկ ուսումնասիրություններում, որոնք վերահսկել են սոցիալ-տնտեսական կարգավիճակը, հոգեբանական գործունեությունը և առողջական վիճակը[189]։ Տղամարդկանց համար այս հայտնագործությունն ընդհանուր առմամբ ավելի խոսուն է, քան կանանց[188], չնայած որ այս հարաբերությունները համընդհանուր չեն բոլոր ուսումնասիրությունների ընթացքում և կարող են ճշմարիտ լինել միայն որոշ հանգամանքներում[189]։ Մարդկանց տարիքի հետ սուբյեկտիվ առողջությունը մնում է համեմատաբար կայուն, չնայած որ օբյեկտիվ առողջությունը վատթարանում է[190]։ Իրականում, ընկալվող առողջությունը բարելավվում է տարիքի հետ, երբ օբյեկտիվ առողջությունը վերահսկվում է հավասարման մեջ[191]։ Այս երևույթը հայտնի է որպես «ծերացման պարադոքս»։ Սա կարող է լինել սոցիալական համեմատության արդյունք[192], ինչպես օրինակ՝ որքան մեծանում են մարդիկ, այնքան ավելի շատ կարող են համարել, որ ավելի լավ առողջություն ունեն, քան իրենց հասակակիցները[193]։ Տարեցները հաճախ իրենց ֆունկցիոնալ և ֆիզիկական անկումը կապում են ծերացման բնականոն գործընթացի հետ[194][195]։ Մեկ հնարավոր եղանակ, որով մարդը կարող է ծերանալ առանց սպասելու, որպիսի ժամանակն անցնի՝ ծերացման կոստյումն է։ Գոյություն ունեն մի քանի տարբեր տեսակի կոստյումներ՝ ներառյալ GERT, R70i էկզոկմախքը և AGNES կոստյումները[196][197][198]։ Այս կոստյումներն առաջացնում են ծերացման էֆեկտ՝ ավելացնելով լրացուցիչ քաշ և ավելացված ճնշում որոշակի կետերում, ինչպիսիք են դաստակները, կոճերը և այլ հոդերը։ Բացի այդ, տարբեր զգեստներ ունեն տեսողության և լսողության վատթարացման տարբեր եղանակներ՝ այս զգայարանների կորուստը նմանակելու համար։ Ձեռքերում զգացողության կորուստ ստեղծելու համար, որը տարեցներն են ունենում, հատուկ ձեռնոցները համազգեստի մի մաս են կազմում։ Այս կոստյումների օգտագործումը կարող է օգնել մեծացնել տարեցների նկատմամբ կարեկցանքը և կարող է համարվել հատկապես օգտակար նրանց համար, ովքեր կամ սովորում են ծերացման մասին, կամ աշխատում են ծերերի հետ, ինչպիսիք են բուժքույրերը կամ խնամքի կենտրոնի աշխատակիցները։ Մեկ այլ ոլորտ, որտեղ այս համազգեստի օգնությամբ առաջացած կարեկցանքը օգտակար է՝ ճարտարագիտությունն է[196][198]։ Երբ դիզայներները հասկանում են, թե ինչ է նշանակում ծերության խանգարումներ ունենալը, նրանք կարող են ավելի լավ նախագծել շենքեր, փաթեթավորումներ կամ նույնիսկ գործիքներ՝ որոնք կպարզեցնեն առօրյա բարդ առաջադրանքները։ Նախագծելիս՝ տարեցների կարիքները հաշվի առնելով, կարող ենք օգնել՝ նվազեցնել բացասական զգացմունքները, որոնք կապված են տարեցների առջև ծառացած կարողությունների կորստի հետ։

Բարեհաջող ծերացումԽմբագրել

Բարեհաջող ծերացման գաղափարը առաջ է եկել 1950-ական թվականներին և հանրայնացվել է 1980-ականներին։ Հաջող ծերացման ավանդական սահմանումները ընդգծել են ֆիզիկական և ճանաչողական տկարությունների բացակայության կարևորությունը[199]։ 1987թվականին, իրենց տպագրած հոդվածում, Ռոուն և Խանը նկարագրել են հաջողակ ծերացումն այս երեք բաղադրիչները ներառող երևույթ. ա) հիվանդության և տկարության բացակայություն, բ) ֆիզիկական և ճանաչողական բարձր ֆունկցիոնալություն, գ) հասարակության և արտադրության մեջ ներգրավվածություն[200]։

Մշակութային հղումներԽմբագրել

Հին հույն թատերագիր Եվրիպիդեսը նկարագրում է առասպելական բազմագլուխ Հիդրային՝ որպես վերականգնողական կարողություն ունեցող հրեշ, ինչն իրեն դարձնում է անմահ, ինչը Հիդրայի կենսաբանական դասի պատմական ծագման անունն է։ Հրեաների աստվածաշունչը մարդկային կյանքը նկարագրում է որպես ժառանգաբար սահմանափակ և համամակատական է անցկացնում բնածին անմահության հետ, որ կարող է դրսևորել ընկած ծառը, երբ անցնում է վեգետատիվ վերականգնողություն գործընթացով[201]։

Տես նաևԽմբագրել

ԾանոթագրություններԽմբագրել

  1. ↑ Smadent.com (2021)։ «Age Calculator»։ Smadent 2 (1)։ Վերցված է Feb 12, 2021 
  2. ↑ Ghosh Shampa, Sinha Jitendra Kumar, Raghunath Manchala (2016)։ «Epigenomic maintenance through dietary intervention can facilitate DNA repair process to slow down the progress of premature aging»։ IUBMB Life (անգլերեն) 68 (9): 717–721։ ISSN 1521-6551։ PMID 27364681։ doi:10.1002/iub.1532։ Արխիվացված է օրիգինալից 2022-03-07-ին։ Վերցված է 2021-03-22 
  3. ↑ Ghosh Shampa, Sinha Jitendra Kumar, Raghunath Manchala (May 2019)։ «'Obesageing': Linking obesity & ageing»։ The Indian Journal of Medical Research 149 (5): 610–615։ ISSN 0971-5916։ PMC 6702696 ։ PMID 31417028 ։ doi:10.4103/ijmr.IJMR_2120_18 
  4. ↑ Salvestrini Valentina, Sell Christian, Lorenzini Antonello (2019-05-03)։ «Obesity May Accelerate the Aging Process»։ Frontiers in Endocrinology 10: 266։ ISSN 1664-2392։ PMC 6509231 ։ PMID 31130916 ։ doi:10.3389/fendo.2019.00266 
  5. ↑ 5,0 5,1 5,2 5,3 McDonald, Roger B. (2019-06-07), «Basic Concepts in the Biology of Aging», Biology of Aging, Garland Science, pp. 1–36, doi:10.1201/9780429030642-1, ISBN 978-0-429-03064-2 
  6. ↑ «Life span of individual yeast cells»։ Nature 183 (4677): 1751–2։ June 1959։ Bibcode:1959Natur.183.1751M։ PMID 13666896։ doi:10.1038/1831751a0 
  7. ↑ «Rapid emergence of life shown by discovery of 3,700-million-year-old microbial structures»։ Nature (Submitted manuscript) 537 (7621): 535–538։ September 2016։ Bibcode:2016Natur.537..535N։ PMID 27580034։ doi:10.1038/nature19355 
  8. ↑ Evolutionary Biology of Aging։ New York: Oxford University Press։ 1991 
  9. ↑ «Optimality, mutation and the evolution of ageing»։ Nature 362 (6418): 305–11։ March 1993։ Bibcode:1993Natur.362..305P։ PMID 8455716։ doi:10.1038/362305a0 
  10. ↑ 10,0 10,1 10,2 Williams George C. (1957)։ «Pleiotropy, Natural Selection, and the Evolution of Senescence»։ Evolution 11 (4): 398–411։ JSTOR 2406060։ doi:10.2307/2406060։ lay summary 
  11. ↑ «Aging and death in an organism that reproduces by morphologically symmetric division»։ PLOS Biology 3 (2): e45։ February 2005։ PMC 546039։ PMID 15685293։ doi:10.1371/journal.pbio.0030045 
  12. ↑ 12,0 12,1 «Molecular genetic studies of cellular senescence»։ Experimental Gerontology 27 (5–6): 519–22։ 1992։ PMID 1426085։ doi:10.1016/0531-5565(92)90006-L 
  13. ↑ «Elevated germline mutation rate in teenage fathers»։ Proceedings. Biological Sciences 282 (1803): 20142898։ March 2015։ PMC 4345458։ PMID 25694621։ doi:10.1098/rspb.2014.2898 
  14. ↑ «Successful serial recloning in the mouse over multiple generations»։ Cell Stem Cell 12 (3): 293–7։ March 2013։ PMID 23472871։ doi:10.1016/j.stem.2013.01.005 
  15. ↑ «Big ears: they really do grow as we age»։ The Guardian։ July 2013։ MeshID:D000375; OMIM:502000։ Վերցված է 9 September 2016 
  16. ↑ 16,0 16,1 «Age Dynamics of Body Mass and Human Lifespan»։ Journal of Evolutionary Biochemistry and Physiology 40 (3): 343–349։ 2004։ doi:10.1023/B:JOEY.0000042639.72529.e1 
  17. ↑ «Extended high-frequency (9-20 kHz) audiometry reference thresholds in 645 healthy subjects»։ International Journal of Audiology 53 (8): 531–45։ August 2014։ PMID 24749665։ doi:10.3109/14992027.2014.893375 
  18. ↑ «Chemical consequences of cutaneous photoageing»։ Chemistry Central Journal 6 (1): 34։ April 2012։ PMC 3410765։ PMID 22534143։ doi:10.1186/1752-153X-6-34 
  19. ↑ pmhdev (25 March 2015)։ «Infertility: Overview»։ Institute for Quality and Efficiency in Health Care (IQWiG) – via www.ncbi.nlm.nih.gov 
  20. ↑ «Cellular and molecular mechanisms underlying age-related skeletal muscle wasting and weakness»։ Biogerontology 9 (4): 213–28։ August 2008։ PMID 18299960։ doi:10.1007/s10522-008-9131-0 
  21. ↑ «Determinants of VO2 max decline with aging: an integrated perspective»։ Applied Physiology, Nutrition, and Metabolism 33 (1): 130–40։ February 2008։ PMID 18347663։ doi:10.1139/H07-174 
  22. ↑ Ranganathan Vinoth K., Siemionow Vlodek, Sahgal Vinod, Yue Guang H. (November 2001)։ «Effects of Aging on Hand Function»։ Journal of the American Geriatrics Society 49 (11): 1478–1484։ ISSN 0002-8614։ PMID 11890586։ doi:10.1046/j.1532-5415.2001.4911240.x 
  23. ↑ «Facts About Presbyopia»։ Last Reviewed October 2010: National Eye Institute։ Արխիվացված է օրիգինալից 4 October 2016-ին։ Վերցված է 11 September 2016 
  24. ↑ «Epidemiology of refractive errors and presbyopia»։ Survey of Ophthalmology 48 (5): 515–43։ 2003։ PMID 14499819։ doi:10.1016/S0039-6257(03)00086-9 
  25. ↑ 25,0 25,1 «Presbyopia. Emerging from a blur towards an understanding of the molecular basis for this most common eye condition»։ Experimental Eye Research 88 (2): 241–7։ February 2009։ PMID 18675268։ doi:10.1016/j.exer.2008.07.003 
  26. ↑ «The eye as a model of ageing in translational research--molecular, epigenetic and clinical aspects»։ Ageing Research Reviews 12 (2): 490–508։ March 2013։ PMID 23274270։ doi:10.1016/j.arr.2012.11.002 
  27. ↑ «Premature graying of hair»։ Indian Journal of Dermatology, Venereology and Leprology 79 (5): 641–53։ 2013։ PMID 23974581։ doi:10.4103/0378-6323.116733 
  28. ↑ «Patterned loss of hair in man; types and incidence»։ Annals of the New York Academy of Sciences 53 (3): 708–28։ March 1951։ Bibcode:1951NYASA..53..708H։ PMID 14819896։ doi:10.1111/j.1749-6632.1951.tb31971.x 
  29. ↑ «Selected Disorders of Skin Appendages--Acne, Alopecia, Hyperhidrosis»։ The Medical Clinics of North America 99 (6): 1195–211։ November 2015։ PMID 26476248։ doi:10.1016/j.mcna.2015.07.003 
  30. ↑ «International variability in ages at menarche, first livebirth, and menopause. World Health Organization Collaborative Study of Neoplasia and Steroid Contraceptives»։ American Journal of Epidemiology 148 (12): 1195–205։ December 1998։ PMID 9867266։ doi:10.1093/oxfordjournals.aje.a009609 
  31. ↑ «Defining and mapping the person with osteoarthritis for population studies and public health»։ Rheumatology 53 (2): 338–45։ February 2014։ PMC 3894672։ PMID 24173433։ doi:10.1093/rheumatology/ket346 
  32. ↑ «Hearing Loss and Older Adults» (Last Updated 3 June 2016)։ National Institute on Deafness and Other Communication Disorders։ 2016-01-26։ Վերցված է 11 September 2016 
  33. ↑ «A brief history of hair cell regeneration research and speculations on the future»։ Hearing Research 297: 42–51։ March 2013։ PMC 3657556։ PMID 23321648։ doi:10.1016/j.heares.2012.12.014 
  34. ↑ «Facts About Cataract»։ September 2015։ Վերցված է 14 August 2016 
  35. ↑ «Frailty in older adults: evidence for a phenotype»։ The Journals of Gerontology. Series A, Biological Sciences and Medical Sciences 56 (3): M146–56։ March 2001։ PMID 11253156։ doi:10.1093/gerona/56.3.m146 
  36. ↑ Percentage derived from Table 2 in Fried et al. 2001
  37. ↑ 37,0 37,1 «Aging and atherosclerosis: mechanisms, functional consequences, and potential therapeutics for cellular senescence»։ Circulation Research 111 (2): 245–59։ July 2012։ PMID 22773427։ doi:10.1161/CIRCRESAHA.111.261388 
  38. ↑ «Epidemiology of Atherosclerosis and the Potential to Reduce the Global Burden of Atherothrombotic Disease»։ Circulation Research 118 (4): 535–46։ February 2016։ PMID 26892956։ doi:10.1161/CIRCRESAHA.115.307611 
  39. ↑ «The top 10 causes of death»։ WHO։ 9 December 2020։ Վերցված է 11 March 2021 
  40. ↑ «Does Human Life Span Really Have a Limit?»։ WebMD։ 28 June 2018 
  41. ↑ Zimmer Carl (5 October 2016)։ «What's the Longest Humans Can Live? 115 Years, New Study Says»։ The New York Times։ Վերցված է 6 October 2016 
  42. ↑ «Evidence for a limit to human lifespan»։ Nature 538 (7624): 257–259։ October 2016։ Bibcode:2016Natur.538..257D։ PMID 27706136։ doi:10.1038/nature19793 
  43. ↑ «New insights into the dementia epidemic»։ The New England Journal of Medicine 369 (24): 2275–7։ December 2013։ PMC 4130738։ PMID 24283198։ doi:10.1056/nejmp1311405 
  44. ↑ Umphred Darcy (2012)։ Neurological rehabilitation (6th ed.)։ St. Louis, MO: Elsevier Mosby։ էջ 838։ ISBN 978-0-323-07586-2 
  45. ↑ Schaie K. Warner v (2005)։ Developmental Influences on Adult Intelligence։ ISBN 978-0-19-515673-7։ doi:10.1093/acprof:oso/9780195156737.001.0001 [Հղում աղբյուրներին]
  46. ↑ 46,0 46,1 The Psychology of Ageing: An Introduction։ London: Jessica Kingsley Publishers։ 2006։ ISBN 978-1-84310-426-1 
  47. ↑ «Marked loss of myelinated nerve fibers in the human brain with age»։ The Journal of Comparative Neurology 462 (2): 144–52։ July 2003։ PMID 12794739։ doi:1.1002/cne.10714  
  48. ↑ «The Effects of Normal Aging on Nerve Fibers and Neuroglia in the Central Nervous System»։ Brain Aging: Models, Methods, and Mechanisms։ Frontiers in Neuroscience։ CRC Press/Taylor & Francis։ 1 January 2007։ ISBN 978-0-8493-3818-2։ PMID 21204349 
  49. ↑ «Theoretical foundations of communication disability in aging»։ Communication disability in aging: from prevention to intervention։ Clifton Park, NY: Delmar Learning։ 2003։ էջեր 32–33 
  50. ↑ «Improved mood despite worsening physical health in older adults: Findings from the International Mobility in Aging Study (IMIAS)»։ PLOS ONE 14 (4): e0214988։ April 2019։ Bibcode:2019PLoSO..1414988L։ PMC 6453471 ։ PMID 30958861 ։ doi:10.1371/journal.pone.0214988 
  51. ↑ «Age-Related Macular Degeneration»։ Primary Care 42 (3): 377–91։ September 2015։ PMID 26319344։ doi:10.1016/j.pop.2015.05.009 
  52. ↑ «Barriers to conversation»։ Communication and aging։ New York: Harper & Row։ 1989։ էջեր 234–53 
  53. ↑ 53,0 53,1 «Age-related diseases as vicious cycles»։ Ageing Research Reviews 49: 11–26։ January 2019։ PMID 30458244 ։ doi:10.1016/j.arr.2018.11.002 
  54. ↑ De Grey Aubrey D.N.J (2007)։ «Life Span Extension Research and Public Debate: Societal Considerations»։ Studies in Ethics, Law, and Technology 1։ doi:10.2202/1941-6008.1011 
  55. ↑ «Global and regional burden of disease and risk factors, 2001: systematic analysis of population health data»։ Lancet 367 (9524): 1747–57։ May 2006։ PMID 16731270։ doi:10.1016/S0140-6736(06)68770-9 
  56. ↑ Brunet Lab: Molecular Mechanisms of Longevity and Age Related Diseases. Stanford.edu. Retrieved on 11 April 2012.
  57. ↑ «Protein biogenesis machinery is a driver of replicative aging in yeast»։ eLife 4: e08527։ December 2015։ PMC 4718733։ PMID 26422514։ doi:10.7554/eLife.08527 
  58. ↑ «Analysis of Aging in Caenorhabditis elegans»։ Caenorhabditis Elegans: Cell Biology and Physiology։ Academic Press։ 2012։ էջեր 353–81։ ISBN 978-0-12-394620-1 
  59. ↑ 59,0 59,1 59,2 59,3 «Extreme-longevity mutations orchestrate silencing of multiple signaling pathways»։ Biochimica et Biophysica Acta (BBA) - General Subjects 1790 (10): 1075–83։ October 2009։ PMC 2885961։ PMID 19465083։ doi:10.1016/j.bbagen.2009.05.011 
  60. ↑ «Mitochondrial Theory of Aging and Other Aging Theories»։ 1Vigor։ Վերցված է 4 October 2013 
  61. ↑ 61,0 61,1 «Modern Biological Theories of Aging»։ Aging and Disease 1 (2): 72–74։ October 2010։ PMC 2995895։ PMID 21132086 
  62. ↑ «The hallmarks of aging»։ Cell 153 (6): 1194–217։ June 2013։ PMC 3836174։ PMID 23746838։ doi:10.1016/j.cell.2013.05.039 
  63. ↑ «Molecular Biology of Aging»։ Cell (Cold Spring Harbor) 96 (2): 347–62։ 2008։ ISBN 978-0-87969-824-9։ PMID 9988222։ doi:10.1016/s0092-8674(00)80567-x 
  64. ↑ «Aging as an event of proteostasis collapse»։ Cold Spring Harbor Perspectives in Biology 3 (5): a004440։ May 2011։ PMC 3101847։ PMID 21441594։ doi:10.1101/cshperspect.a004440 
  65. ↑ «Flowering-time genes modulate meristem determinacy and growth form in Arabidopsis thaliana»։ Nature Genetics 40 (12): 1489–92։ December 2008։ PMID 18997783։ doi:10.1038/ng.253 
  66. ↑ 66,0 66,1 Chesterton Marnie (12 June 2017)։ «The oldest living thing on Earth»։ BBC News։ Վերցված է 16 September 2017 
  67. ↑ «Oldlist»։ Rocky Mountain Tree Ring Research։ Վերցված է 2016-08-12 
  68. ↑ «A heart that beats for 500 years: age-related changes in cardiac proteasome activity, oxidative protein damage and expression of heat shock proteins, inflammatory factors, and mitochondrial complexes in Arctica islandica, the longest-living noncolonial animal»։ The Journals of Gerontology. Series A, Biological Sciences and Medical Sciences 69 (12): 1448–61։ December 2014։ PMC 4271020։ PMID 24347613։ doi:10.1093/gerona/glt201 
  69. ↑ «Eye lens radiocarbon reveals centuries of longevity in the Greenland shark (Somniosus microcephalus)»։ Science 353 (6300): 702–4։ August 2016։ Bibcode:2016Sci...353..702N։ PMID 27516602։ doi:10.1126/science.aaf1703 
  70. ↑ «Extreme longevity in a deep-sea vestimentiferan tubeworm and its implications for the evolution of life history strategies»։ Die Naturwissenschaften 104 (7–8): 63։ August 2017։ Bibcode:2017SciNa.104...63D։ PMID 28689349։ doi:10.1007/s00114-017-1479-z 
  71. ↑ Timiras, Paola S. (2003) Physiological Basis of Ageing and Geriatrics. Informa Health Care. 0-8493-0948-4. p. 26.
  72. ↑ «Is there a 400 pound lobster out there?»։ howstuffworks։ 2007-07-05 
  73. ↑ Consider the Lobster and Other Essays։ Little, Brown & Company։ 2005։ ISBN 978-0-316-15611-0  [Հղում աղբյուրներին]
  74. ↑ «Emerging area of aging research: long-lived animals with "negligible senescence"»։ Annals of the New York Academy of Sciences 1019 (1): 518–20։ June 2004։ Bibcode:2004NYASA1019..518G։ PMID 15247078։ doi:10.1196/annals.1297.096 
  75. ↑ «Single-gene mutations and healthy ageing in mammals»։ Philosophical Transactions of the Royal Society of London. Series B, Biological Sciences 366 (1561): 28–34։ January 2011։ PMC 3001310։ PMID 21115527։ doi:10.1098/rstb.2010.0281 
  76. ↑ «What 3 Things Can I Do to Extend the Length of My Life?»։ Time (անգլերեն)։ Վերցված է 2018-11-15 
  77. ↑ «[Nucleotide composition of DNA and RNA from somatic tissues of humpback and its changes during spawning]»։ Biokhimiia (Moscow, Russia) (ռուսերեն) 32 (5): 988–93։ 1967։ PMID 5628601 
  78. ↑ «DNA methylation age of blood predicts all-cause mortality in later life»։ Genome Biology 16 (1): 25։ January 2015։ PMC 4350614։ PMID 25633388։ doi:10.1186/s13059-015-0584-6 
  79. ↑ «DNA methylation age is associated with mortality in a longitudinal Danish twin study»։ Aging Cell 15 (1): 149–54։ February 2016։ PMC 4717264։ PMID 26594032։ doi:10.1111/acel.12421 
  80. ↑ «Decreased epigenetic age of PBMCs from Italian semi-supercentenarians and their offspring»։ Aging 7 (12): 1159–70։ December 2015։ PMC 4712339։ PMID 26678252։ doi:10.18632/aging.100861 
  81. ↑ «In Vivo Amelioration of Age-Associated Hallmarks by Partial Reprogramming»։ Cell 167 (7): 1719–1733.e12։ December 2016։ PMC 5679279 ։ PMID 27984723։ doi:10.1016/j.cell.2016.11.052 
  82. ↑ «Proteins that reprogram cells can turn back mice's aging clock»։ 15 December 2016։ Վերցված է 19 December 2016 
  83. ↑ Callaway Ewen (2016)։ «Destroying worn-out cells makes mice live longer»։ Nature։ doi:10.1038/nature.2016.19287։ Վերցված է 25 May 2019 
  84. ↑ «Aging of mice is associated with p16(Ink4a)- and β-galactosidase-positive macrophage accumulation that can be induced in young mice by senescent cells»։ Aging 8 (7): 1294–315։ July 2016։ PMC 4993332։ PMID 27391570։ doi:10.18632/aging.100991 
  85. ↑ «Great Results»։ oisinbio.com։ Վերցված է 25 May 2019։ «Oisín has shown as much as an 80% reduction in senescent cells in cell culture and significant reductions of senescent cell burden in naturally aged mice.» 
  86. ↑ «FOXO3A genotype is strongly associated with human longevity»։ Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America 105 (37): 13987–92։ September 2008։ Bibcode:2008PNAS..10513987W։ PMC 2544566։ PMID 18765803։ doi:10.1073/pnas.0801030105 
  87. ↑ «Association of FOXO3A variation with human longevity confirmed in German centenarians»։ Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America 106 (8): 2700–5։ February 2009։ Bibcode:2009PNAS..106.2700F։ PMC 2650329։ PMID 19196970։ doi:10.1073/pnas.0809594106 
  88. ↑ «SIRT1 negatively regulates the mammalian target of rapamycin»։ PLOS ONE 5 (2): e9199։ February 2010։ Bibcode:2010PLoSO...5.9199G։ PMC 2821410։ PMID 20169165։ doi:10.1371/journal.pone.0009199 
  89. ↑ «Divergent roles of RAS1 and RAS2 in yeast longevity»։ The Journal of Biological Chemistry 269 (28): 18638–45։ July 1994։ PMID 8034612 
  90. ↑ «Life span extension by calorie restriction depends on Rim15 and transcription factors downstream of Ras/PKA, Tor, and Sch9»։ PLOS Genetics 4 (1): e13։ January 2008։ PMC 2213705։ PMID 18225956։ doi:10.1371/journal.pgen.0040013 
  91. ↑ «10-Fold Life Span Extension Reported»։ University of Southern California։ Արխիվացված է օրիգինալից 4 March 2016-ին։ Վերցված է 7 January 2016 
  92. ↑ Stibich, Mark (19 April 2009) Telomere Shortening – The Secret to Aging?. About.com
  93. ↑ «Telomere shortening is a sole mechanism of aging in mammals»։ Current Aging Science 5 (3): 203–8։ December 2012։ PMID 23387887։ doi:10.2174/1874609811205030006 
  94. ↑ Hayflick, L. (1987) Origins of longevity. In Warner, H.R., Butler, R.N., Sprott, R.L. and Schneider, E.L. (eds), Modern Biological Theories of Aging. Raven Press, New York, pp. 21–34. 0-88167-310-2
  95. ↑ 95,0 95,1 95,2 Bernstein C, Bernstein H. (1991) Aging, Sex, and DNA Repair. Academic Press, San Diego. 0-12-092860-4. pp. 314, 320, 326
  96. ↑ «Wild-derived inbred mouse strains have short telomeres»։ Nucleic Acids Research 28 (22): 4474–8։ November 2000։ PMC 113886։ PMID 11071935։ doi:10.1093/nar/28.22.4474 
  97. ↑ «Telomere shortening and tumor formation by mouse cells lacking telomerase RNA»։ Cell 91 (1): 25–34։ October 1997։ PMID 9335332։ doi:10.1016/S0092-8674(01)80006-4 
  98. ↑ «Hypervariable ultra-long telomeres in mice»։ Nature 347 (6291): 400–2։ September 1990։ Bibcode:1990Natur.347..400K։ PMID 2170845։ doi:10.1038/347400a0 
  99. ↑ «The individual blood cell telomere attrition rate is telomere length dependent»։ PLOS Genetics 5 (2): e1000375։ February 2009։ PMC 2633043։ PMID 19214207։ doi:10.1371/journal.pgen.1000375 
  100. ↑ «The free-radical hypothesis of aging goes prokaryotic»։ Cellular and Molecular Life Sciences 60 (7): 1333–41։ July 2003։ PMID 12943222։ doi:10.1007/s00018-003-2310-X 
  101. ↑ «Single-nucleotide polymorphisms in the p53 pathway regulate fertility in humans»։ Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America 106 (24): 9761–6։ June 2009։ Bibcode:2009PNAS..106.9761K։ PMC 2700980։ PMID 19470478։ doi:10.1073/pnas.0904280106 
  102. ↑ «Effects of BRCA1 and BRCA2 mutations on female fertility»։ Proceedings. Biological Sciences 279 (1732): 1389–95։ April 2012։ PMC 3282366։ PMID 21993507։ doi:10.1098/rspb.2011.1697 
  103. ↑ «Living and dying for sex. A theory of aging based on the modulation of cell cycle signaling by reproductive hormones»։ Gerontology 50 (5): 265–90։ 2004։ PMID 15331856։ doi:10.1159/000079125 
  104. ↑ «The reproductive-cell cycle theory of aging: an update»։ Experimental Gerontology 46 (2–3): 100–7։ 2011։ PMID 20851172։ doi:10.1016/j.exger.2010.09.007 
  105. ↑ Galindo Yadira (2018-12-26)։ «UC San Diego Researchers Identify How Skin Ages, Loses Fat and Immunity» (Press release)։ University of California San Diego 
  106. ↑ «Age-Related Loss of Innate Immune Antimicrobial Function of Dermal Fat Is Mediated by Transforming Growth Factor Beta»։ Immunity 50 (1): 121–136.e5։ January 2019։ PMC 7191997 ։ PMID 30594464 ։ doi:10.1016/j.immuni.2018.11.003 
  107. ↑ «DNA damage as the primary cause of aging»։ The Quarterly Review of Biology 56 (3): 279–303։ September 1981։ JSTOR 2826464։ PMID 7031747։ doi:10.1086/412317 
  108. ↑ «Increased macromolecular damage due to oxidative stress in the neocortex and hippocampus of WNIN/Ob, a novel rat model of premature aging»։ Neuroscience 269: 256–64։ June 2014։ PMID 24709042։ doi:10.1016/j.neuroscience.2014.03.040 
  109. ↑ «A review and appraisal of the DNA damage theory of ageing»։ Mutation Research 728 (1–2): 12–22։ 2011։ PMID 21600302։ doi:10.1016/j.mrrev.2011.05.001 
  110. ↑ «Genetic, epigenetic and posttranslational mechanisms of aging»։ Biogerontology 11 (4): 387–99։ August 2010։ PMID 20157779։ doi:10.1007/s10522-010-9262-y 
  111. ↑ «Genetic instability as the primary cause of human aging»։ Experimental Gerontology 21 (4–5): 283–319։ 1986։ PMID 3545872։ doi:10.1016/0531-5565(86)90038-0 
  112. ↑ «Heterochromatin: an epigenetic point of view in aging»։ Experimental & Molecular Medicine 52 (9): 1466–1474։ September 2020։ PMID 32887933 ։ doi:10.1038/s12276-020-00497-4 
  113. ↑ «The heterochromatin loss model of aging»։ Experimental Gerontology։ Proceedings of the Third International Symposium on the Neurobiology and Neuroendocrinology of Aging 32 (4–5): 383–94։ 1997-07-01։ PMID 9315443։ doi:10.1016/S0531-5565(96)00155-6 
  114. ↑ «Global heterochromatin loss: a unifying theory of aging?»։ Epigenetics 7 (7): 680–8։ July 2012։ PMC 3414389։ PMID 22647267։ doi:10.4161/epi.20540 
  115. ↑ «The mechanism of ageing: primary role of transposable elements in genome disintegration»։ Cellular and Molecular Life Sciences 72 (10): 1839–47։ May 2015։ PMID 25837999։ doi:10.1007/s00018-015-1896-0 
  116. ↑ «Longevity and transposon defense, the case of termite reproductives»։ Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America 115 (21): 5504–5509։ May 2018։ PMC 6003524 ։ PMID 29735660։ doi:10.1073/pnas.1804046115 
  117. ↑ «The Piwi-piRNA pathway: road to immortality»։ Aging Cell 16 (5): 906–911։ October 2017։ PMC 5595689 ։ PMID 28653810։ doi:10.1111/acel.12630 
  118. ↑ «The crosslinking theory of aging--added evidence»։ Experimental Gerontology 25 (2): 91–5։ 1990։ PMID 2115005։ doi:10.1016/0531-5565(90)90039-5 
  119. ↑ «The aging process»։ Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America 78 (11): 7124–8։ November 1981։ Bibcode:1981PNAS...78.7124H։ PMC 349208։ PMID 6947277։ doi:10.1073/pnas.78.11.7124 
  120. ↑ «Does oxidative damage to DNA increase with age?»։ Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America 98 (18): 10469–74։ August 2001։ Bibcode:2001PNAS...9810469H։ PMC 56984։ PMID 11517304։ doi:10.1073/pnas.171202698 
  121. ↑ «Peripheral lymphocyte 8-OHdG levels correlate with age-associated increase of tissue oxidative DNA damage in Sprague-Dawley rats. Protective effects of caloric restriction»։ Experimental Gerontology 40 (3): 181–8։ March 2005։ PMID 15763395։ doi:10.1016/j.exger.2004.11.002 
  122. ↑ «Mitochondria, oxidative DNA damage, and aging»։ Journal of the American Aging Association 23 (4): 199–218։ October 2000։ PMC 3455271։ PMID 23604866։ doi:10.1007/s11357-000-0020-y 
  123. ↑ 123,0 123,1 123,2 «Calorie restriction--the SIR2 connection»։ Cell 120 (4): 473–82։ February 2005։ PMID 15734680։ doi:10.1016/j.cell.2005.01.029 
  124. ↑ «Resveratrol and life extension»։ Annals of the New York Academy of Sciences 1215 (1): 138–43։ January 2011։ Bibcode:2011NYASA1215..138A։ PMID 21261652։ doi:10.1111/j.1749-6632.2010.05850.x 
  125. ↑ «Effect of 6-month calorie restriction and exercise on serum and liver lipids and markers of liver function»։ Obesity 16 (6): 1355–62։ June 2008։ PMC 2748341։ PMID 18421281։ doi:10.1038/oby.2008.201 
  126. ↑ «Effect of 6-month calorie restriction on biomarkers of longevity, metabolic adaptation, and oxidative stress in overweight individuals: a randomized controlled trial»։ JAMA 295 (13): 1539–48։ April 2006։ PMC 2692623։ PMID 16595757։ doi:10.1001/jama.295.13.1539 
  127. ↑ «Caloric restriction delays disease onset and mortality in rhesus monkeys»։ Science 325 (5937): 201–4։ July 2009։ Bibcode:2009Sci...325..201C։ PMC 2812811։ PMID 19590001։ doi:10.1126/science.1173635 
  128. ↑ «Impact of caloric restriction on health and survival in rhesus monkeys from the NIA study»։ Nature 489 (7415): 318–21։ September 2012։ Bibcode:2012Natur.489..318M։ PMC 3832985։ PMID 22932268։ doi:10.1038/nature11432 
  129. ↑ «Caloric restriction reduces age-related and all-cause mortality in rhesus monkeys»։ Nature Communications 5: 3557։ April 2014։ Bibcode:2014NatCo...5.3557C։ PMC 3988801։ PMID 24691430։ doi:10.1038/ncomms4557 
  130. ↑ "There may be little advantage of moderate CR over modest CR—this would be an extremely important discovery and one that merits further investigation."
  131. ↑ Hayflick Leonard (1994)։ How and why we age։ New York: Ballantine Books։ էջ 261։ ISBN 978-0-345-33918-8։ OCLC 29908633 
  132. ↑ «Obesity in Older People With and Without Conditions Associated With Weight Loss: Follow-up of 955,000 Primary Care Patients»։ The Journals of Gerontology. Series A, Biological Sciences and Medical Sciences 72 (2): 203–209։ February 2017։ PMC 5233914 ։ PMID 27492450։ doi:10.1093/gerona/glw147 
  133. ↑ «Comparative and meta-analytic insights into life extension via dietary restriction»։ Aging Cell 11 (3): 401–9։ June 2012։ PMID 22268691։ doi:10.1111/j.1474-9726.2012.00798.x 
  134. ↑ «Macronutrient balance and lifespan»։ Aging 1 (10): 875–80։ October 2009։ PMC 2815731։ PMID 20157561։ doi:10.18632/aging.100098 
  135. ↑ «Extending healthy life span--from yeast to humans»։ Science 328 (5976): 321–6։ April 2010։ Bibcode:2010Sci...328..321F։ PMC 3607354։ PMID 20395504։ doi:10.1126/science.1172539 
  136. ↑ «Leucine signaling in the pathogenesis of type 2 diabetes and obesity»։ World Journal of Diabetes 3 (3): 38–53։ March 2012։ PMC 3310004։ PMID 22442749։ doi:10.4239/wjd.v3.i3.38 
  137. ↑ «Amino acid sensing and regulation of mTORC1»։ Seminars in Cell & Developmental Biology 23 (6): 621–5։ August 2012։ PMID 22342805։ doi:10.1016/j.semcdb.2012.02.001 
  138. ↑ «Mediterranean-style diet for the primary and secondary prevention of cardiovascular disease»։ The Cochrane Database of Systematic Reviews 3: CD009825։ March 2019։ PMC 6414510 ։ PMID 30864165 ։ doi:10.1002/14651858.CD009825.pub3 
  139. ↑ «Adherence to Mediterranean diet and health status: meta-analysis»։ BMJ 337 (sep11 2): a1344։ September 2008։ PMC 2533524։ PMID 18786971։ doi:10.1136/bmj.a1344 
  140. ↑ de Gaetano Giovanni (2016-08-29)։ «Mediterranean diet associated with lower risk of early death in cardiovascular disease patients. European Society of Cardiology»։ ScienceDaily 
  141. ↑ «Experts challenge study linking sleep, life span»։ CNN։ 15 February 2002։ Վերցված է 29 October 2013 
  142. ↑ «A prospective study of sleep duration and mortality risk in women»։ Sleep 27 (3): 440–4։ May 2004։ PMID 15164896։ doi:10.1093/sleep/27.3.440 
  143. ↑ «A prospective study of change in sleep duration: associations with mortality in the Whitehall II cohort»։ Sleep 30 (12): 1659–66։ December 2007։ PMC 2276139։ PMID 18246975։ doi:10.1093/sleep/30.12.1659։ lay summary – University of Warwick 
  144. ↑ «Correlates of long sleep duration»։ Sleep 29 (7): 881–9։ July 2006։ PMC 3500381։ PMID 16895254։ doi:10.1093/sleep/29.7.881  ; cf. «Sleep deprivation potentiates activation of cardiovascular and catecholamine responses in abstinent alcoholics»։ Hypertension 45 (2): 252–7։ February 2005։ PMID 15642774։ doi:10.1161/01.HYP.0000153517.44295.07 
  145. ↑ «Natural sleep and its seasonal variations in three pre-industrial societies»։ Current Biology 25 (21): 2862–2868։ November 2015։ PMC 4720388։ PMID 26480842։ doi:10.1016/j.cub.2015.09.046 
  146. ↑ «Exercise and longevity»։ Maturitas 73 (4): 312–7։ December 2012։ PMID 23063021։ doi:10.1016/j.maturitas.2012.09.012 
  147. ↑ Department of Health And Human Services United States (1996)։ Physical Activity and Health։ United States Department of Health։ ISBN 978-1-4289-2794-0 
  148. ↑ «Exercise, inflammation and aging»։ Aging and Disease 3 (1): 130–40։ February 2012։ PMC 3320801։ PMID 22500274 
  149. ↑ 149,0 149,1 «Physical activity and risk of breast cancer, colon cancer, diabetes, ischemic heart disease, and ischemic stroke events: systematic review and dose-response meta-analysis for the Global Burden of Disease Study 2013»։ BMJ 354: i3857։ August 2016։ PMC 4979358։ PMID 27510511։ doi:10.1136/bmj.i3857 
  150. ↑ Kramer Arthur F., Erickson Kirk I. (2007-08-01)։ «Capitalizing on cortical plasticity: influence of physical activity on cognition and brain function»։ Trends in Cognitive Sciences (անգլերեն) 11 (8): 342–348։ ISSN 1364-6613։ PMID 17629545։ doi:10.1016/j.tics.2007.06.009 
  151. ↑ «Epigenetics and Understanding the Impact of Social Determinants of Health»։ Pediatric Clinics of North America (Review) 62 (5): 1227–40։ October 2015։ PMC 4555996։ PMID 26318949։ doi:10.1016/j.pcl.2015.05.012 
  152. ↑ «Protocol for a systematic review of the association between chronic stress during the life course and telomere length»։ Systematic Reviews (Review) 3 (40): 40։ April 2014։ PMC 4022427։ PMID 24886862։ doi:10.1186/2046-4053-3-40 
  153. ↑ «Cortisol serum levels in familial longevity and perceived age: the Leiden longevity study»։ Psychoneuroendocrinology 37 (10): 1669–75։ October 2012։ PMID 22429748։ doi:10.1016/j.psyneuen.2012.02.013 
  154. ↑ «The association between cortisol response to mental stress and high-sensitivity cardiac troponin T plasma concentration in healthy adults»։ Journal of the American College of Cardiology 62 (18): 1694–1701։ October 2013։ PMC 3807660։ PMID 23810896։ doi:10.1016/j.jacc.2013.05.070 
  155. ↑ «Social relationships and mortality risk: a meta-analytic review»։ PLOS Medicine 7 (7): e1000316։ July 2010։ PMC 2910600։ PMID 20668659։ doi:10.1371/journal.pmed.1000316 
  156. ↑ «Social ties are good for your health»։ stanford.edu։ Արխիվացված է օրիգինալից 11 September 2016-ին 
  157. ↑ Handbook of religion and health (2nd ed.)։ New York: Oxford University Press։ 2012։ էջեր 476 
  158. ↑ «Married Vs Single: What Science Says Is Better For Your Health»։ medicaldaily.com։ 2 April 2015 
  159. ↑ «Meta-analysis of marital dissolution and mortality: reevaluating the intersection of gender and age»։ Social Science & Medicine 75 (1): 46–59։ July 2012։ PMC 3881174։ PMID 22534377։ doi:10.1016/j.socscimed.2012.03.010 
  160. ↑ «Resveratrol vs. calorie restriction: data from rodents to humans»։ Experimental Gerontology 48 (10): 1018–24։ October 2013։ PMID 23624181։ doi:10.1016/j.exger.2013.04.005 
  161. ↑ 161,0 161,1 «Repurposing metformin: an old drug with new tricks in its binding pockets»։ The Biochemical Journal 471 (3): 307–22։ November 2015։ PMC 4613459։ PMID 26475449։ doi:10.1042/bj20150497 
  162. ↑ «Extension of chronological life span in yeast by decreased TOR pathway signaling»։ Genes & Development 20 (2): 174–84։ January 2006։ PMC 1356109։ PMID 16418483։ doi:10.1101/gad.1381406 
  163. ↑ «Rapamycin fed late in life extends lifespan in genetically heterogeneous mice»։ Nature 460 (7253): 392–5։ July 2009։ Bibcode:2009Natur.460..392H։ PMC 2786175։ PMID 19587680։ doi:10.1038/nature08221։ lay summary – The Times (8 July 2009) 
  164. ↑ «Rapamycin, but not resveratrol or simvastatin, extends life span of genetically heterogeneous mice»։ The Journals of Gerontology. Series A, Biological Sciences and Medical Sciences 66 (2): 191–201։ February 2011։ PMC 3021372։ PMID 20974732։ doi:10.1093/gerona/glq178 
  165. ↑ «Glycolytic inhibition as a strategy for developing calorie restriction mimetics»։ Experimental Gerontology (review) 46 (2–3): 148–54։ March 2011։ PMID 21167272։ doi:10.1016/j.exger.2010.12.001 
  166. ↑ «Testing efficacy of administration of the antiaging drug rapamycin in a nonhuman primate, the common marmoset»։ The Journals of Gerontology. Series A, Biological Sciences and Medical Sciences 70 (5): 577–87։ May 2015։ PMC 4400395։ PMID 25038772։ doi:10.1093/gerona/glu101 
  167. ↑ Callaway Ewen (2010)։ «Telomerase reverses ageing process»։ Nature։ doi:10.1038/news.2010.635 
  168. ↑ «Validation of anti-aging drugs by treating age-related diseases»։ Aging 1 (3): 281–8։ March 2009։ PMC 2806014։ PMID 20157517։ doi:10.18632/aging.100034 
  169. ↑ «Stability analysis of a model gene network links aging, stress resistance, and negligible senescence»։ Scientific Reports 5: 13589։ August 2015։ Bibcode:2015NatSR...513589K։ PMC 4551969։ PMID 26316217։ arXiv:1408.0463։ doi:10.1038/srep13589 
  170. ↑ "Scientists' Open Letter on Aging" Archived 29 April 2015 at the Wayback Machine.. imminst.org.
  171. ↑ «Established populations for epidemiologic studies of the elderly: study design and methodology»։ Aging 5 (1): 27–37։ February 1993։ PMID 8481423։ doi:10.1007/bf03324123 
  172. ↑ «FAQ»։ Palo Alto Longevity Prize։ Վերցված է 1 October 2014 
  173. ↑ Silicon Valley Investor Backs $1 Million Prize to End Death։ Bloomberg Businessweek։ 9 September 2014։ Վերցված է 1 October 2014 
  174. ↑ «$1 Million Longevity Prize Seeks To "Hack The Aging Code"» (Press release)։ Yahoo! Finance։ 9 September 2014։ Արխիվացված է օրիգինալից 6 October 2014-ին։ Վերցված է 1 October 2014 
  175. ↑ «Silicon Valley launches another bid to 'hack' aging, cheat death»։ San Jose Mercury News։ 14 September 2014։ Վերցված է 1 October 2014 
  176. ↑ «The Palo Alto Prize: A 'Moonshot' at Increasing Longevity»։ Palo Alto Pulse։ 23 November 2014։ Արխիվացված է օրիգինալից 6 December 2014-ին։ Վերցված է 8 December 2014 
  177. ↑ A Handbook for the Study of Mental Health (Second ed.)։ New York: Cambridge University Press։ 2010 
  178. ↑ Adult development and aging։ San Francisco: Harper & Row։ 1989։ ISBN 978-0-06-045012-0  [Հղում աղբյուրներին]
  179. ↑ «Defining aging in cyborgs: a bio-techno-social definition of aging»։ Journal of Aging Studies 31: 104–9։ December 2014։ PMID 25456627։ doi:10.1016/j.jaging.2014.09.003 
  180. ↑ «Here's Everything That's Wrong With Our 'Under 30' Obsession»։ HuffPost (անգլերեն)։ 2014-02-20։ Վերցված է 2021-03-12 
  181. ↑ «Botulinum Toxin Application in Facial Esthetics and Recent Treatment Indications (2013-2018)»։ Journal of International Society of Preventive & Community Dentistry 9 (2): 99–105։ March 2019։ PMC 6489509 ։ PMID 31058058 ։ doi:10.4103/jispcd.JISPCD_430_18։ «Standards of beauty have changed through centuries with increased awareness about esthetics.» 
  182. ↑ «Global Cosmeceutical Market Size & Share Report, 2019-2025»։ www.grandviewresearch.com (անգլերեն)։ Վերցված է 2021-03-12 
  183. ↑ «The use of natural ingredients in innovative Korean cosmeceuticals»։ Journal of Cosmetic Dermatology 17 (3): 305–312։ June 2018։ PMID 29363245։ doi:10.1111/jocd.12492  Կաղապար:Verify source
  184. ↑ «Botox injections - Mayo Clinic»։ www.mayoclinic.org։ Վերցված է 2021-03-12 
  185. ↑ «Korea - Birthday Celebrations»։ www.asianinfo.org։ Վերցված է 2021-03-12 
  186. ↑ «Associations of Awareness of Age-Related Change With Emotional and Physical Well-being: A Systematic Review and Meta-analysis»։ The Gerontologist 60 (6): e477–e490։ August 2020։ PMC 7427487 ։ PMID 31350849 ։ doi:10.1093/geront/gnz101 
  187. ↑ «Discussion: Gender Differences in Self-Rated Health, in Mortality, and in the Relationship Between the Two»։ The Gerontologist 43 (3): 372–75։ 2003։ doi:10.1093/geront/43.3.372 
  188. ↑ 188,0 188,1 «Self-rated health, gender, and mortality in older persons: introduction to a special section»։ The Gerontologist 43 (3): 369–71։ June 2003։ PMID 12810900։ doi:10.1093/geront/43.3.369 
  189. ↑ 189,0 189,1 «Gender differences in the self-rated health-mortality association: is it poor self-rated health that predicts mortality or excellent self-rated health that predicts survival?»։ The Gerontologist 43 (3): 396–405; discussion 372–5։ June 2003։ PMID 12810904։ doi:10.1093/geront/43.3.396 
  190. ↑ «Is age-related stability of subjective well-being a paradox? Cross-sectional and longitudinal evidence from the Berlin Aging Study»։ Psychology and Aging 15 (3): 511–26։ September 2000։ PMID 11014714։ doi:10.1037/0882-7974.15.3.511 
  191. ↑ «Walking difficulty, walking speed, and age as predictors of self-rated health: the women's health and aging study»։ The Journals of Gerontology. Series A, Biological Sciences and Medical Sciences 56 (10): M609–17։ October 2001։ PMID 11584033։ doi:10.1093/gerona/56.10.m609 
  192. ↑ Heckhausen Jutta (1999)։ Developmental Regulation in Adulthood: Age-Normative and Sociostructural Constraints as Adaptive Challenges։ Cambridge University Press։ ISBN 978-0-521-02713-7 
  193. ↑ «Determinants of self-rated health items with different points of reference: implications for health measurement of older adults»։ Journal of Aging and Health 20 (6): 739–61։ September 2008։ PMID 18625760։ doi:10.1177/0898264308321035 
  194. ↑ «Age differences in self-assessments of health: age changes, cohort differences, or survivorship?»։ Journal of Gerontology 48 (6): S289–300։ November 1993։ PMID 8228003։ doi:10.1093/geronj/48.6.s289 
  195. ↑ «Characterization of older adults who attribute functional decrements to "old age"»։ Journal of the American Geriatrics Society 44 (12): 1429–34։ December 1996։ PMID 8951311։ doi:10.1111/j.1532-5415.1996.tb04066.x 
  196. ↑ 196,0 196,1 «40 Years In 5 Minutes: Age Simulation Suit Aims To Increase Empathy In Building Design»։ www.wbur.org (անգլերեն)։ Վերցված է 2021-03-12 
  197. ↑ Prindle Drew (7 January 2016)։ «Hands on: Genworth R70i Exoskeleton»։ digitaltrends։ Վերցված է 12 March 2021 
  198. ↑ 198,0 198,1 «AGNES (Age Gain Now Empathy System) | MIT AgeLab»։ agelab.mit.edu։ Արխիվացված է օրիգինալից 2021-04-06-ին։ Վերցված է 2021-03-12 
  199. ↑ «Psychological perspectives on successful aging: The model of selective optimization with compensation»։ Successful Aging։ 1990։ էջեր 1–34։ ISBN 978-0-511-66568-4։ doi:10.1017/CBO9780511665684.003 
  200. ↑ «Human aging: usual and successful»։ Science 237 (4811): 143–9։ July 1987։ Bibcode:1987Sci...237..143R։ PMID 3299702։ doi:10.1126/science.3299702 
  201. ↑ Job 14:5–7 A man’s days are numbered. You know the number of his months. He cannot live longer than the time You have set. So now look away from him that he may rest, until he has lived the time set for him like a man paid to work. For there is hope for a tree, when it is cut down, that it will grow again, and that its branches will not stop growing

Արտաքին հղումներԽմբագրել

Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Ծերացման_գործընթաց&oldid=8575017» էջից