Վիքիպեդիա

Ժաննա դ'Արկի ճակատագրի լեգենդար և այլընտրանքային տարբերակներ

Ժաննա դ'Արկի ճակատագրի լեգենդար և այլընտրանքային տարբերակներ, լեգենդների և պատմական վերականգնումների բազմաթիվ շարք, որոնցից որոշները հայտնի են XV դարից։ Ժաննա դ'Արկի փրկության ավանդույթների հիմքում ընկած են այն լեգենդները, որոնք հայտնվել են Ռուանում տեղի ունեցած մահապատժից անմիջապես հետո, երբ ժամանակակիցների մի մասը կասկածում էր, թե խարույկի վրա հենց նա է զոհվել։ Պաշտոնական փաստաթղթերում և ժամանակագիրների հաղորդագրություններում անճշտությունները և տարաձայնությունները գրավել են որոշ «բաստարդականների», որոնք պնդում են, որ Ժաննան ապօրինի արքայադուստր էր, և «սյուրվիվիստների», որոնք պնդում են, որ նա փրկվել է, ուշադրությունը։ Ֆրանսիայի ազգային հերոսուհու կյանքի այլընտրանքային («նոր») տարբերակների կողմնակիցները առաջարկում են նրա ծագման, առաքելության և «փրկության» իրենց վարկածները, որոնք մերժվում են ժամանակակից ակադեմիական գիտության կողմից։

Հովարդ Պայլ՝ «Ժաննա դ’ Արկը բանտում»

Հիմքեր. տարընթերցումներ և բարդություններ Ժաննայի կենսագրության վերականգնման գործում

խմբագրել
 
Ժաննան դոֆինի պալատում պատմում է իր կենսագրությունը։  Պատկերազարդում մանկական գրքից, XX դարի սկիզբ:
Հիմնական հոդված՝ Ժաննա դ’Արկ

Ժաննա դ՛Արկի մասին, հավանաբար, ավելի շատ է հայտնի, քան XV դարի ցանկացած այլ մարդու մասին, դրա հետ մեկտեղ նրա կենսագրության մեջ ավելի շատ բացթողումներ և անհամապատասխանություններ կան, քան նրա ժամանակակիցներից որևէ մեկի կենսագրության մեջ[1]։ Ժաննայի մասին տեղեկությունների ամենաընդգրկուն մասը, անկասկած, Պուատիեում խորհրդարանականներին և աստվածաբաններին տված նրա պատասխանների գրառումներն են։ Աղջկա հարցաքննությունը տեղի է ունեցել Շինոնում, դոֆին Շառլի հանձնարարությամբ՝ Ժաննայի հետ նրա տեսակցությունից հետո, և անցկացվել է ավելի քան մեկ ամիս՝ ամբողջ մարտը և 1429 թվականի ապրիլի առաջին շաբաթը։ Դրա արդյունքներից էր կախված դոֆինի կուսակցության որոշումը՝ արժե՞ արդյոք աղջկան վստահել զորքերի հրամանատարությունը, որոնք պետք է դիմակայեին անգլիացիներին։  Սակայն հարցաքննության արձանագրությունը («Պուատիեի գիրքը») չի պահպանվել, և հետազոտողներին հայտնի է երկու՝ 1430-1431 թվականների (ինկվիզիցիոն) և 1455-1456 թվականների (վերականգնողական) դատերի նյութերը[2]։

Բաստարդականների վարկածը

խմբագրել
 
Իզաբելլա Բավարացին, ում իր ստեղծագործությունն է մատուցում Քրիստինա Պիզանացին

Թագուհու դուստր

խմբագրել

20-րդ դարում Ժաննայի ազնվական ծագման մասին հին լեգենդները գիտական վարկածի տեսք տացան[3]։ Ժաննայի թագավորական ծագման վարկածը Բերժերակի սուպրեֆեկտ Պյեր Կազի կողմից առաջ էր քաշվել դեռևս 1805 թվականին[4]։ Ենթադրվում էր, որ նա եղել է Լյուդովիկոս Օռլեանցու և թագուհի Իզաբելլա Բավարացու արտամուսնական դուստրը և ծնվել է 1407 թվականի նոյեմբերին[К 1]:

Բաստարդականները (պատմագրության մեջ այսպես սկսեցին անվանել Ֆրանսիայի հերոսուհու թագավորական ծագման կողմնակիցներին) ապօրինի արքայադստեր հետքը գտել էին հին ժամանակագրություններում։ Իզաբելլա Բավարացու երեխայի մասին տեղեկությունները, ով ծնվել էր 1407 թվականի նոյեմբերի 10-ին Բարբետ պալատում, հակասական են. նա ապրել է մի քանի ժամից մինչև օր և թաղվել է Սեն Դենիի դամբարանում։ Անգերրան Մոնստրելլեն (որը ծառայել է դուքս Բուրգունացու մոտ) և Գիյոմ Կուզինոն (Լյուդովիկոս Օռլեանցու դաշնակիցներից մեկի մերձավորը) նշել են նրա ծննդյան փաստը, բայց չեն հիշատակել նրա սեռը[6]։ Այդ ժամանակներին վերաբերող՝ «Սեն Դենիի ժամանակագրությունների» էջերը կորած են եղել, և միայն կես դար անց դրանցում տեղ են գտել տողեր Իզաբելլայի որդու՝ Փիլիպոս անունով, ծննդյան, մահվան և թաղման մասին։ Գրագրությունների մեջ բացակայել են նման դեպքի համար պարտադիր՝ անցկացված եկեղեցական ծառայությունների, հուղարկավորության արարողության և գերեզմանի վրա կատարված գրության մասին տեղեկությունները[6]։ Կլոդ դե Վիլլարեն «Ֆրանսիայի թագավորական տան համընդհանուր պատմության» (1764 թվական) երկրորդ հրատարակության մեջ նշել է, որ նա տղա է եղել՝ Ֆիլիպ անունով։ «Համընդհանուր պատմության» (1770 թվական) մեջ, որը լույս է տեսել Վիլարեի մահից չորս տարի անց, խոսքը արդեն Ժաննա անունով աղջկա մասին էր, հաջորդ՝ չորրորդ, հրատարակության մեջ՝ կրկին աղջկա մասին էր։ Սակայն «Համընդհանուր պատմության» հեղինակները այդ աղջկան չէին կապում Ժաննա դ'Արկի հետ[7][8]։

Այն բանի ապացույցը, որ Ժաննան Լյուդովիկոս Օռլեանցու դուստրն էր, բաստարդականները համարում էին նաև այն հանգամանքը, որ նա իբրև թե «Օռլեանի Կույս» անվամբ հայտնի է եղել մինչև Օռլեանի ազատագրումը։ Ժակ Ժելյուն՝ Ամբրենի արքեպիսկոպոսը, իր «Մադմուազել դ՛Օռլեան» աշխատությունում, որն ուղղված էր Շառլ VII-ին և գրվել էր 1429 թվականի գարնանը, այսինքն՝ Օռլեանի ազատագրման նախօրեին[9], արդեն նրան «Օռլեանյան կույս» է անվանում։ Այնուամենայնիվ, դա կարող էր լինել նաև փաստաթղթի սխալ ամսաթվերի կամ ավելի ուշ դրանց ճշգրտման արդյունք, որի ժամանակ ավելացվել է «Օռլեանի Կույս» անունը[10]։ Այսպես, Վ. Ի. Ռայցեսը նշում է, որ Ժաննան առաջին անգամ «Օռլեանի Կույս» հիշատակվում է 1555 թվականի տեքստում։ Այս անունը շուտով դուրս կմղի բոլոր մյուս այն մականունները, որոնցով նա հայտնի էր. 1576 թվականին Ժաննայի մասին արդեն գրում են « անվանելով սովորաբար Օռլեանի կույս»[11]։

Ժաննայի հայտնվելը Շինոնում (որտեղ նա ընդունվել էր ամենաբարձրաստիճան անձանց կողմից, երբ նրան ծառաներ են հատկացվել, նշանակվել է շքախումբ, որտեղ նա մարտական դրոշ կրելու իրավունք է ստացել, ինչը սենյոր-բաններետների արտոնությունն էր) և զենքի տիրապետման նրա կարողությունը, այլընտրանքային տարբերակի բոլոր կողմնակիցները համարում էին նրա՝ թագավորական ծագում ունենալու ապացույյցը։

1934 թվականին կաթոլիկ պատմաբան, Վատիկանի պատվավոր քաղաքացի և Հռոմի պապ Պիոս XI-ի ընկեր Էդուարդ Շնեյդերը Վատիկանի գրադարանում աշխատելիս, ըստ նրա, հայտնաբերել է այսպես կոչված «Պուատիեի գիրքը»՝ թագավորի կողմից 1429 թվականին նշանակված եկեղեցական հանձնաժողովի հարցերի և Կույս Ժաննայի՝ դրանց տրված պատասխանների գրագրությունը։ Շնեյդերը պնդել է, որ հանձնաժողովը չի հավատացել «ձայների» գոյությանը և Ժաննային չի ճանաչել «Աստծո դեսպանորդ»։ Թագավորը Դոմրեմի է ուղարկել երկու վանականների՝ հետաքննություն անցկացնելու համար։ Նրանց հաշվետվությունում ասվում էր, որ Դոմրեմիի բոլոր բնակիչները պնդում էին, որ Ժաննան Իզաբելլա Բավարացու և Լյուդովիկոս Օռլեանցու դուստրն է։ Շնայդերը, որը խորապես հավատացյալ կաթոլիկ էր, մասնավոր զրույցներում հավաստիացրել է, որ իրեն ստիպել են երդվել՝ այդ տեղեկությունները չհրապարակելու մասին[12]։

  քանի որ այդ դեպքում կկործանվեր թագավորական ընտանիքի ստեղծած առեղծվածային լեգենդը՝ թաքցնելու համար այդ ապօրինի ծնունդը, որն ապացուցում էր, որ Դոֆինը նույնպես անօրինական երեխա էր...
- Ժերար Պեսմի՝ 1972 թվականի հունիսի 4-ին Պողոս VI պապին գրած նամակից[13].
  

Հավանաբար Վատիկանի իշխանությունները շահագրգռված չեն եղել այս հարցի պարզաբանմամբ. պատմաբան Ժերար Պեսմը դիմել է պապին՝ խնդրելով թույլատրել Վատիկանի արխիվներում «Պուատիեի գրքի» որոնումները, սակայն պատասխան այդպես էլ չի ստացել, թեև ավելի հավանական է, որ նրա նամակն ուղղակի անտեսվել է։

Ժամանակի պատկերացումներով՝ կույս կինը կարող էր ծառայել որպես Տիրոջ կամքի վեհացման ամենահարմար գործիքներից մեկը։ Այդ պատճառով 1429 թվականին Շինոնում երկու թագուհիները՝ Մարիա Անժույացին և Իոլանդա Արագոնացին Ժաննային հետազոտության են ենթարկել։ 1431 թվականին Ռուանում Ժաննայի նման հետազոտության է ենթարկել դքսուհի Բեդֆորդացին։ Միջնադարյան հասարակությունում դասային տարբերություններն այնքան մեծ էին, որ դժվար է հավատալ, որ նման պատվի արժանացել է հասարակ մի աղջիկ[14]։

Գոյություն ունեն XVII դարի փաստաթղթեր, որոնք հաստատում են դ'Արկ ընտանիքի զինանշանի առկայությունը։ Բայց դրանց իսկությունը միանշանակ չէ, և «ավանդապաշտները» առարկում են, որ թագավորին բնավ պետք չէր Ժաննային արիստոկրատական ազգանուն և սեփական զինանշան շնորհել, եթե նրա ընտանիքն արդեն ուներ իր սեփական զինանշանը՝ ինչպես պնդում են «նոր տարբերակի» կողմնակիցները[15]։

Դ’Արկ ընտանիքի ծագումը

խմբագրել
Հիմնական հոդված՝ Ժաննա դ'Արկի ընտանիքը

Այլընտրանքային տարբերակի կողմնակիցները կարծում էին, որ Իզաբելլան վախեցել է խաբված ամուսնու վրեժխնդրությունից, և այդ պատճառով արտամուսնական կապից ծնված երեխան փոխարինվել է մեկ այլ երեխայով և հանձնվել դ'Արկի ընտանիքին։ Բացատրելու համար, թե ինչու է թագուհու զավակը վստահվել դ՛Արկերին , նրանք պնդում էին, որ վերջիններս հասարակ հողագործներ չէին։ Ժակ դ'Արկը (Ժաննայի ենթադրյալ հայրը) ծնվել էր 1375 թվականին Սեֆոնում (Շամպայն) և պատկանում էր դ՛Արկերի ճյուղին, որը սնանկացել էր պատերազմի և մահաբեր խոցի հետևանքով և ժամանակավորապես կորցրել էր ազնվականական արժանապատվությունը։ 1419 թվականին դ'Արկը Դոմրեմիի գյուղապետն էր[Մ 1], անմիջականորեն ենթարկվում էր տեղի պրեվոյին, վարձակալին և տեղի աշխարհազորի ղեկավարին։  Ընտանիքի եկամուտների մակարդակի մասին ասվում էր, որ նա ունեցել է «քսան հեկտար հող, որոնցից 12-ը վարելահող էր, 4-ը ՝ մարգագետին, ևս 4-ը ՝ անտառներ», ձիեր և ոչխարների ու կովերի բավականին մեծ հոտ, իսկ 1419 թվականին օգտագործում էր Իլ ամրոցը (այժմ ավերված է)։  Պատմաբան Ռեժին Պեռնուն, Ժաննա դ'Արկի Օռլեանի կենտրոնի հիմնադիրն ու առաջին տնօրենը, պնդում էր, որ Ժաննան ծագել է գյուղացիական ունևոր ընտանիքից[17]։

Բաստարդականները նշում էին, որ Ժաննայի հոր ազգանունը «դ» մասնիկով է եղել, ինչին «ավանդապաշտները» պատրաստակամորեն առարկում էին, որ այդ մասնիկի «արիստոկրատիզմը» հայտնվել է երկու դար անց։ Հարյուրամյա պատերազմի ժամանակ ազնվականները չունեին ազգանվան հատուկ կցորդներ, իսկ «դե» մասնիկն ընդամենը մատնանշում էր այն տեղը, որտեղից ծնունդով էր մարդը[15]։

Իսկապես, Ֆրանսիայում կան երկու քաղաքներ, որոնց անվան մի մասը «արկ» բառն է. դա Արկ-աՆ-Բարրուան է (Վերին Մարն դեպարտամենտ, Շամպայն, Շոմոնից վեց մղոն հեռավորության վրա) և Արկ-աՆ-Տիյը (Ժամանակակից Կոտ Դ'Օր դեպարտամենտում, Դիժոնից ոչ հեռու)։ «Նոր տարբերակի» կողմնակիցները դ'Արկ ազգանունը վերագրում էին իբր գոյություն ունեցող զինանշանին՝ սոխի (ֆր.՝ arc) և նետի պատկերով, սակայն այդ զինանշանը հորինվել է շատ ավելի ուշ[18]։ Ժաննայի կյանքի ընթացքում ո՛չ նա, ո՛չ էլ նրա շրջապատը չեն օգտագործել դ'Արկ ազգանունը, Ժաննան անվանվել է «Կույս Ժաննա»։ Առաջին անգամ դ'Արկ ազգանունը հայտնվում է 1429 թվականի դեկտեմբերին, Ժաննայի և նրա հարազատների՝ ազնվականության մեջ ներառելու կապակցությամբ, քանի որ ազնվականության համար անհրաժեշտ էր ազգանուն նշելը։ Երկրորդ անգամ դ' Արկը հայտնվում է 1455-1456 թվականներին տեղի ունեցած արդարացման գործընթացի նյութերում[11]։

Այդ ժամանակների տարբեր փաստաթղթերում և ժամանակագրություններում առկա են քննարկվող ազգանվան տարբեր տարբերակներ՝ Դարկ, Տարկ, Տարդ,Դարկս, Դար, Դայ, Դեյ. վերջինները, ինչպես ենթադրվում է, իրենց ծագմամբ «պարտական են» լոթարինգյան բարբառին, որում գրեթե անհետանում է «ր» տառը, և գրվում են այնպես, ինչպես արտասանվում են։ Ամեն դեպքում, հնարավոր չի եղել ընտրել ազգանվան միակ «ճիշտ» տարբերակը, ժամանակակից գրելաձևը ընդամենը ըստ ավանդույթի է, առավել ևս, որ XV դարում ապաթարցը ազգանուններ գրելու մեջ ընդհանրապես չի օգտագործվել[19][20]։

Հատուկ անցկացված ծագումնաբանական հետազոտություններն էլ ոչինչ չեն տվել, Ֆրանսիայում այն ժամանակ դ'Արկ ազգանունը բավականին տարածված էր. այն կրում էին գյուղացիներ, քահանաներ, քաղաքացիներ, ազնվականներ։ Այսպես, ոմն Ժաննա դ'Արկ հիշատակվել է որպես թագավոր Շառլ VI-ի կողմից վարձատրություն ստացած[21], և նա որևէ առնչություն չի ունեցել Ժաննայի ընտանիքի հետ[22]։

Զինանշանը

խմբագրել

Դե Բուլետյեն և դե Բրոն հղում են կատարել Շարլ դյու Լիսի՝ Ժաննա Պիերի եղբոր ծոռնուհու տված «ցուցմունքներին», ով XVII դարի սկզբին պալատի գլխավոր փաստաբանն է եղել. նա խոսել է ոմն Ժան դյու Լիսի, Արրասի եպիսկոպոսի մասին, որ սա

 
Դ՛ Արկ ընտանիքի ենթադրյալ զինանշանը
  …պահպանել է Դարկ ընտանիքի հին զինանշանը, որը իր նախնի Ժակ դ'Արկի՝ Կույսի հորն է պատկանել. այն իրենից ներկայացրել է ձգված աղեղ՝ երեք նետով, պսակավորված զինակրի սաղավարտով և վերևի հատվածում առյուծ՝ որը ծագում էր այն նահանգից, որտեղ թագավորը նրան ցույց է տվել ապրել։  

Գոյություն ունի նաև Ժան դյու Լիսին 1612 թվականին տրված շնորհագիրը, որում նշված է, որ

  Նշված Ժանին (ըստ իր ցանկության)՝ կրե՛լ Դյուլիս ազգանունը՝ նրան թողնելով իր դ՛Արկ նախնիներից եկած զինանշանը, որը պատկերում է վահան՝ լազուրե դաշտում, նրա վրա առաջ ձգված աղեղ՝ երեք խաչավորված, սուր սայրերը դեպի վեր նետերով, որոնցից երկուսը ոսկյա էին՝ արծաթե սայրով և փետրավոր, իսկ երրորդը՝ արծաթյա էր՝ ոսկե սայրով և փետրավոր։ Զինանշանի վերին մասում հանդիսավոր կերպարանքով առյուծ էր։  
 
Ժաննա դ'Արկի «թագավորական» ծագման մասին այլընտրանքային վարկածը պատկերող սխեման

Ժաննայի մայրը (որդեգրողը՝ ըստ թագավորական ծագման կողմնակիցների)՝ Իզաբելլա դե Վուտոնը, Ռոմե մականունով, ծագում էր մի ընտանիքից, որը ազգակցական կապերով կապված էր ազնվականական Բովո, Նետանկուր, Լյուդր, Արմուազ ընտանիքների հետ[23]։

 
Թագավորի կողմից Ժաննա դ'Արկին տրված զինանշանը

Զինանշանը[Մ 2], ըստ որոշ հետազոտողների, պատկերում էր արյունով արքայազնների թագը, այսինքն, զինանշանը հաստատում էր Ժաննայի՝ թագավորական տան արքայազնից ծագումը։ Մյուսները հակված են եղել համարելու, որ զինանշանի վրա պատկերված սուրը, այսպես կոչված, «անօրինականության մութ շերտի» (նման էր Բաստարդ Օռլեանացու զինանշանին) խորհրդանիշ էր, սակայն հերալդիկայում սուրը երբեք «մութ շերտ» չի խորհրդանշում։

Թագավորի դուստր

խմբագրել
 
Շառլը և Օդետան ծաղրածուի հետ թղթախաղ են խաղում

Ժաննայի՝ թագուհու ապօրինի դուստրը լիելու վարկածը իր մեջ դժվար լուծելի հակասություններ էր պարունակում։

Եթե այն ճիշտ էր, ապա ինքը՝ Ժաննան, ով ցուցմունք է տվել Ռուանում դատավարության ժամանակ, ինչպես նաև նրա մայրը և Դոմրեմիի բոլոր բնակիչները, որոնք արդարացման գործընթացում, Ավետարանի վրա երդվելով, պնդել են, որ Ժաննան ծնվել է Ժակ Դարկի և Իզաբել Ռոմեի ընտանիքում, երդմնազանցություն են կատարել ՝ սուտ վկայություն տալով[4]։ Միջնադարյան պատկերացումներով Ավետարանի վրա տված երդման խախտումը նշանակում էր հոգու երաշխավորված մահ և դժոխքի մեջ ընկնել։

Բացի այդ, Իզաբելլա Բավարացին բացահայտ թշնամաբար է վերաբերվել նրան։ Իսկ դոֆինի մոտ, ով իմացել էր Ժաննայի ծագման մասին, պետք է, որ ավելի շատ ուժեղանային աղջկա ծննդի օրինականության վերաբերյալ կասկածները[22]։

Այդ պատճառով, որպես ենթադրություն, առաջ քաշվեց մեկ այլ վարկածը, ըստ որի Ժաննան թագավոր Շառլ VI Խելագարի և նրա ֆավորիտուհի Օդետա դե Շամդիվերի անօրինական դուստրն է[26]։ Այս տարբերակի համաձայն, Ժաննայի իրական անունը Մարգարիտա դե Վալուա էր։ Նա ծնվել էր 1407 թվականին, կիսախելագար թագավորի պալատում, և սա նրան դաստիարակել էր որպես ինքնապաշտպանության մարտիկ, քանի որ նրա երկու որդիները սպանվել էին Լուի Օռլեանացու կողմնակիցների կողմից, իսկ «անօրինական» Շառլը ոչ մի կերպ հարմար չէր թագավորի «դերին»։ Այնուհետև, ինչպես և առաջին տարբերակում, բեմադրվում էր «Աստծո միջամտության» մասին ներկայացումը, բայց վերջում, երբ Ժաննան խաղաց իր դերը, նա ստիպված էր թաքնվել կողմնակի աչքերից, ինչն էլ հաջողությամբ արվեց[27]։

Այս տարբերակը նույնպես ոչնչով հիմնավորված չէր, օրինակ՝ հենց նույն Մ. Լամիի խոստովանությամբ[28], և կրկին ենթադրում էր համընդհանուր կեղծ վկայություն արդարացման գործընթացում։

Տարիքը

խմբագրել

Բաստարդականների վարկածի առանցքային կետերից մեկը Ժաննայի տարիքի հարցն էր։ Ենթադրվում էր, որ նա ծնվել է մոտ 1412 թվականին, բայց կան բազմաթիվ կասկածներ այս տարեթվի հավաստիության հետ կապված. Անգերրան դե Մոնստրելեն, ով Բուրգունդիայի դքսուհու պալատական տարեգիրն էր, Ժաննային տեսել էր 1430 թվականին, բանտարկության մեջ և հաղորդել էր, որ «նա կլիներ մոտ 20 տարեկան կամ ավելի» (ավանդական տարբերակի համաձայն, նա պետք է 18 տարեկանից ավելի չլիներ)։ Նույն տարիքը երբեմն նշվում է տարեգրությունների մեջ, ինչը չափազանցումով կարելի է բացատրել գրողների անփութությամբ։ Հայտնի է, որ Ժաննան 1428 թվականին Տուլում ստիպված է եղել կանգնել դատարանի առաջ՝ ամուսնությունից հրաժարվելու մեղադրանքով, որին նրան հարկադրել էր հայրը[29]։ Ժաննան ասել է, որ ինքը Տուլ էր ժամանել Նեֆշատոյից միայնակ, որտեղ ապրել էր այդ ժամանակ։ 16-ամյա աղջկան դժվար է պատկերացնել միայնակ, շատ վտանգավոր ճանապարհներով ճամփորդելիս, բայց, ինչը հատկապես կարևոր էր Լոթարինգիայի օրենքներով նա չէր կարող ինքնուրույն պաշտպանել իր իրավունքները, քանի որ դեռ անչափահաս էր[30]։

Ինքը՝ Ժաննան, 1431 թվականի փետրվարի 21-ին Ռուանում տեղի ունեցած ինկվիզիցիոն դատավարության ժամանակ առաջին հարցաքննությանը հայտարարել է, որ ինքը 19 տարեկան է, իսկ հաջորդ օրը, այն հարցին, թե ո՞ր տարիքում է հեռացել հոր տնից, պատասխանել է, որ չգիտի, թե քանի տարեկան է[31][32]։ 1429 թվականին դոֆին Շառլի պալատում, ինչպես այդ մասին վկայում են ժամանակագիրները, նա պնդել է, որ ինքը «երեք անգամ յոթ տարեկան է», ըստ այդմ՝ նրա ծննդյան տարեթիվը 1407-1408 թվականներն են[32]։

Ժաննայի իրավունքների վերականգնման գործընթացը սկսելուց առաջ Շառլ VII-ը նրա հայրենիք էր ուղարկել իր ներկայացուցիչներին՝ պարզելու աղջկա տարիքը, սակայն Դոմրեմիում չէր վարվել եկեղեցական գիրքը, և սուրհանդակները վերադարձել են ձեռնունայան։

Այն, որ Ժաննան ծնվել է 1407 թվականին, պնդում էին բաստարդականները[33]։ Ժաննայի ծննդյան՝ ավանդաբար ընդունված 1412 թվականը չէր բավարարում նրանց, քանի որ ոչնչացնում էր թագավորական տան հետ նրա ունեցած ազգակցական կապի վարկածը[32]։

«Ձայներ»

խմբագրել
 
«Միքայել Հրեշտակապետի երևալը Ժաննա դ 'Արկին», Էժեն Թիրիոնի կտավը (1876)

«Սրբերի ձայների», որոնք իր իսկ պնդումներով լսում էր Ժաննան, էությունը ակադեմիական տարբերակի վիճահարույց պահերից մեկն է։  Ինչ վերաբերում է եկեղեցուն, ապա և՛ Ժամանակակից, և՛ միջնադարյան հեղինակները, որոնք Ժաննային համարում են Ֆրանսիայի ազատագրուհի, միակարծիք են այն հարցում, որ նրան իրականում «երկնքի կամքն է» հայտնվել։

Ավանդական տարբերակի նյութապաշտորեն տրամադրված կողմնակիցները նշում էին, որ Ժաննայի առաքելությունը, որը վերապահված էր նրան «Սրբերի» կողմից, Օռլեանի ազատագրումն է, Ռեյմսի տաճարում դոֆինի թագադրումը, անգլիացիների արտաքսումը, Շառլ Օռլեանացու՝ գերությունից ազատումը, հաջողվել է միայն մասնակիորեն[K 1], և իրենց աշխատանքներում նրանք կա՛մ չեն անդրադառնում «ձայների» բնույթին, կա՛մ դրանք համարում են հալյուցինացիայի արդյունք[35]։ Այսպես, Վ. Ի. Ռայցեսը գրում է. «Նրա ինտելեկտը ձևավորվել էր ժողովրդական կրոնական-առեղծվածային պատկերացումների ազդեցության տակ. Ժաննային թվում էր, թե նա լսում ու տեսնում է Սրբերին։ Այստեղ իրենց դերն են խաղացել ինքնաներշնչանքը, կրոնական միստիկությունից խանգարված աշխատանքը, և, հետևաբար, հատկապես վառ երևակայությունը»[36]։ Այլընտրանքային տարբերակի ջատագովները «ձայների» ֆենոմենը բացատրում էին որպես քաղաքական խաղի մի մաս։ Նրանցից ոմանք, օրինակ, Ռոբեր Ամբելենը, կարծում էին, որ Ժաննան որպես թագավորական ընտանիքի ժառանգ, որտեղ հաճախ էին տեղի ունենում հարազատական ամուսնություններ, հակված է եղել հալյուցինացիաների։

Գրականության մեջ «Հովվուհու օպերացիա» անվանումը ստացած քաղաքական ինտրիգի տարբերակի, որի նպատակն էր Ժաննայի հայտնվելը և նրա ներգրավումը դոֆին Շառլի կողմը, կողմնակիցները իրենց հերթին ցույց էին տալիս, որ «ձայները» տարօրինակ տեղեկացվածություն ունեին։ Որպես օրինակ կարող է ծառայել սրի հետ կապված պատմությունը, որը Ժաննային «ձայներն» էին հրամայել գտնել Ֆյերբուայի սուրբ Եկատերինայի եկեղեցում և օգտագործել այն կռիվներում. այդ սուրը, իրոք, հայտնաբերվել էր նշված վայրում[K 2]:

Ռազմական կարիերա

խմբագրել

Հայտնի է, որ դոֆինի պալատ բազմիցս գալիս էին մարդիկ, որոնք պնդում էին, թե իրենք «ուղարկվել են երկնքից ՝ Ֆրանսիան փրկելու համար», բայց միայն Ժաննային է ուղեկցել ռազմական ուղեկցորդը, ընդ որում՝ ճանապարհորդությունն իրականացվել էր թագավորական գանձարանի հաշվին։ Հայտնի է նաև, որ նրա ճանապարհի առաջին կանգառը Վոկուլերն էր, որտեղ Ռոբեր դե Բոդրիկուրը՝ տեղի պրևոն, սկզբում նրան անվստահությամբ է ընդունել և ցանկացել է մատնել իր զինվորներին՝ ժամանցի համար։ Հետագայում ինչ-որ բան ստիպել է նրան փոխել իր նախնական կարծիքը և օգնել անհայտ գեղջկուհուն՝ հասնել Շինոն։ «Նոր տարբերակի» կողմնակիցները ենթադրում էին, որ այդպիսին էր եղել Իոլանդա թագուհու ուղղակի հրամանը, որի պալատում այն ժամանակ եղել էր դե Բոդրիկուրի մերձավոր ազգականը՝ Լուի դե Բովոն։ Ընդհանուրի կողմից ընդունված տարբերակը Ժաննայի աճող ժողովրդականությամբ էր բացատրում դե Բոդրիկուրի վարքագծի փոփոխությունը։ Նա բավական երկար էր ապրել Վոկուլերում և կարողացել էր իր կողմը հակել հասարակական կարծիքը և մի քանի ասպետների, որոնք նրան իրենց օգնությունն էին առաջարկել[36]։

Նույն Բոդրիկուրը Ժաննայի համար ձեռք էր բերել Շառլ Լոթարինգացու պահպանագիրը, իսկ հենց դքսին, ինչպես համարվում է, Ժաննա հանդիպման ժամանակ խստագույնս քննադատել է՝ Օռլեանյանը տանը դավաճանելու համար։

Ժան դե Նովլոպոնի հիշողություններով՝ նրա հետ զրույցում Ժաննան իբր հայտարարել է «Աշխարհում ոչ ոք՝ ո՛չ թագավորը, ո՛չ հերցոգը, ո՛չ Շոտլանդիայի թագավորի դուստրը, ո՛չ էլ որևէ մեկը, չի կարողանա վերադարձնել ֆրանսիական թագավորությունը»։ Դոֆին Լյուդովիկոսի և Ջեյմս Շոտլանդացու դստեր ամուսնության մասին բանակցությունները սկսվել էին 1428 թվականի ամռանը և լիակատար գաղտնի էին պահպանվում։ Խոսակցությունը, եթե հավատանք դե Նովլոպոնին, տեղի է ունեցել հաջորդ տարվա սկզբին։ Այսպիսով, կա՛մ ավանդապաշտներին հետևելով պետք է ենթադրել, որ, չնայած նախազգուշական միջոցներին, տեղեկությունները արտահոսել էին, կա՛մ հավատալ, որ Ժաննան օժտված է եղել կանխատեսման շնորհով, կա՛մ էլ «դավադրության տեսության» կողմնակիցներից նման համարել, որ Ժաննային ինչ-որ մեկը հատուկ պետական գաղտնիքներ է մատակարարել[35]։

Ժաննայի առաքելությունը

խմբագրել
 
Ջոն Էվերեթ Միլլե՝ «Ժաննա դ’Արկ»

Հին ժամանակներից գոյություն ունի Ժաննայի՝ ապագա Շառլ VII-ի պալատում պատահականորեն հայտնվելու վերաբերյալ մի վարկած.

  Արդյո՞ք դա Աստծո, թե՞ մարդու ձեռքի գործն էր։ Ինձ համար դժվար կլինի դա որոշել։ Ոմանք կարծում էին, որ եթե անգլիացիների հաջողություններով պայմանավորված այս թագավորության նշանավոր մարդկանց միջև շուտով պառակտում տեղի ունենա, այդ դեպքում ո՛չ նրանք, ո՛չ էլ մյուսները չէին ուզում թույլ տալ, որ իրենց մեջ որևէ մեկը դառնա ամենագլխավորը, որովհետև նրանցից ոմն մեկը՝ ի տարբերություն մյուսների՝ ավելի իմաստունը, ծրագրեց այս ելքը, որը ենթադրում էր, որ իբր այս Կույսը ի վերուստ էր ուղարկված Աստծո կողմից՝ ստանձնելու այդ գործի առաջնորդությունը։ Ոչ ոք չէր համարձակվի խորշել Աստծո կամքից։ Այս կերպ՝ պատերազմ վարելն իբր վստահվել է Կույսին, այնպես, ինչպես՝ բանակի հրամանատարությունը նույնպես։
- Պիոս II«Հուշագրություններ»[40].
  

Ենթադրություն կա, որ այս պատմության կուլիսներում կանգնած է եղել դոֆինի զոքանչը՝ Իոլանդա Անժուացին[К 2], ով երկար տարիներ հսկայական ազդեցություն է ունեցել իր թուլակամ փեսայի վրա։ Դոֆին Շառլը, անգլիացիների կողմից տարածած լուրերի համաձայն, դեռևս 1420 թվականին Շառլ VI-ի կողմից գահաժառանգությունից հեռացված և ապօրինի ծնված, իր օգտին հասարակական կարծիքի ձևավորման կարիք ուներ։

«Նոր տարբերակի» կողմնակիցների տեսանկյունից Ժաննայի պատմության սկիզբը, ըստ էության, «երկու թագուհիների դավադրությունն էր», ովքեր 1407 թվականին ընդհանուր շահեր ունեին, սակայն հետագայում կապերը խզեցին միմյանց հետ։ Հայտնի է, որ Իոլանդան այդ պահին Ֆրանսիայի ամենաազդեցիկ քաղաքական գործիչներից ու դիվանագետներից մեկն էր. իր այդ դիրքը նա ձեռքից բաց չթողեց մինչև մահը։ Բացի այդ, նա բարձրաստիճան պաշտոններ էր զբաղեցնում երրորդ Ֆրանցիսկյան օրդենում։ Շառլ VII-ը հետագայում, իր լրտեսներին ամրոցներ և սահմանային քաղաքներ ուղարկելով, որպես այդպիսին օգտագործել է Ֆրանցիսկյան վանականներին («կորդելերներին», ինչպես նրանց կոչում էին Ֆրանսիայում)[41], ինչից էլ եզրակացվում է, որ «վանական ցանցի» սկիզբը դրվել է թագուհի Իոլանդայի կողմից։

Թագուհին նաև հիմք է դրել և շատ արդյունավետ օգտագործել է, այսպես կոչված, «սիրո թռչող գումարտակը»՝ պալատական ազնվական օրիորդներ՝ ֆրեյլինաներ, որոնց նա, ըստ անհրաժեշտության, բուրգունդյան և լոթարինգյան պալատներում սիրուհիներ էր «կարգում»։ «Նոր տարբերակի» կողմնակիցները կարծում են, որ հենց նա է թագուհուն առաջարկել խելագար թագավորին շրջապետել սիրուհիով և հիվանդապահուհիով՝ Օդետա դե Շամդիվերով, և նաև օգնել է թագուհուն՝ վերջին երեխային ունենալ Լյուդովիկոս Օռլեանցուց։ Այդ կապն այլևս թաքցնել հնարավոր չի եղել, այնպես որ՝ երեխային «օրինականացնելու» հնարավորություն գրեթե չի եղել։ Ուշադրության է արժանի այն, որ լինելով հղիության չորրորդ ամսում՝ թագուհին, այնուամենայնիվ, այցելել է Սեն Պոլ հյուրանոց, որտեղ այդ ժամանակ ապրում էր խելագար Շառլ VI-ը։

Ըստ «Նոր տարբերակի» կողմնակիցների՝ այդ հարցում թագուհու գործընկերն է եղել Ժաննա անունով մի ֆրեյլինա՝ Հուդա դե Ռեսի այրին, ով ամուսնացել էր Նիկոլ դ' Արկի հետ, որին, իր հերթին, նույնականացնում են Դոմրեմիից Ժակ դ'Արկի եղբոր հետ։ Այդպես է դա, թե ոչ, հայտնի չէ, բայց կան փաստաթղթեր, որոնք հաստատում են, որ ինչ-որ Ժաննա դ'Արկ (ինչպես կարծում են «Նոր տարբերակի» կողմնակիցները, ֆրեյլինան) իսկապես այցելել է Սեն Պոլ հյուրանոց՝ թագավորի նստավայր և մի քանի ծաղկեպսակներ է նվիրել Շառլին, ինչի համար պարգևատրվել է գումարով։ Այս իրադարձության հետքերը կարելի է գտնել հատուկենտ գրքերում, որտեղ ասվում է. «1407 թվականի հունիսի 21-ին, կիրակի օրը, թագավորի հրամանով աղքատ կնոջը՝ Ժաննա դ' Արկին, նրա մատուցած ծաղկեպսակների համար տրվել է սենյորի կողմից նշված 18 սոլի չափով գումար»։ Եվ կրկին, «նոր տարբերակի» կողմնակիցները կարծում են, որ ավելի ուշ այդ Ժաննան հանդես է եկել որպես Կույս Ժաննայի կնքամայր։

Ծնված երեխան անմիջապես մահացած է ճանաչվել, իսկ իրականում թաքցվել էր։ «Նոր տարբերակի» կողմնակիցները նշում են, որ հանգուցյալի համար պատարագ չի մատուցվել, իսկ Սեն Դենիի աբբայության ժամանակագրության մեջ էջերը, որոնք համապատասխանում են այդ ժամանակին, տարօրինակ կերպով բացակայում են։ Թագուհու դստերը Դոմրեմի ուղարկելու վերջնական որոշումը կայացվել է նրա հոր սպանության պատճառով։ Ընտրված վայրը, նրանց կարծիքով, իդեալական էր, քանի որ գտնվում էր Իոլանդայի թագուհու վերահսկողության ներքո։ Իր հերթին, ընդունված տարբերակի կողմնակիցները նշում են, որ լոթարինգյան սահմանի մոտ գտնվող գյուղը ոչ մի կերպ չէր կարող հուսալի համարվել. աղջկան կարող Էին առևանգել ցանկացած պահի։

«Նոր» տարբերակի լույսի ներքո, ձայները, որ Ժաննան լսել է 13 տարեկանից, հայտարարվում է հմուտ բեմադրություն, որում ներգրավվել է հուզավառ աղջիկը։ Հետազոտողները ենթադրում են, որ «դե Բուրլեմոնի տիկնայք» (Ժաննա դե Բոֆրևիլը և Ագնեսա Ժուանվիլը), ովքեր իբր ծանոթ են եղել Ժաննային իր երիտասարդության տարիներին, եղել են Ֆրանցիսկյան Երրորդ միաբանության գործակալներ՝ «իրենց վրա էին վերցրել Սուրբ Եկատերինայի և Սուրբ Մարգարիտայի դերը»[42].

  Ռուանի դատավարության ժամանակ, դատավորների հարցերին պատասխանելիս, նա պնդում էր, որ ոչ միայն տեսել և լսել է իր սրբերին, այլև գրկել է նրանց (այնպես, ինչպես ձեռնադրման ժամանակ գրկում են ասպետին[43])  

«Ավանդապահները» չեն ժխտում, որ Ժաննան շատ լավ գիտեր քաղաքական իրավիճակը, Շառլ VII-ի պալատում տիրող իրավիճակը, տեղյակ էր պալատի սովորույթներին, հասկացություն ուներ աշխարհագրության, ռազմական գործի մասին, չնայած, որ դա քիչ հավանական էր նախկինում երբեք Դոմրեմիից դուրս չեկած աղջկա համար։ Միևնույն ժամանակ, Ֆրանսիայում լուրեր էին տարածվել, որ Լոթարինգիայի Կույսը հայտնվել է, որը կփրկի երկիրը։ Դեռ 1429 թվականի փետրվարի 12-ին պաշարված Օռլեանում կոմս Դյունուան իր զինվորներին ասել էր, որ «Կույսը, որը ներկայացել է լոթարինգյան սահմանից», կազատագրի քաղաքը[K 3]:

  Օռլեանի Կույս հետ կապված ամբողջ պատմությունը ընդամենը քաղաքական խորամանկություն էր, որը հորինել էին Շառլ VII-ի պալատականները։ < ... > այն ամենը, ինչ կարդում ենք Օռլեանի Կույսի սովորական պատմագրություններում, ընդամենը վեպ է, այս ամենը ոչ ավելի ճշմարտանման է, քան Հովհաննա պապուհու բարբաջանքները։
- Կարդինալ Մազարինի։ Ձեռագիր N 1999, փաստաթուղթ N 1 Մազարինիի անվան գրադարանից
  
 
Ժաննայի այրումը

Սակայն ճշմարտանման չի թվում, որ Ժաննային վաղ մանկությունից նախապատրաստել էին Ֆրանսիայի փրկարարի դերին։ Ակադեմիական տարբերակի կողմնակիցները նշում են, որ Շառլ VII-ի հարազատները չէին կարող իմանալ, որ «Դոմրեմի ուղարկված երեխան» ժամանակի ընթացքում կդառնա կարևոր առաքելություն կատարող։ Նրանք հիշեցնում են, որ տեղական իշխանությունները Ժաննային խոչընդոտել են պալատ այցելության ժամանակ, որ «դավադրության» հնարավոր մասնակիցները մշտապես փոխել են իրենց քաղաքական նախասիրությունները, դաշինքներ են կնքել բուրգունդացիների և անգլիացիների հետ, իսկ Իոլանդա Արագոնացին 1419-1422 թվականներին ապրել է Պրովանսում և քիչ հավանական է, որ նա է ղեկավարել «բեմադրությունը»՝ գտնվելով այնքան հեռու[45]։ Շառլ VII-ի և նրա մտերիմների լիակատար անտարբերությունը Ժաննայի ճակատագրի հանդեպ այն բանից հետո, երբ նա գերի էր վերցվել, նրանց կողմից աղջկան փրկելու փորձերի բացակայությունը նույնպես խոսում են թագավորի հետ Ժաննայի ազգակցական կապ ունենալու տարբերակի դեմ[42]։

Գերությունն ու մահապատիժը

խմբագրել
 
Ժաննային կապում են սյունին:Մանրանկարի վրա նա պատկերված է բաց դեմքով: Էջ Vigiles du roi Charles VII-ից

Դատելով Ռուանի դատավարության պահպանված արձանագրություններից՝ Ժաննան միայնակ և բավական հաջող դիմադրել է մի քանի աստվածաբանների՝ թույլ չտալով իրեն թակարդի մեջ գցել և կախարդության ու կուռքերին երկրպագելու մեջ մեղադրել։

Հայտնի է նաև, որ Ժաննային կտտանքների չեն ենթարկել (ինչպես Կոշոնն է բացատրել՝ «որպեսզի զրպարտելու առիթ չտան օրինակելի դատավարության վերաբերյալ»[46]): Պարզվել է, որ Ժաննայի հանդեպ պաշտոնական դատավճիռ չի կայացվել, դա իրավունքների վերականգնման գործընթացում հաստատել է ռուանյան պաշտոնյայի օգնական Լորան Ժերսոնը։ Ռեաբիլիտացիայի գործընթացին ներկա Ռուանի դատավորական հանձնաժողովի անդամներից հինգը հայտարարել են, որ «ոչինչ չեն տեսել», երեքը՝ հեռացել են մինչև լսումների ավարտը, երկուսը վկայակոչել են այն, որ ամեն ինչի մասին հասցրել են մոռանալ անցած տարիների ընթացքում[47]։

Եթե հավատանք Ժորժ Շաթելենի «Ժամանակագրությանը», դատապարտյալը խարույկի վրա է բարձրացել փակ դեմքով, կամ (ինչպես երբեմն մեկնաբանում են այս հատվածը) նրա դեմիքն եղել է ծուռ կապագլխարկ կամ գծավոր խույր[48]։

Լեգենդներ

խմբագրել

Ժաննայի հետ կապված են նաև բազմաթիվ լեգենդար կամ կիսալեգենդար տեղեկություններ, դրանք ներկայացված են ավելի ուշ աղբյուրներում, որոնց համապատասխանությունը ճշմարտությանը գործնականում անհնար է հաստատել։

Հավատացնում էին, որ Կույսի ծնվելու ժամանակ աքլորներն իրենք իրենց երգել են, և Դոմրեմիի բնակիչները, ուրախ հուզմունքով լցված, միմյանց հարցրել են, թե ինչ հրաշքի է տեղի ունեցել այս գիշեր։ «Նոր տարբերակի» կողմնակիցներն այստեղ ակնարկ են տեսնում առ այն, որ աղջիկը գյուղ է տեղափոխվել, «ավանդապահները» գտնում են, որ դա պարզապես ազգային հերոսուհու անվան շուրջ ստեղծված լեգենդներից մեկն է[49]։

Կա նաև տարբերակ, որ դոֆինը, փորձելով ստուգել աղջկան, հրամայել է իր փոխարեն ներկայանալ պալատականներից մեկին, բայց Ժաննան, բացահայտելով խաբեությունը, անմիջապես հայտնել է դոֆինին[35]։

Ըստ դոմինիկյան միաբանության եղբայր Իզամբարի՝ ռուանյան դահիճ Ժոֆրուա Տերաժը մահապատժի կատարումից հետո, իբր, իր մոտ խոստովանության է եկել և պատմել, որ սպանությունից հետո զննելով խարույկը՝ այնտեղ գտել է կրակից չվնասված սիրտ, ընդ որում՝ դա ոչնչացնելու հետագա բոլոր փորձերն այդպես էլ ոչ մի բանի չեն հանգեցրել։ Սիրտը, ըստ նրա, Տերաժը նետել է Սեն, իսկ հետո գնացել է ապաշխարելու, որ «սրբի է ոչնչացրել»[46]։

Սյուրվիվիստների վարկածը

խմբագրել

Հրաշք փրկություն

խմբագրել

Հայտնի են նաև վարկածներ, որոնց համաձայն Ժաննան ընդհանրապես չի այրվել խարույկի վրա[K 4]: Ստորին Սենի և Ռուանի արքեպիսկոպոսության արխիվներում մահապատժի արձանագրության բացակայությունը որոշ հետազոտողների կողմից բացատրվում է նրանով, որ մահապատիժն այդպես էլ ի կատար չի ածվել[K 5]:

Վարկածներից մեկի համաձայն՝ Ժաննան, շուրջ չորս տարի բանտարկության մեջ անցկացնելով, վերադարձել է թագավորական պալատ և կրկին զորք է ստացել իր հրամանատարության տակ։ Որոշ ժամանակ անց նա ամուսնացել է ոմն Ռոբեր դեզ Արմուազի հետ։ Երկրորդ վարկածը պնդում է, որ խարույկի վրա այրվելը տեղի է ունեցել, բայց այրվել է մեկ այլ կին, մինչդեռ Ժաննա դ'Արկը գաղտնի մահացել է թույնի օգնությամբ, իսկ մարմինը նետել են Սեն։ Անգլիացիները չէին համարձակվում հրապարակայնորեն մահապատժի ենթարկել Ժաննային, քանի որ վախենում էին մահապատժի ժամանակ հնարավոր հրաշքից։ Նրան թունավորելու փորձերը երկուսն են եղել. առաջինից Ժաննան փրկվել է, իսկ երկրորդը հասել է իր նպատակին։ Որպեսզի ոչ ոք չկարողանա բացահայտել նենգափոխությունը, Ժաննայի փոխարեն մահապատժի ենթարկված կնոջ գլուխը ծածկել են թղթե գլխարկով, նրան շրջապատել են 120 (այլ տեղեկություններով՝ 800) զինվորներ, հանդիսատեսի բազմությանը հետ են մղել դեպի Սենի շուկայի հրապարակի եզրը, խարույկը մասամբ պատված է եղել փայտե վահանակով, որի վրա գրված է եղել դատավճիռը[52]։

Սակայն, այս տեսությունը նաև ենթադրում է համընդհանուր կեղծ վկայություն արդարացման գործընթացում, որտեղ Ավետարանի վրա երդվելուց հետո վկայություններ են տվել բազմաթիվ վկաներ, որոնց թվում՝ նուայոնյան եպիսկոպոսը։ Ժաննայի մահապատժի մասին հիշատակումներ կան նաև այդ ժամանակաշրջանի փաստաթղթերում, օրինակ՝ «Փարիզյան քաղաքացու օրագրում»։ Իզաբելլա Ռոմեն 1456 թվականին միջնորդել է չեղյալ համարել 1431 թվականի դատավճիռը, որը կայացվել էր դստեր կողմից և որը հրկիզվել էր անգլիացիների կողմից։ Եվ ինքը՝ Հռոմի Պապ Կալիստոս III-ը, ով արդարացման որոշում էր կայացրել, այս դեպքում մեղավոր էր որպես երդմնազանց[4][10]։ Ըստ լեգենդի՝ մահապատժի վայրում հայտնաբերվել է սիրտ, որը չէր այրվել։ Ռոբեր Ամբելենը, ով կարծում էր, որ Ժաննայի փոխարեն մահապատժի են ենթարկել մեկ այլ կնոջ, ենթադրում էր, որ նրան թմրանյութ են տվել, և հղում էր կատարում «Տասներկու կեսարների կյանքում» Սվետոնիոսի հաղորդագրությանը, ըստ որի գույություն է ունեցել թույն, որը սիրտն անկիզելի էր դարձնում[53], ինչը ժամանակակից գիտության տեսանկյունից անմիտ է։

Անգլիացիների կողմից իրենց «ձեռքբերումը» բաց թողնելու բացատրությունը Պիեր դե Սերմուազը տեսնում է նրանում, որ Աննա Բուրգունդացին՝ գլխավոր հրամանատարի կինը, նույնպես Երրորդ Ֆրանցիսկյան օրդենի կազմում է եղել, և, իբր, կարող էր պայմանավորվել թագուհի Իոլանդայի, և նրա միջոցով էլ՝ Շառլ VII-ի հետ հնարավոր զիջումների մասին, որոնք ի կատար կածվեին։ Բացի այդ, Ռուանի նահանգապետի փեսան այդ ժամանակ գտնվում էր ֆրանսիական գերության մեջ, և Շառլը բացեիբաց սպառնում էր հաշվեհարդար տեսնել գերու հետ, եթե Ժաննան մահապատժի ենթարկվի[54]։

Կեղծ Ժաննաներ

խմբագրել

Անշուշտ, Ժաննայի սխրանքը, նրա գերությունն ու մահապատիժը, որոնք շոկ էին առաջացրել ամբողջ երկրում, պետք է անպայման հանգեցնեին «նենգափոխության» և «հրաշք փրկության» մասին լուրերի տարածմանը, և համապատասխանաբար՝ ինքնակոչների ի հայտ գալուն, որոնք ներկայանում էին որպես Ֆրանսիայի Կույս։  Իսկապես, 1452 թվականին մի կին, որի անունը չի պահպանվել պատմության մեջ, հայտնվել է Անժուում և փորձել է ներկայանալ որպես Ժաննա դ'Արկ՝ իսկական Ժաննայի երկու զարմիկներին գայթակղելով փողով և առատ հյուրասիրությամբ. վերջիններս պետք է վկայեին նրա օգտին։ Ի դեպ, այս արկածախնդրության վերջը դրվել է գրեթե անմիջապես[55]։

Եվս մեկ փորձ ձեռնարկել է ոմն Ժաննա Ֆերոն (ֆր.՝Jeanne la Férron), ով կյանքի համար վաստակում էր տոնավաճառային աճպարարությամբ։ Նա հայտնվել էր Մանում և փորձում էր ամբոխին համոզել, որ նա խարույկից «հրաշքով փրկված» կին է՝ Ժաննան, բայց, ինչպես պարզվեց, բոլորովին չէր կարողանում ձի թամբել, այդ պատճառով էլ ենթարկվեց ծաղրի։ Քաղաքի եպիսկոպոսի հրամանով նրան անարգանքի սյունին են գամել, իսկ հետագայում նրա հետքերը վերջնականապես կորչել են[21]։

Մեկ այլ ինքնակոչի՝ Ժաննա Դե Սերմեզի մասին ևս քիչ է հայտնի։ Համարվում է, որ տղամարդու կոստյում հագած՝ նա մասնակցել է մարտերին, այնուհետեւ փորձել է ներկայանալ որպես «փրկված Ժաննա»։ Որպես պատիժ նա երեք տարով բանտարկվել է Սոմյուրում և այստեղից ազատ է արձակվել 1458 թվականին՝ «պարկեշտ» հագնվելու և ինքնակոչության միտքը մեկընդմիշտ թողնելու հրահանգով։ Պահպանվել է դուքս Ռենեի կողմից նրան շնորհված ներման հրովարտակը[56]։

Եվ, վերջապես, վերջին ինքնակոչը Քյոլնում հայտնվել է 1473 թվականին՝ հրապարակավ հայտարարելով, որ հայտնվել է եպիսկոպոսական աթոռը Օլդարիկ Մանդեշին փոխանցելու առաքելությամբ։ Աղջիկը խելագար ճանաչվեց, և միայն դա փրկեց նրան խարույկից[57]։

Ժաննա դեզ Արմուազ

խմբագրել
Հիմնական հոդված՝ ժաննա դեզ Արմուազ

«Կեղծ Ժաննաներից» ամենաճանաչվածը Ժաննա դեզ Արմուազն էր։ Նա հայտնվել է 1436 թվականին Գրանժ-օզ-Օրմ տեղանքում, որտեղ փորձել է գտնել իսկական Ժաննայի երկու եղբայրներին, ինչը նրան շուտով հաջողվել է։ Նրա հայտնվելու մասին հաղորդվում է Մեց քաղաքի Սեն Տիբո տաճարի դեկանի ժամանակագրության մեջ։ Ֆիլիպ Վինյելը (XVI դարի սկիզբ) այսպես է գրում «Կույս Ժաննայի» հայտնվելու մասին՝

  1436 թվականի մայիսի 20-ի կիրակի օրը Կլոդ անունով մի աղջիկ՝ կանացի հագուստով, հայտարարվեց Կույս Ժաննա և հայտնաբերվեց Մեցի մոտ գտնվող Գրանդ օզ-Օրմ կոչվող վայրում, և այնտեղ էին նշված Ժաննայի երկու եղբայրները, որոնք հավաստեցին, որ դա նա է[58]։  

Նրանց ուղեկցությամբ «հարություն առած Ժաննան» (թեև իրեն «Կլոդ» էր կոչում, ինչը որոշ պատմաբանների առիթ է տվել ենթադրելու, որ այդպիսին էր նրա իսկական անունը) ուղևորվեց Մեց, որտեղ նրա հայտնվելը ֆուրոր առաջացրեց, այնուհետև՝ Մարվիլ և Արլոն՝ լյուքսեմբուրգյան դքսուհու պալատ։ Ավելի ուշ, Քյոլնում, նա փորձել է միջամտել տեղական քաղաքական հաշվեհարդարներին՝ Աստծո անունով պահանջելով թրիերյան եպիսկոպոս ընտրել կոմս Ուլրիխ Վյուրտեմբերգին, որով գրավել է տեղական ինկվիզիտոր Հենրի Կալթայզենի ուշադրությունը։ Կալտայզենը հրամայել է «Ժաննե դյու Լիսին» ներկայանալ հարցաքննության՝ կախարդության և հերետիկոսության կասկածանքով։ Ժաննան նախընտրել է չփորձել ճակատագիրը և շտապ վերադարձել է Արլոն։

1436 թվականի աշնանը նա ամուսնացել է սենյոր Ռոբեր դեզ Արմուազի՝ Լյուքսեմբուրգի դքսուհու վասալի հետ։ Ամուսինները հարսանիքից կարճ ժամանակ անց մեկնել են Մեց։ Այս ամուսնության մեջ Ժաննա դեզ Արմուազը երկու որդի է ունեցել[59]։

Երկու եղբայրների միջոցով նա նամակագրություն է հաստատել Օռլեանի բնակիչների, որոնք լիովին շփոթված էին այն հարցի շուրջ, թե արժե՞ արդյոք հավատալ Ժաննայի «փրկությանը», և Շառլ թագավորի, որը, սակայն, չէր շտապում պատասխանել նրա նամակներին, հետ։

 
Շատո դե Ժոլնի՝ դեզ Արմուազ տոհմի տունը

1439 թվականին նա անձամբ այցելեց Օռլեան և հիացական կերպով ընդունվեց քաղաքում, նրա պատվին ճոխ պարահանդեսներ և ճաշեր տրվեցին, ինչպես նաև քաղաքային գանձարանից «պաշարման ժամանակ քաղաքին ցուցաբերած բարի ծառայության համար» «Կույս Ժաննային» տրվեց 210 լիվր (այդ ժամանակ բավական մեծ գումար)։ Ավելի ուշ նույնպիսի ճոխ հանդիպում էր սպասվում նրան Տուրում, սակայն Փարիզ այցելելու փորձի ժամանակ Ժաննա դեզ Արմուազը ձերբակալվեց Փարիզի խորհրդարանի հրամանով և հարցաքննությունից հետո ինքնակոչ ճանաչվեց։

Նրա՝ իբր տված ցուցմունքներով (իսկական փաստաթղթերը չեն պահպանվել և հայտնի են միայն պատմածներով) պարզվել է, որ զինվորի կոստյումով հագնվելով՝ նա մեկնել է Իտալիա, Եվգինեոս Պապի մոտ՝ ծնողներին հասցված ծեծի համար ներողություն խնդրելու, և այնուհետև, որպես զինվոր, ծառայել է պապական բանակում, ինչն էլ, իբր, իրեն միտք է տվել ներկայանալ որպես Ժաննա դ'Արկ[60]։

Որպես ինքնակոչ՝ Ժաննա դեզ Արմուազը անարգանքի սյունին է գամվել, ապա վերադարձել է ամուսնու մոտ։ Նա, ըստ տարբեր տեղեկությունների, մահացել է 1446 և 1449 թվականների միջև ընկած ժամանակահատվածում (Ժերար Պեսմը, որը կողմնակիցն էր այն վարկածին, թե Ժաննա դեզ Արմուազը իսկական Օռլեանյան կույսն է, ենթադրում էր, որ նա մահացել է 1449 թվականին, քանի որ Օռլեան քաղաքի փաստաթղթերում, որոնցով կենսաթոշակ էր վճարվել Իզաբելա դե Վուտոնին, առկա է եղել «հանգուցյալ Կույսի մայր» գրառումը)[61]։ Կա վարկած, որ նա Ռոբեր դեզ Արմուազից երկար է ապրել և մեկ անգամ ևս ամուսնացել է ոմն Ժան Լուիյայի հետ, 1457 թվականին ներում է ստացել այն բանի համար, որ իրեն հայտարարել էր «Օռլեանյան կույս», սակայն որոշ հետազոտողներ կարծում են, որ ա՛յս դեպքում խոսքը ուրիշ կնոջ՝ Ժաննա դե Սերմեզի մասին է[62]։

Հարցը, թե արդյո՞ք Ժաննա դեզ Արմուազը իսկապես փրկված «Ֆրանսիայի կույսն» էր, մինչ օրս աշխույժ քննարկումների առարկա է[63]։ Ակադեմիական գիտության ներկայացուցիչներն այն բանի հավանականությունը, որ Ժաննա դեզ Արմուազը փրկված Ժաննա դ'Արկն է, միանշանակ մերժում են[4][64][65]։ «Երկրորդ Ժաննայի» մասին հարցը մանրամասն քննարկված է Յա.Գրանդոյի «Վախեցած Ժաննան» գրքում (նախաբանը՝ Ռեժին Պերնի), որտեղ աղբյուրների մանրակրկիտ վերլուծության հիման վրա հետևողականորեն հերքվում է «պարադոքսալիստների» վարկածը[66][67]։

Ա. Լևանդովսկին գրում է[64]՝

  Պարադոքսալիստների փառահեղ կոհորտան համերաշխորեն հայտարարում է, որ Ժաննա դ՛Արկը և ինքնակոչը,որի իսկական անունը Կլոդ էր՝ միևնույն անձն են։ Ապացույցնե՞ր. ինչպես միշտ՝ չկան։ Եվ ի՞նչ ապացույցներ կարող են լինել, եթե ինքնակոչուհու ողջ գործունեությունը նրա ագահությունն էր, հակումը ինտրիգներին, նվիրվածությունը սեղանի և անկողնու հաճույքներին. այս ամենը արմատապես հակասում են իրական Կույսի՝ փաստաթղթերից մեզ հայտնի էությանը։ Վերջապես, արդեն ասվեց, ինքնակոչը դիմակազերծ է արվել և ավելին՝ ամեն ինչ խոստովանել է։ Բայց դա «ավանդույթները կործանողների» ի՞նչ գործն է։  

Օռլեանի Ժաննա դ՛Արկի կենտրոնի կողմից 1979 թվականին կազմակերպված Օռլեանյան ֆորումի ժամանակ տարբեր երկրների ականավոր պատմաբաններ, ովքեր զբաղվում էին Հարյուրամյա պատերազմի պատմությամբ, միաձայն մերժեցին «կեղծ պատմաբանների նորարարությունները»՝ ինչպես անվանում էին Ժաննա դ'Արկին վերաբերող այլընտրանքային տեսությունները[64]։

Մեկնաբանություններ

խմբագրել
  1. ↑ Хотя можно утверждать, что и последние два события свершились не без помощи Жанны[34].
  2. ↑ Кому именно принадлежал этот меч, неясно: в старых работах его объявляют мечом Карла Мартелла, победителя арабов при Пуатье (что маловероятно, так как культ св. Екатерины распространился лишь в IX в.)[37] в новых (например, сторонник «неортодоксальной версии» М. Лами Lamy M. Jeanne d'Arc… p. 316—318) предполагают, что речь шла о мече Бертрана дю Геклена, военачальника Карла V Мудрого: «…вначале этот меч принадлежал Бертрану дю Геклену, коннетаблю Карла V. Умирая, коннетабль завещал его герцогу Луи Орлеанскому. После того как этот последний был злодейски убит, Валентина Висконти, его вдова, вручила его Клинье де Бребану, одному из офицеров, находившихся на службе у Орлеанского дома» [38]. Но, в любом случае, это предположения из области догадок, они ничем не подтверждены[39].
  3. ↑ Ժաննան թագավորական պալատ է գնացել փետրվարի 23-ին:[44].
  4. ↑ Ազգային ժողովի գրադարանում պահվող Պիեր Կոշոնի ձեռագրում Ժաննայի դատավճիռն այսպես է ձևակերպված. " ... մենք՝ դատավորներս, որպեսզի դու կարողանաս հանձնվել փրկարար ապաշխարությանը, մեր ողջ ողորմությամբ ու չափավորությամբ քեզ վերջնական ու անվերադարձ դատապարտում ենք հավերժական բանտարկության»»[50].
  5. ↑ 1430-ից 1432 թվականը ընկած ժամանակահատվածում գոյություն ունեն «հինգ կախարդների մահապատժի, խարույկի վառելափայտի, դահճի և նրա օգնականի աշխատանքի հաշիվների հաշվետվություններ։ Կախարդների անուններն էին Ալիքս լյա Ռուսս, Կատրին լյա Ֆերտե, Ժաննա լա Տյուրկենն, Ժաննա Վաններիլ և Ժաննա լա Գայորե։ Ինչպես տեսնում ենք, ոչ մի խոսք չկա Կույս Ժաննայի կամ Ժաննա դ՛Արկի, կամ Լիսից եկած Ժաննայի մասին»[51].

Ծանոթագրություններ

խմբագրել
  1. ↑ Райцес В. И. Жанна д'Арк. Факты, легенды, гипотезы. — СПб: Евразия, 2003.
  2. ↑ Сабов А. Жанна д'Арк и Европа // Новый мир : журнал. — 1980. — № 9. — С. 189.
  3. ↑ Сабов, 1980, էջ 191
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 Перну Р., Клэн М.-В. Жанна д’Арк. — М.: Прогресс, 1992. — ISBN 5-01-002054-8
  5. ↑ Черняк, 1991, էջ 35
  6. ↑ 6,0 6,1 Черняк, 1991, էջ 36
  7. ↑ Сабов, 1980, էջ 192
  8. ↑ Черняк, 1991, էջ 36—37
  9. ↑ Черняк, 1996, էջ 60—61
  10. ↑ 10,0 10,1 Черняк, 1991, էջ 53
  11. ↑ 11,0 11,1 Райцес В. Портрет и имя // Жанна д'Арк. Факты, легенды, гипотезы. — СПб: Евразия, 2003. — ISBN 5-8071-0129-4
  12. ↑ Черняк, 1991, էջ 37—38
  13. ↑ {{Ռուսերեն գիրք |автор=Амбелен, Робер. |заглавие=Драмы и секреты истории |год=1993 |место=М. |издательство=Прогресс-Академия |страницы=297—299 |страниц=304 |isbn=5010030322
  14. ↑ Черняк, 1996, էջ 50—51
  15. ↑ 15,0 15,1 Pernoud Régine. Sainte Jeanne D’Arc, Patronne De La France. — 2-е изд. — Paris: Apostolat Des Editions, 1980.
  16. ↑ Амбелен, 1993, էջ 103
  17. ↑ Сабов А. Жанна д'Арк и Европа // Новый мир : журнал. — 1980. — № 9.
  18. ↑ Перну, Клэн, 1992, էջ 348
  19. ↑ «La famille de Jeanne d'Arc» (ֆրանսերեն). SteJeannedArc.net. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ հունվարի 30-ին. Վերցված է 2009 թ․ հունվարի 31-ին.
  20. ↑ Перну, Клэн, 1992, էջ 347—348
  21. ↑ 21,0 21,1 Michel Guimard. Jeanne la Pucelle La légende ou l’histoire? — Paris: PUBLIBOOK, 2006. — 101 с.
  22. ↑ 22,0 22,1 Черняк, 1991, էջ 55
  23. ↑ Амбелен, Робер. Драмы и секреты Франции. — М.: Прогресс-Академия, 1993. — С. 102—103. — 304 с. — ISBN 5010030322
  24. ↑ Jean Jacobi. La noblesse et les armes de Jeanne d’Arc. — 1937. — С. 11.
  25. ↑ Etienne Weill-Raynal. Le double secret de Jeanne la Pucelle revele par des documents de l’epoque. — 1972. — С. 60—61.
  26. ↑ Lamy M. Jeanne d’Arc… p. 181
  27. ↑ Анкудинова Е. Святая пастушка или незаконнорождённая принцесса? // Вокруг света : журнал. — М.: Наука, 1997. — № 5.
  28. ↑ Черняк, 1991
  29. ↑ Тогоева О. Карл VII и Жанна д’Арк. Утрата девственности как утрата власти // Историк и художник. — 2005. — № 1.
  30. ↑ Черняк, 1991, էջ 40—41
  31. ↑ «Протоколы обвинительного процесса Жанны д'Арк» (ռուսերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ հունվարի 30-ին. Վերցված է 2009 թ․ հունվարի 31-ին.
  32. ↑ 32,0 32,1 32,2 Черняк, 1991, էջ 39
  33. ↑ Исследователи, отстаивающие королевское происхождение Жанны, среди них: Жан Жакоби, Эдуард Шнейдер, Жан Бослер, Жан Банкал.
  34. ↑ Сабов, 1980, էջ 189
  35. ↑ 35,0 35,1 35,2 Черняк Е. Б. Судебная петля. Секретная история политических процессов на Западе. — М.: Мысль, 1991. — 500 с. — ISBN 5244005103
  36. ↑ 36,0 36,1 Райцес В. И. Процесс Жанны д’Арк. — М.: Наука, 1962.
  37. ↑ Черняк, 1991, էջ 46
  38. ↑ Цитируется по: Амбелен, Робер. Драмы и секреты истории. — М.: Прогресс-Академия, 1993. — С. 130. — 304 с. — ISBN 5010030322
  39. ↑ Черняк, 1991, էջ 47
  40. ↑ {{Ռուսերեն գիրք |автор=Амбелен, Робер. |заглавие=Драмы и секреты истории |год=1993 |место=М. |издательство=Прогресс-Академия |страницы=155 |страниц=304 |isbn=5010030322
  41. ↑ César Lavirotte. Odette de Champdivers ou la petite reine à Dijon // Mémoires de l’académie des sciences, arts et belles-lettres de Dijon : Сб. — Dijon: Presse méchanique de Loireau-Feuchot, 1854. — Т. 2. — № 2. — С. 153.
  42. ↑ 42,0 42,1 Черняк, 1991, էջ 52
  43. ↑ Амбелен, 1993, էջ 161
  44. ↑ Черняк, 1996, էջ 59
  45. ↑ Черняк, 1996, էջ 68
  46. ↑ 46,0 46,1 «Краткая биография Жанны д'Арк на основе книг и исторических документов» (ռուսերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 20-ին. Վերցված է 2009 թ․ հունվարի 31-ին.
  47. ↑ Черняк, 1991, էջ 189
  48. ↑ Chastellain Georges. La chronique de Georges Chastellain. — Paris. — С. 572. — 790 с.
  49. ↑ Le Brun de Charmettes, Philippe Alexandre. Jeanne d’Arc. — Paris: Artus Bertrand, 1980. — Т. 1. — С. 489. — 500 с. «Արխիվացված պատճենը». Արխիվացված է օրիգինալից 2009 թ․ փետրվարի 27-ին. Վերցված է 2019 թ․ օգոստոսի 6-ին.
  50. ↑ Амбелен, Робер. Драмы и секреты истории. — М.: Прогресс-Академия, 1993. — С. 182—183. — 304 с. — ISBN 5010030322
  51. ↑ Цит. по: Амбелен, Робер. Драмы и секреты истории. — М.: Прогресс-Академия, 1993. — С. 186. — 304 с. — ISBN 5010030322
  52. ↑ Амбелен, Робер. Драмы и секреты истории. — М.: Прогресс-Академия, 1993. — С. 187. — 304 с. — ISBN 5010030322
  53. ↑ Амбелен, Робер. Драмы и секреты истории. — М.: Прогресс-Академия, 1993. — С. 188. — 304 с. — ISBN 5010030322
  54. ↑ Jeanne d’Arc a-t-elle été brûlée?
  55. ↑ Черняк Е. Б. Воскресшая Жанна // Времён минувших заговоры. — М.: Международные отношения, 1994. — 544 с. — ISBN 5-7133-0625-9
  56. ↑ Odille Krakovitch. Mémoires de la Société Historique et Archéologique de l’Orléan // Revue Historique : Сб. — Paris: Librairie Germain-Baillière, 1882. — № 18. — С. 449.
  57. ↑ Jean-Paul Coudeyrette. «Compilhistoire Jeanne» (ֆրանսերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ հունվարի 30-ին. Վերցված է 2009 թ․ հունվարի 18-ին.
  58. ↑ Черняк, 1991, էջ 21
  59. ↑ Левандовский, 1982, էջ 227
  60. ↑ Деко А. «Была ли сожжена Жанна д'Арк?» (ռուսերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2009 թ․ մարտի 8-ին. Վերցված է 2008 թ․ հունվարի 18-ին.
  61. ↑ Черняк Е. Б. Тайны Франции. — М.: Остожье, 1996. — С. 18. — 510 с. — ISBN 5860950608
  62. ↑ Черняк, 1991, էջ 24
  63. ↑ Черняк Е. Б. Тайны Франции. — М.: Остожье, 1996. — С. 70—71. — 510 с. — ISBN 5860950608
  64. ↑ 64,0 64,1 64,2 Левандовский А. Жанна д’Арк. — М.: Молодая Гвардия, 2007. — 239 с. — ISBN 978-5-235-03039-8
  65. ↑ Grandeau Yann. Jeanne Insultée. — Paris: Albin Michel, 1973. — 330 с. — ISBN 978-5-235-03039-8
  66. ↑ Grandeau, Yann. Jeanne Insultée. — Paris: Albin Michel, 1973.
  67. ↑ Левандовский, 1982, էջ 247

Գրականություն

խմբագրել
  • Амбелен, Робер. Драмы и секреты истории. — М.: Прогресс-Академия, 1993. — 304 с. — ISBN 5010030322
  • Левандовский А. Жанна д’Арк. — 2-е изд. — М.: Молодая Гвардия, 1982. — (Жизнь замечательных людей).
  • Перну Р., Клэн М.-В. Жанна д’Арк. — М.: Прогресс, 1992. — ISBN 5-01-002054-8
  • Райцес В. И. Жанна д'Арк. Факты, легенды, гипотезы. — СПб: Евразия, 2003.
  • Райцес В. И. Процесс Жанны д’Арк. — М.: Наука, 1962.
  • Сабов А. Жанна д'Арк и Европа // Новый мир : журнал. — 1980. — № 9.
  • Черняк Е. Б. Судебная петля: Секретная история политических процессов на Западе. — М.: Мысль, 1991. — С. 14—58. — 605 с. — 100 000 экз. — ISBN 5244005103
  • Черняк Е. Б. Тайны Франции. — М.: Остожье, 1996. — 510 с. — ISBN 5860950608
  • Colette Beaune. Jeanne d'Arc, vérités et légendes. — Perrin, 2008. — 240 p. — ISBN 978-2-262-02951-7

Արտաքին հղումներ

խմբագրել
  1. ↑ Իզաբելայի և Օռլեանի դուքսի կապի մասին ժամանակակից վկայություններ չկան։ Առաջին անգամ Իզաբելայի մասին խոսել է Պյեռ դե Բուրդեյլ Բրանտոմը՝ XVI դարի գրող[5].
  2. ↑ Նա եղել է առաջինը, ով ընդունել է Ժաննային Շինոնում


Քաղվածելու սխալ՝ <ref> tags exist for a group named "Մ", but no corresponding <references group="Մ"/> tag was found

Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Ժաննա_դ%27Արկի_ճակատագրի_լեգենդար_և_այլընտրանքային_տարբերակներ&oldid=9727387» էջից