Թունավոր բույսեր
Թունավոր բույսեր, իրենց կենսագործունեության ընթացքում մարդու և կենդանիների համար թունավոր քիմիական նյութեր արտադրող և տարբեր օրգաններում կուտակող բույսեր։ Հայտնի են ավելի քան 10 հազար թունավոր բույսեր, որոնք պատկանում են մորմազգիների, իշակաթնուկազգիների, շուշանազգիների, հրանունկազգիների, նեխուրազգիների, խլածաղկազգիների, աստղածաղկազգիների, բակլազգիների և այլ ընտանիքների։ Թունավոր բույսեր կան նաև պտերների, մերկասերմերի մեջ։
Թունավոր բույսեր և մարդ խմբագրել
Մարդուն շրջապատում են սննդի մեջ օգտագործվող տեխնիկական, թունավոր և դեղատու բույսեր, որոնց միջև չկա խիստ սահմանազատում։ Շատ ուտելի և տեխնիակակն բույսեր (որոնց թվում կան նաև թունավոր բույսեր) նաև դեղաբույսեր են։ Թունավոր բույսեր ազդում են կենդանի օրգանիզմների կենտրոնական նյարդային, սիրտանոթային և մարսողական, շնչառական համակարգերի և այլ օրգանների վրա։
Թունավոր հատկություններ խմբագրել
Բույսերի թունավոր հատկությունները պայմանավորված են նրանցում պարունակվող ֆիզիոլոգիական ակտիվ նյութերով (ալկալոիդներ, գլիկոզիդներ, սապոնիններ, եթերայուղեր, խեժեր, աղաղանյութեր, օրգանական թթուներ և այլն), որոնք կուտակվում են ինչպես բույսի բոլոր մասերում (բանգի, շիկատակ, արջընկույզ, ընձախոտ և այլն), այնպես էլ առանձին օրգաններում (ծիրանի, նշի, սալորի, բալի և այլ վարդազգիների դառը կորիզներում)։ Վերջինս պայմանավորված է նաև բույսի զարգացման փուլով (օրինակ՝ գարնանը ղանձլամերի վերգետնյա մասն է խիստ թունավոր, իսկ աշնանը՝ պալարասոխուկները), տարածման արեալից (օրինակ՝ հյուսիսում աճող ընձախոտը գրեթե թունավոր չէ, իսկ հարավում աճողը խիստ վտանգավոր է)։
Շատ վտանգավոր են գեղազարդիչ որոշ բույսեր՝
և այն թունավոր բույսեր, որոնց պտուղները՝
Սերմերը (բանգի, սոֆորա, արջընդեղ) և արմատները (գինազոխ, մոլեխինդ) նման են սննդի մեջ օգտագործվող բույսերի կամ դեղաբույսերի պտուղներին ու արմատներին։
Բուսական թույներ խմբագրել
Տեղային վնասվածք (մաշկի, լորձաթաղանթների) կարող է առաջանալ նաև թունավոր բույսերի (ողկուզակ, կոծուկ, տերևատ, աղտոր և այլն) հետ շփվելուց, որը կարող է հանգեցնել նաև ընդհանուր թունավորման։ Շատ բուսական թույներ փոքր քանակությամբ օգտագործվում են որպես դեղամիջոց (օրինակ՝ մատնոցուկից և հովտաշուշանից ստանում են սրտային գլիկոզիդներ, բանգիից՝ ատրոպին և այլն), որոշ թունավոր բույսերից ստանում են միջատասպան նյութեր։
Ազդեցություն կենդանի օրգանիզմների վրա խմբագրել
Հայտնի են ավելի քան 10 հազար թունավոր բույսեր։ Կան նաև
- թունավոր սնկեր,
- պտերներ,
- մերկասերմեր։
Թունավոր բույսերն ազդում են կենդանի օրգանիզմների կենտրոնական նյարդային, սիրտանոթային, մարսողական, շնչառական համակարգերի և այլ օրգանների վրա։ Թունավոր կարող է լինել բույսն ամբողջությամբ, օրինակ՝ բանգին, շիկատակը, արջընկույզը, ընձախոտը, կամ նրա առանձին մասերը, օրինակ՝ ծիրանի, նշի, սալորի, բալի և այլ վարդազգիների դառը կորիզները։ Ճավա և Կալիմանտան կղզիներում (Ինդոնեզիա) հանդիպում է մի գեղեցիկ ծառ՝ ուպասենին (անչար), որի կաթնանման հյութը թունավոր է։ Հյուսիսային Ամերիկայում աճող աղտոր թփի տերևների ու ցողունների մակերևույթը պատված է թունավոր մազմզուկներով։ Որոշ թունավոր բույսերի չի կարելի նույնիսկ ձեռք տալ, որովհետև նրանց հյութի մեջ պարունակվող թունավոր նյութերը կարող են մաշկի միջով թափանցել արյան մեջ և թունավորում առաջացնել։ Տեղային վնասվածք (մաշկի, լորձաթաղանթների) կարող է առաջանալ նաև թունավոր բույսերի (ողկուզակ, կոծուկ, տերևատ) հետ շփվելիս։
Բույսերի թունավորություն խմբագրել
Բույսերի թունավորությունը պայմանավորված է նաև բույսի զարգացման փուլով (օրինակ՝ գարնանը ղանձլամերի վերգետնյա մասն է խիստ թունավոր, աշնանը՝ պալարասոխուկները), տարածման արեալով (օրինակ՝ հյուսիսում աճող ընձախոտը գրեթե թունավոր չէ, իսկ հարավում աճողը խիստ վտանգավոր է)։ Մարդուն շրջապատում են սննդի մեջ օգտագործվող, տեխնիկական, թունավոր և դեղատու բույսեր, որոնց միջև չկա խիստ սահմանազատում։ Շատ բուսական թույներ փոքր քանակությամբ օգտագործվում են որպես դեղամիջոցներ (օրինակ՝ մատնոցուկից և հովտաշուշանից ստանում են սրտային գլիկոզիդներ, բանգիից՝ ատրոպին և այլն, որոշ թունավոր բույսերից՝ միջատասպան նյութեր)։ Շատ վտանգավոր են գեղազարդիչ որոշ բույսեր (մագնոլիա, շուշան, դափնեվարդ, մատնոցուկ, ոջլախոտ) և հատկապես այն թունավոր բույսերը, որոնց պտուղները (շիկատակ, դժնիկ, ցախակեռաս և այլն) ու արմատները (գինազոխ, մոլեխինդ) նման են սննդի մեջ օգտագործվող բույսերի և դեղաբույսերի պտուղներին ու արմատներին։
Հայաստանում աճող թունավոր բույսեր խմբագրել
Հայաստանում աճող վայրի թունավոր բույսերից են բանգին, արջընկույզը, գորտնուկը, իշակաթնուկը, գնարբուկը, ղանձլամերը և այլն։
Գրականություն խմբագրել
- Кречетович Л. М. Ядовитые растения, их польза и вред. — М.—Л.: Сельхозгиз, 1931. — 317 с.
- Орлов Б. Н., Гелашвили Д. Б., Ибрагимов А. К. Ядовитые животные и растения СССР: Справ. пособие для студентов вузов по спец. «Биология». — М.: Высш. шк., 1990. — 272 с. — 230 000 экз. — ISBN 5-06-001027-9 — УДК 615.919։615.918
- Зориков П. С. Ядовитые растения леса : учеб. пособие / Отв. ред. В. Д. Чернышёв. — Владивосток: Дальнаука, 2005. — 120 с. — ISBN 5-8044-0524-1
- Коновалова Т. Ю., Шевырева В. А. Ядовитые растения: Атлас-определитель. — М.: ЗАО «Фитон+», 2011. — 112 с. — 1000 экз. — ISBN 978-5-93457-372-1 — УДК 635.9
Արտաքին հղումներ խմբագրել
- Herbarium of toxic plants
- US Army: Guide to poisonous and toxic plants Արխիվացված 2007-03-09 Wayback Machine
- Cornell University Poisonous Plants Information Database
Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական տարբերակը վերցված է Հայաստանի բնաշխարհ հանրագիտարանից, որի նյութերը թողարկված են Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) թույլատրագրի ներքո։ 
|
| Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից (հ․ 4, էջ 241)։
|