Վիքիպեդիա

Գլոբալ տաքացում

Գլոբալ տաքացում, Երկրի կլիմայական համակարգի միջին ջերմաստիճանի բարձրացում[1]։ Սկսած 1970-ական թվականներից, տաքացման էներգիայի ավելի քան 90%-ը պահեստավորվում է օվկիանոսում[2]։ Չնայած ջերմության հավաքման գործում օվկիանոսի գերակշիռ դերին, գլոբալ տաքացում եզրը հաճախ օգտագործվում է օվկիանոսի ու ցամաքի մակերևույթի օդի միջին ջերմության աճի բարձրացումը նշելու համար[3]։

Ջերմաստիճանների գրաֆիկը ՆԱՍԱ-յի տվյալների հիման վրա
Երկրի մակերևույթի միջին ջերմաստիճանները ( HadCRUT3-ի տվյալների հավաքածու[4])

20-րդ դարից սկսած օդի միջին ջերմատիճանը բարձրացել է 0,74 °C-ով, որի մոտավորապես երկու երրորդն ավելացել է 1980 թվականից հետո[5]։ Վերջին յուրաքանչյուր հաջորդ տասնամյակն ավելի տաք է եղել նախորդից, օդի ջերմաստիճանը բարձր է եղել, քան նախորդ տասնամյակում՝ սկսած 1850 թվականից[6]։

Գլոբալ տաքացման պատճառների գիտական պարզաբանումը ժամանակի ընթացքում դառնում է ավելի որոշակի։ ԿՓՓՄԽ-ի (2007) Չորրորդ գնահատման զեկույցում 90 % հավանականությունով հաստատվեց այն, որ մարդկային գործոնով պայմանավորված ջերմաստիճանի փոփոխության մեծ մասը ջերմոցային գազերի խտության մեծացումն է[7][8]։ 2010 թվականին այդ պնդումը հաստատվել է հիմնական արդյունաբերական երկրների գիտությունների ակադեմիաների կողմից[9]։ ԿՓՓՄԽ-ի (2013) հինգերորդ զեկույցում որոշակիացվել է[10] այդ գնահատականը՝

Հաստատվեց մարդու ազդեցությունը մթնոլորտի ու օվկիանոսի ջերմաստիճանի բարձրացման, ջրաբանական ցիկլի գլոբալ փոփոխության, սառույցի և ձյան քանակության քչացման, ծովի միջին մակարդակի գլոբալ բարձրացման և որոշ էքստրեմալ կլիմայական երևույթների վրա... Մարդու ազդեցության վկայությունները ավելի ազդեցիկ դարձան Չորրորդ գնահատու զեկուցումից հետո։ Չափազանց հավանական է, որ մարդու ազդեցությունը տաքացման հիմնական պատճառն է դիտված ХХ դարից…[11]

Ջերմաստիճանի հնարավոր աճի հավանական մեծությունը, 21-րդ դարի ընթացքում, կլիմայական մոդելների հիման վրա կկազմի 1,1-2,9 °C մինիմալ էմիսիայի սցենարի, և 2,4-6,4 °C մաքսիմալ էմիսիայի սցենարի համար[12]։ Գնահատականների ցրումը որոշվում է կլիմայի զգայունության, ջերմոցային գազերի խտության փոփոխման հետ ընդունված մոդելների ցուցանիշերին համապատասխան[13][14]։

Կլիմայի փոփոխությունները և նրա հետևանքները աշխարհի տարբեր տարածաշրջաններում տարբեր կլինեն[15][16][17]։

Ջերմաստիճանի գլոբալ աճի արդյունքները հանդիսանում են ծովի մակարդակի բարձրացումը, մթնոլորտային տեղումների քանակի և բնույթի փոփոխությունը, անապատների աճը։

Տաքացումը ամենից ուժեղ արտահայտվում է Արկտիկայում, այն բերում է սառցադաշտերի բացակայությանը, հավերժական սառածությանը և ծովային սառույցներին։ Արկտիկայում հավերժական սառածության ջերմաստիճանը 50 տարվա ընթացքում աճել է -10-ից -5 աստիճան[18] 1970-ից մինչ 2002 թվականը արկտիկական սառցադաշտերի մակերեսը փոքրացել է 25%-ով, իսկ հաստությունը փոքրացել է 1,3 մետրով[19]։

Տաքացումը բերում է նաև հետևյալ հետևանքներին՝ էքստրեմալ եղանակային երևույթների հաճախության մեծացմանը, ներառյալ տապի ալիքները, հեղեղների և երաշտների, օվկիանոսի թթվեցմանը, ջերմաստիճանային ռեժիմի խախտմամբ կենսաբանական տեսակների ոչնչացմանը։ Մարդկության համար կարևոր հետևանք է նաև սննդային ապահովության անվտանգությունը՝ բերքատվության վրա բացասական ազդեցության պատճառով (հիմնականում Ասիայում և Աֆրիկայում) և մարդկանց բնակության վայրերի կորուստը՝ ծովի մակարդակի բարձրաման պատճառով[20]։ Մթնոլորտում ածխաթթու գազի քանակությունը հանգեցնում է օվկիանոսի թթվեցմանը[21]։

Գլոբալ տաքացումը առաջիկայում կարող է հանգեցնել ածխաթթու գազի արտանետման անդառնալի մեխանիզմի աշխատեցմանը Համաշխարհային օվկիանոսից (որտեղ այն 50-100 անգամ ավելի շատ է քան Երկրի մթնոլորտում) և էկոհամակարգի խանգարմանը ու առաջացնել այնպիսի ջերմոցային էֆեկտ, ինչպիսին Վեներայի վրա է[18]։

Գլոբալ տաքացման հակազդեցության քաղաքականությունը ներառում է նրա մեղմացումը ջերմոցային գազերի կրճատման հաշվին, ինչպես նաև նրա ազդեցության հետ համակերպմանը։ Ապագայում, որոշների կարծիքով, հնարավոր է կլինի երկրաբանական նախագծում։ Երկրների ճնշող մեծամասնությունը մասնակցում է ՄԱԿ-ի կլիմայի փոփոխման շրջանային կոնվենցիային[22]։ Կոնվենցիայի մասնակիցները միջազգային բանակցություններում մշակում են մեղմացման[23][24] և համակերպման սահմաններ[25]։ Նպատակ ունենալով գլոբալ տաքացումը 2,0 °C-ով սահմանափակել, համաձայնել են էմիսիայի խորը կրճատման անհրաժեշտության հետ[26]։

Համաձայն ՄԱԿ-ի շրջակա միջավայրի ծրագրի, 2011 թվականին հրատարակված զեկուցումների[27] և Միջազգային էներգետիկ ընկերության[28], 21-րդ դարում 2,0 °C-ով տաքացումը սահմանափակելու նպատակով էմիսիայի կրճատման համար արված ջանքերը, ոչ ադեկվատ էին։

2000-2010 թվականներին ջերմոցային գազերի էմիսիան աճեց յուրաքանչյուր տարում 2,2%-ով։ 1970-2000 թվականներին աճը կազմեց տարում 1,3%[29]։

Կլիմայական համակարգի ինտենսիվության տեսակետից, անգամ մարդածին ազդեցության ավարտից հետո էլ տաքացմումը ևս 0,6 °С-ով անխուսափելի է[30]։

Ջերմաստիճանի փոփոխություններ խմբագրել

1906-2005-ական թվականներին օդի մակերևույթային միջին ջերաստիճանը աճել է 0,74±0,18 °C-ով։ Տաքացման տեմպերը այդ փուլի երկրորդ կեսում համարյա երկու անգամ ավելի են, քան ամբողջ ժամանակաշրջանի ընթացքում։ Քաղաքային տեմպի էֆեկտը համարյա աննշան դեր է կատարել այդ պրոցեսում, կազմելով մոտավորապես 0,002 °C սկսած 1900 թվականից[31]։

Համաձայն արբանյակային չափումների տվյալների, ներքին տրոպոսֆերայի ջերմաստիճանը սկսած 1979 թվականից աճել է տասնամյակում 0,13-0,22 °C տեմպով։ Գնահատման խաչաձև մեթոդները ցույց են տալիս, որ մինչ 1850 թվականը մեկ կամ երկու հազարամյակի ընթացքում ջեմաստիճանը մնացել է համարյա կայուն, ռեգիոնալ ֆլուկտուացիաներով, այնպիսին ինչպիսիք են Միջնադարյան ջերմային դարաշրջանը կամ Փոքր սառցադաշտային դարաշրջանը[32]։

Տաքացումը, որը առաջանում է օդի ջերմաստիճանի անմիջական չափումներով, համաձայնեցվում են դիտումների լայն սպեկտրով, որոնք կատարվում են իրարից անկախ տարբեր հետազոտական խմբերի կողմից[33]։ Այդպիսի դիտումների օրինակ կարող է լինել ծովի մակարդակի բարձրացումը (ջրի տաքացման ժամանակ թերմիկ աժով պայմանավորված)[34], սառցադաշտերի հալումը[35], օվկիանոսի ջերմակլանման աճը[33], խոնավության աճը[33], գարնան վաղ սկսվելը[36]։ Այդպիսի պատահական համընկնումների հավանականությունը համարյա հավասար է զրոյի[33]։

Երկիրը գտնվում է Արեգակից ստացված դիսբալանսի և տիեզերքին տված էներգիայի վիճակում սկսած 1970-ական թվականներից։ Ավելցուկային էներգիայի ավելի քան 90%-ը կլանվում է օվկիանոսի կողմից, մնացած բաժինը գնում է մթնոլորտի ցամաքի մակերևույթի տաքացման վրա, ընդ որում մթնոլորտին բաժին է հասնում մոտավորապես 1%-ը[37]։

Մի քանի տասնամյակների մասշտաբում մթնոլորտի տաքացումը համեմատաբար կայուն է, քան տասնամյակի կարգի մասշտաբում, 10 կամ 15 տարին հաճախ ցույց են տալիս տաքացման ավելի թույլ կամ ավելի ուժեղ տենդենցներ[38]։ Այդպիսի համեմատաբար կարճաժամկետ տատանումները սահմանվում են տաքացման երկարաժամկետ տրենդով և կարող են ժամանակավոր ծածկել այն։ Մթնոլորտային ջերմաստիճանի հարաբերական կայունությունը 2002-2009-ական թվականներին, որը շատ ԶԼՄ-ներ[39][40] և որոշ գիտնականներ[41] անվանել են «ընդմիջում» կամ գլոբալ տաքացման «դադար», հանդիսանում է այդպիսի էպիզոդի օրինակ[42]։ Չնայած մթնոլորտի մերձմակերևույթային ջերմաստիճանի աճի տեմպերը նվազել են այդ ընթացքում, օվկիանոսը շարունակել է կուտակել ջերմություն, ընդ որում ավելի մեծ խորությունների վրա, քան առաջ[43]։

Դիտումների ընթացում ամենաշոգ տարին, սկսած 19-րդ դարի վերջից, համարվում է 2015 թվականը[44], երբ միջին ջերմաստիճանները 0,13 աստիճանով գերազանցում էին 2014 թվականի անցած ռեկորդային համանման ցուցանիշները[45]։ Դրան հաջորդում են 1998, 2005 և 2010 թվականները, որոնց միջև տարբերությունները վիճակագրորեն աննշան են[46][47][48]։ Ինչպես նշված է 2014 թվականը Համաշխարհային մետեորոլոգիական կազմակերպության (ՀՄԿ), 13-ը 14 ամենաջերմ տարիներից մետերոլոգիական դիտումների պատմության ընթացքում արդեն ներկայիս XXI հարյուրամյակում, 2000-ական տասնամյակներում դարձել է ամենատաքը[49]։

1986-2013 թվականների ժամանակաշրջանի յուրաքանչյուր տարի ավելի շոգ էր քան 1961-1990 ժամանակաշրջանի տարիները[50]։ 1998 թվականի ջերմաստիճանի վրա ներգործություն ունեցավ հարյուրամյակի ընթացքում ուժեղ Էլ Նինյու երևույթը[51]։

Երկրագնդի տարբեր շրջանների ջերմաստիճանը փոփոխվում է տարբեր կերպ։ Սկսած 1979 թվականից ցամաքի վրա ջերմաստիճանը երկու անգամ ավելի արագ է աճում քան օվկիանոսի վրա[52]։

Օվկիանոսի վրայի օդի ջերմաստիճանը դանդաղ է աճում մեծ ջերմունակության և գոլորշիացման վրա ծախսվող էներգիայի պատճառով[53]։ Օվկիանոսում ջերմության դանդաղ տեղաշարժման հետևանքով հյուսիսային կիսագունդը ավելի արագ է տաքանում, քան հարավայինը[54], ինչպես նաև իր ներդրումն է ունենում բևեռային գոտիների ալբեդոյի տարբերությունը[55]։ Արկտիկայում տաքացման տեմպերը երկու անգամ ավել են միջերկրականներից, ընդ որում այնտեղ ջերմաստիճանը տարբերվում է խիստ փոփոխականությամբ[56]։ Չնայած Հյուսիսային կիսագնդում ջերմոցային գազերի էմիսիան շատ ավելի բարձր է, քան Հարավայինում, սակայն տաքցման պատճառը դրանում չէ, քանի որ հիմնական ջերմոցային գազերի կյանքի տևողությունը թույլ է տալիս նրանց էֆեկտիվորեն տեղաշարժվել մթնոլորտում[57]։

Օվկիանոսների թերմիկ իներցիան և կլիմայական համակարգի այլ տարրերի դանդաղ ռեակցիան ցույց են տալիս, որ կլիմային, հավասարակշռված վիճակի հասնելու համար, անհրաժեշտ են հարյուրամյակներ։ Հետազոտությունները ցույց են տալիս, որ մթնոլորտում ջերմոցային գազերը 2000 թվականին կկարգավորվեն, որից հետո տեղի կունենա 0,5 °C-ով հետագա տաքացումը[58]։

Տաքացման պատճառներ (արտաքին ազդեցություններ) խմբագրել

 
2005 թվականի գլոբալ միջին ռադիացիոն փոխազդեցությունը (լավագույն գնահատականները և դիապազոնները անորոշության 5-95%-ով) СО2, CH4, N2O և այլ կարևոր նյութերի ու մեխանիզմների համար 1750 թվականի հետ համեմատած МГЭИК-ի Չորրորդ զեկույցի հիման վրա

Եղանակային համակարգը համագործակցում է արտաքին ազդեցությունների փոփոխությունների հետ (անգլ․ external forcings)[59][60], որոնք ընդունակ են կլիման «տեղաշարժել» տաքացման կամ սառեցման կողմը։ Այդպիսի ազդեցության օրինակներ կարող են լինել մթնոլորտի գազային բաղադրության փոփոխությունը (ջերմոցային գազերի կոնցենտրացիայի փոփոխությունը), Արեգակի լուսատվության տարատեսականությունը, հրաբխային ժայթքումները, Արեգակի շուրջ Երկրի ուղեծրային պտտման փոփոխությունները[61]։ Ուղեծրային ցիկլերը իրենցից ներկայացնում են տասնյակ հազարավոր տարիների կտրվածքով դանդաղ տարատեսականություններ, ներկա ժամանակ նրանք գտնվում են սառեցման տրենդում, որը կարող է հեռավոր հեռանկարում բերել նոր սառցադաշտային դարաշրջանի, եթե դրան չհակազդի մարդածին ազդեցության շիկացած էֆեկտը[62]։

Ջերմոցային գազերի արտանետում խմբագրել

Գոյություն ունի գիտական կոնսենսիուս, որ հերթական գլոբալ տաքացումները բարձր հավանականությամբ բացատրվում են մարդկային գործոնով[63] և ի հայտ են գալիս Երկրի մթնոլորտում ածխաթթու գազի մարդածին կոնցենտրացիայի աճով, և որպես հետևանք, ջերմոցային էֆեկտիի բարձրացումով։ Երկիրը իր վրա ընկնող արեգակնային տեսանելի լույսը փոխակերպում է ենթակարմիր ճառագայթման, որը դուրս է գալիս դեպի տիեզերք։ Ջերմոցային գազերը դժվարեցնում են այդ պրոցեսը, մասնակիորեն կլանելով ենթակարմիր ճառագայթումը և պահելով տիեզերք գնացող էներգիան մթնոլորտում։ Մթնոլորտիում ջերմոցային գազեր ավելացնելով, մարդկությունը ավելի շատ է ավելացնում ենթակարմիր ճառագայթման կլանումը մթնոլորտի կողմից, որը բերում է Երկրի ջերմաստիճանի բարձրացմանը։

Ջերմոցայն էֆեկտը հայտնաբերվել է Ժան Բատիստ Ժոզեֆ Ֆուրիեի կողմից 1824 թվականին և առաջին անգամ որակապես ուսումնասիրվել է Սվանտե Ավգուստ Արենիուսը 1896 թվականին։

Երկրի վրա հիմնական ջերմոցային գազեր հանդիսանում են՝ ջրային գոլորշին (պատասխանատու է ջերմոցային էֆեկտի 36-70%-ի համար, առանց ամպերը հաշվի առնելու), ածխաթթու գազը (CO2) (9-26%), մեթանը (CH4) (4-9%) և օզօնը ոտը (3-7%)։ Ազոտը (N2), թթվածինը (O2) և ցանկացած այլ գազեր, որոնց մոլեկուլները ունեն էլեկտրական պոտենցիալի խիստ համաչափ բաշխվածություն, թափանցիկ են ենթակարմիր ճառագայթման համար և ջերմոցային էֆեկտի համար ոչ մի նշանակություն չունեն։ Ջրային գոլորշու յուրահատկություններից է խտացման հատկությունը և նրա կոնցենտրացիայի կախվածությումը մթնոլորտում օդի ջերմաստիճանից, որը նրան տալիս է դրական հետադարձ կապի հատկություն եղանակային համակարգում։ CO2-ի և CH4-ի մթնոլորտային կոնցենտրացիանները աճել են համապատասխանաբար 31% և 149% համեմատած 18-րդ դարի արդյունաբերական հեղափոխության սկզբի հետ։ Համաձայն առանձին հետազոտությունների, կոնցենտրացիայի այդպիսի մակարդակները հասանելի են առաջին անգամ վերջին 650 հազար տարվա ընթացքում, որի համար ստացվել են հավաստի տվյալներ բևեռային սառույցի նմուշներից[18]։

Ջերմոցային գազերի մոտավորապես կեսը, որոնք ստացվել են մարդկության տնտեսական գործունեության արդյունքում, մնում են մթնոլորտում։ Ածխաթթու գազի ամբողջ մարդածին արտանետումների մոտ երեք քառորդը վերջին քսան տարվա ընթացքում, դարձել են նավթի, բնական գազի և քարածխի այրման և արդյունահանման հետևանք, ընդ որում ածխաթթվի մարդածին արտանետումների համարյա կեսը կապվում է ցամաքային բուսականությամբ և օվկիանոսի հետ։ CO2-ի մնացած արտանետումների մեծ մասը կապված է լանդշաֆտի փոփոխությունների հետ, առաջին հերթին անտառների հատմամբ, սակայն ցամաքային բուսականության ածխաթթու գազի արագությունը գերազանցում է անտառների մարդածին հատման հետևանքի տեղեկությանը[64]։ ՄԱԿ-ի ԿՓԷՄԽ-ի տվյալներով, CO2-ի ընդհանուր մարդածին արտանետումների մոտ երրորդը հանդիսանում է անտառազրկման արդյունք[65]։ Ամբողջ ջերմոցային գազերի մեկ քառորդը առաջանում է գյուղատնտեսական գործունեությունից։

Ածխաթթու գազի արտանետման ծավալներն աշխարհում, 2000-2021[66]


Պինդ աէրոզոլային մասնիկներ և մուր խմբագրել

 
Աէրոզոլային մասնիկների ռադիացիոն փոխազդեցության փոփոխությունները մթնոլորտում և ձյան ու սառույցի վրա։ Անկախ կոմպոնենտների դերում ցույց է տված (black carbon) մուրը, ձյան վրայի մուրը, օրգանական ածխածնը (ՕԱ), երկրորդական օրգանական աէրոզոլները (ԵՕԱ), նիտրատները և սուլֆատնեըր։ Օգտագործվել են МГЭИК-ի Հինգերորդ գնահատիչ զեկույցի առաջին աշխատանքային խմբի նյութերի տվյալները տված Shindell et al 2013c և Lee et al։ 2013-ը GISS-E2 մոդելի և OsloCTM2[67].արդյունքների հետ համապատասխանեցված

Որպես մինիմում 1960-ականների սկզբից, և ծայրահեղ դեպքում, մինչ 1990 թվականը դիտվել են Երկրի մակերևույթին հասնող արեգակնային լույսի աստիճանաբար կրճատում։ Այդ երևույթը անվանում են գլոբալ խավարում[68] Նրա գլխավոր պատճառը հանդիսանում են հրաբխային ժայթքումներից և արդյունաբերական գործունեությունից մթնոլորտ ընկած փոշու մասնիկները։ Այդպիսի մասնիկների առկայությունը մթնոլորտում ստեղծում է սառեցնող էֆեկտ, որը առաջանում է նրանց կողմից արեգակնային լույսի անդրադարձման շնորհիվ։ CO2-ն՝ բնածո վառելիքի այրման կողմնակի արտադրանքը և աէրոզոլը երկար տարիներ մասնակիորեն փոխարինում էին իրար, քչացնելով տաքացման էֆեկտը այդ ընթացքում[69]։ Աէրոզոլային մասնիկների ռադիացիոն ազդեցությունը կախված է նրանց խտությունից։ Մասնիկների արտանետման կրճատման խտացման փոքրացումը կանխորոշվում է մթնոլորտում նրանց կյանքի տևողությամբ (մեկ շաբաթվա կարգի)։ Մթնոլորտում ածխաթթու գազը ունի հարյուրամյակների հասնող կյանքի տևողություն, այսպիսով, աէրոզոլերի խտության փոփոխությունը, առաջացած CO2-ով, ունակ է տաքացմանը տալ լոկ ժամանակավոր ընդմիջում[70]։ Ածխածնի (մուր) մանրացիր մասնկները, ջերմաստիճանի վրա, իրենց ազդեցությամբ զիջում են միայն CO2-ին։ Նրանց փոխազդեցությունը կախված է նրանից, թե գտնվում են արդյոք նրանք մթնոլորտում կամ ցամաքի մակերևույթին։ Մթնոլորտում նրանք կլանում են արեգակնային ռադիացիան, տաքացնելով օդն ու սառեցնելով մակերևույթը։ Մրի բարձր խտությամբ մեկուսացված շրջաններում, օրինակ, Հնդկաստանի գյուղական շրջաններում, տաքացման համարյա 50%-ը երկրի մակերևույթին քողարկվում է մրե ամպերով[71]։ Մակերևույթին թափվելու դեպքում, հիմնականում Արկտիկայի սառցադաշտերի կամ ձյան վրա, մրի մասնիկները առաջացնում են մակերևույթի ջերմացում նրա ալբեդոյի իջեցման պատճառով[72]։

Արեգակնային էներգիայի ցրման և կլանման անմիջական փոխազդեցությունից բացի, աէորոզոլային մասնիկները ծառայում են որպես խոնավության խտացման կենտրոններ, նպաստելով մեծաքանակ մանրացիր կաթիլներից ամպերի ձևավորմանը։ Այսպիսի ամպերը ավելի ուժեղ են անդրադարձնում արեգակի լույսը, քան թե ավելի մեծ կաթիլներից կազմված ամպերը[73][74]։

Աէրոզոլային մասնիկների այս դերը ամենից ուժեղ արտահայտվում է ծովի վրայի ամպերի վրա։ Աէրոզոլերի խաչաձև էֆեկտները իրենցից ներկայացնում են, տարբեր տեսակի ռադիացիոն փոխազդեցությունների գնահատման գործում, ամենամեծլ աղբյուրը[75]։ Աէրոզոլային մասնիկների ազդեցությունը աշխարհագրորեն անհավասարաչափ է, այն ավելի լավ արտահայտված է արևադարձային և մերձարևադարձային երկրներում, հատկապես Ասիայում[76]։

Արեգակնային ակտիվության փոփոխություն խմբագրել

Արեգակի լուսատվությունը և նրա սպեկտրը փոփոխվում են մի քանի տարուց մինչև հազարամյակներ տևող ժամանակային ինտերվալով։ Այդ փոփոխություններն ունեն պարբերական բաղադրիչներ, որոնցից առավել արտահայտվածը հանդիսանում է 11-ամյա արեգակնային ակտիվության ցիկլը (Շվաբեյի ցիկլ)։ Փոփոխություններն իրենց մեջ ներառում են անպարբերական տատանումներ[77]։ Վերջին տասնամյակներում (1978 թվականից սկսած) արեգակնային ակտիվությունը չափվում է արբանյակների միջոցով, ավելի վաղ ժամանակաշրջանների համար այն հաշվարկվում էր կողմնակի ինդիկատորների օգտագործմամբ։ Արեգակնային ռադիացիայի փոփոխությունները այլ բազմաթիվ գործոնների հետ մեկտեղ, ազդեցություն ունի Երկրի կլիմայի վրա։

Արեգակնային ընդհանուր ռադիացիայում փոփոխությունները չափազանց փոքր են այնպիսի տեխնոլոգիաներով չափումների համար, որոնք հասանելի էին մինչ արբանյակային դարաշրջանը։ Արեգակի ընդհանուր լուսատվությունը վերջին երեք 11-ամյա արեգակնային ակտիվության ցիկլերի ընթացքում փոփոխվել է մոտավորապես 0,1% ամպլիտուդով[78][79][80], կամ մոտավորապես 1,3 Վտ/մ2-ով, ուղիղ չափումների ժամանակ տեղի է ունենում աննշան բացասական տրենդ։ Երկրի մթնոլորտի վերին սահմանից դուրս ստացվող Արեգակնային էներգիայի քանակությունը, միջինում կազմում է 1366 Վտ/մ2[81][82]։ Լուսատվության ուղիղ փոփոխությունները ավելի վաղ ժամանակաշրջանի համար գոյություն չունեն, որի համար կողմնակի ինդիկատորների մասին հրատարակությունները գիտական գրականության մեջ նկատելիորեն տարբերվում են։ Հիմնականում գերակշռում է այն կարծիքը, որ Երկիր հասնող արեգակնային ճառագայթման ինտենսիվությունը, վերջին 2000 տարիների ընթացքում մնացել է համեմատաբար կայուն, ընդամենը 0,1-0,2% փոփոխություններով[83][84][85]։ Արեգակի լուսատվության փոփոխությունները հրաբխային գործունեության հետ, ենթադրվում է, նպաստել են անցյալում կլիմայի փոփոխությանը, օրինակ, ինչպես Մաունդերովյան մինիմումի ժամանակ[86]։ Վերջին տասնամյակներում նրանց ազդեցությունը իրենց մեծությամբ էլ հենց ուղղված են ցրտեցման կողմը։ ԿՓՓՄԽ-ի հինգերորոդ զեկույցը գնահատում է Արեգակի ազդեցությունը կլիմայի վրա սկսած 1986 թվականից մինչ 2008 թվականը −0,04 Վտ/մ2 մեծությամբ։

Ներկայիս տաքացման հնարավոր պատճառներից Արեգակի դեմ այլ փաստարկ է հանդիսանում մթնոլորտում ջերմաստիճանային փոփոխությունների բաշխումը[87]։ Դիտումներն ու մոդելները ցույց են տալիս, որ ջերմոցային էֆեկտի մեծացման արդյունքում տաքացումը բերում է մթնոլորտի ներքին շերտերի (տրոպոսֆերայի) շիկացմանը և միաժամանակ վերին շերտերի (ստատոսֆերայի) սառեցմանը[88][89]։ Եթե տաքացումը լիներ առանց Արեգակի ազդեցության, ապա ջերմաստիճանի բարձրացումը կդիտվեր և տրոպոսֆերայում, և ստատոսֆերայում։

Կլիմայի զգայունություն և հետադարձ կապեր խմբագրել

Կլիմայական համակարգը ներառում է իր մեջ հետադարձ կապերի շարք, որոնք փոխում են արտաքին ազդակների նկատմամաբ համակարգի ռեակցիան։ Դրական հետադարձ կապերը ուժեղացնում են կլիմայական համակարգի արձագանքը ելքային ազդեցությունների հանդեպ, իսկ բացասականները՝ թուլացնում[90]

Հետադարձ կապերին են վերաբերում՝ մթնոլորտի ջուրը (ջրային գոլորշու ջերմոցային հատկություների շնորհիվ օդի ջերմացման ժամանակ խոնավության աճը նպաստում է հավելյալ տաքացմանը), ալբեդոյի փոփոխությունը (մոլորակի վրայի սառույցի և ձյան մակերեսը փոքրանում է տաքացման հետ մեկտեղ, որը բերում է արեգակնային էներգիայի կլանման աճին և, հետևաբար հավելյալ տաքացմանը), ամպային ծածկույթի փոփոխությոնը (կարող են ազդել ինչպես տաքացման, այնպես էլ սառեցման վրա), ածխաթթվային ցիկլի փոփոխությունը (օրինակ, բնահողից CO2-ի անջատումը)[91] ՀԻմնական բացասական հետադարձ կապ է հանդիսանում Երկրի մակերևույթից, նրա ջերմացման հետ մեկտեղ, ենթակարմիր ճառագայթման աճը դեպի տիեզերք[92] Ստեֆան-Բոլցմանի օրենքի համաձայն ջերմաստիճանի կրկնապատկումը բերում է մակերևույթից էներգիայի 16 անգամ ավել ճառագայթմանը[93]։ Հետադարձ կապերը հանդիսանում են կլիմայական համակարգի ջերմոցային գազերի խտության աճի ձգայունության որոշման գլխավոր գործոններից։ Մեծ ձգայունությունը նշանակում է (այլ կողմնակի հավասար պայմաններում) ջերմոցային գազերի տրված մակարդակի ազդեցությամբ ավելի տաքացում[94]։ Որոշ հետադարձ կապերի մեծության անորոշությունները (մասնավորապես[90] ամպերի և ածխաթթվային ցիկլի[95]) այն բանի գլխավոր պատճառն են, որ կլիմայի մոդելները ունակ են կանխագուշակել տաքացման մեծությունների սոսկ հնարավոր դիապազոնները, և ոչ թե էմիսիայի տրված սցենարի համար նրանց ճշգրիտ մեծությունները։

ԿՓՓՄԽ-ի կանխագուշակումները արնդրադարձնում են էմիսիայի ընտրված սցենարների «հավանաբար» եզրով ընդգրկված հնարավոր նշանակությունների դիպազոնը (փորձագետների կարծիքի հավանականության ավելի քան 66%-ը)[7]։

Հետևանքներ խմբագրել

Համաշխարհային օվկիանոսի մակարդակի բարձրացմանն զուգընթաց՝ գլոբալ ջերմաստիճանի բարձրացումը ևս բերում է մթնոլորտային տեղումների քանակի և բաշխման փոփոխությունների։ Արդյունքում կարող են տեղի ունենալ այնպիսի բնական կատակլիզմներ, ինչպիսիք են ջրհեղեղները, երաշտները, փոթորիկները և այլք։ Ամենայն հավանականությամբ տաքացումը կարող է բարձրացնել այդպիսի երևույթների հաճախության մասշտաբը։ Քանի որ համակարգ «ներմուծվուծ է» ավելի շատ էներգիա, մթնոլորտը իրեն ավելի բուռն կերպով է պահում։

Կլիմայի գլոբալ տաքացումը չի սահմանափակվում միայն ջերմաստիճանի բարձրացմամբ։ Տեղի է ունենում նաև օվկիանոսների աղային խտության փոփոխություն, օդի խոնավության բարձրացում, անձևային տեղումների բնույթի փոփոխություն և արկտիկական սառույցի հալում մետավորապես 600 հազար կմ² արագությամբ՝ տասնամյակի ընթացքում։ Մթնոլորտը դառնում է ավելի խոնավ, բարձր և ցածր աշխարհագրական լայնություններում գալիս են ավելի շատ անձրևներ, և քիչ՝ արևադարձային և մերձարևադարձային ռեգիոններում[96]։

Մթնոլորտում ածխաթթու գազի քանակության մեծացումը թթվեցնում է օվկիանոսը[21]։ Միջին և բարձր լայնություններում գյուղմթերքների արտադրողականությունը տեղական ջերմաստիճանի 1 - 3 °C-ով բարձրացման դեպքում, որոշակիորեն աճում է, հետագա տաքացումը որոշ ռեգիոններում բերում է արտադրանքի իջեցմանը։ Ցացր լայնություններում (հիմնականում երաշտային և արևադարձային վայրերում) գյուղտնտեսությունը խիստ խոցելի է, նույնիսկ տեղական ջերմաստիճանի ոչ շատ մեծ բարձրացումը՝ (1 - 2 °C) մեծացնում է սովի վտանգը։ Գյուղտնտեսական արտադրանքի պոտենցիալը գլոբալ մասշտաբով աճում է տեղական միջին ջերամստիճանի մինչև 1 - 3 °C-ով մեծացման դեպքում, նվազելով նրա հետագա ցածրացման ժամանակ[97]։

Կլիմայի տաքացումը կարող է հանգեցնել բիոլոգիական տեսակների արեալների (տարածման տերիտորիա) խառնմանը բևեռային զոնաներին և մեծացնել ափամերձ զոնաների և կղզիների բնակիչ՝ քչաքանակ տեսակների ոչնչացման հավանականությունը, որոնց գոյությունը ներկա պահիս գտնվում է վտանգի տակ[98]։ Կլիմայի փոփոխության և էկոհամակարգերի փոխադարձ ազեցությունը առայժմ վատ է ուսումնասիրված։ Մնում է անհասկանալի՝ ուժեղանում, թե թուլանում են գլոբալ տաքացման էֆեկտները բնական մեխանիզմների գործունեության արդյունքում։ Օրինակ, ածխածնի դիօքսիդի կոնցենտրացիայի աճը բերում է բույսերի ենթակարմիր լուսասինթեզին, որը խոչընդոտում է նրա կոնցենտրացիայի հետագա աճը։ Այլ տեսանկյունից, հանքային տարրերի անբավարարությունը և հիմնականում կլիմայի չորայնությունը ցածրացնում են ածխաթթու գազի վերամշակումը[99]։

ԿՓՓՄԽ-ի կանխատեսում խմբագրել

Կլիմայի փոփոխության փորձագետների միջկառավարական խմբի աշխատանքային զեկույցում (Շանհայ, 2001 թիվ)[100] բերված է XXI դարում կլիմայի փոփոխության յոթ մոդելները։ Զեկույցում արված հիմնական եզրակացությունները՝ գլոբալ տաքացման շարունակություններն են, որոնք ուղեկցվում են

  • ջերմոցային գազերի էմիսիայի մեծացմամբ (չնայած համաձայն մի քանի սցենարների դարեվերջում, արդյունաբերական թափոնների վրայի արգելքների գործունեության արդյունքում, հնարավոր են ջերմոցային գազերի անկում);
  • մակերևույթային օդի ջերմաստիճանի աճով ( XXI դարի վերջում հնարավոր է մակերևույթային ջերմաստիճանի աճ 6 °C-ով երկրագնդի առանձին մասերում);
  • օվկիանոսի մակարդակի բարձրացումով (միջինում 0,5 մ հարյուրամյակի ընթացքում)

Եղանակային գործոնների առավել հավանական փոփոխություններին են վերաբերում

  • տեղումների առավել ինտենսիվությունը;
  • ավելի բարձր մաքսիմալ ջերմաստիճանները, Երկրագնդի համարյա բոլոր ռեգիոններում շոգ օրերի քանակի մեծացմամբ և սառնամանիքային օրերի քանակի նվազմամբ; ընդ որում մայրցամաքային շրջանների մեծամասնությունում ջերմության ալիքները ավելի հաճախակի կդառնան;
  • ջերմաստիճանի տարբերության ցածրացումը։

Թվարկված փոփոխույունների հետևանք կարելի է համարել քամիների ուժեղացումը և արևադարձային ցիկլոնների ինտենսիվության մեծացումը (որոնց ուժեղացման տենդենցը նշվել է դեռևս XX դարում), ուժեղ տեղումների քանակի, երաշտային շրջանների էական մեծացումը։ Միջկառավարական հանձնախումբը ընդգծել է մի շարք շրջաններ, որոնք ավելի խոցելի են եղանակային փոփոխությունների նկատմամբ[101]։ Դա Սահարայի շրջանն է, Ասիայի մեգա-դելտաները, ոչ մեծ կղզիները։

Եվրոպայում բացասական փոփոխություններին վերաբերում են ջերմաստիճանի բարձրացումը և երաշտի ուժեղացումը հարավում (արդյունքում կքչանան ջրային ռեսուրսները և հիդրոէներգետիկայի արդյունահանումը, գյուղմթերքներիը,կվատանան տուրիզմի պայմանները), ձյան ծածկույթի փոքրացումը և լեռնային սառցադաշտերի բացակայությունը, ուժեղ հեղեղների ռիսկի մեծացումը և աղետալի ջրհեղեղներին գետերում, ամառային տեղումների ուժեղացումը Կենտրոնական և Արևելյան Եվրոպայում, անտառային հրդեհների հաճախության մեծացումը, արևադարձերում հրդեհներին, անտառների արտադրողականության քչացումը, Հյուսիսային Եվրոպայում բնահողի անկայունությունը։ Արկտիկայում՝ ծածկույթային սառցադաշտի փոքրացումը, ծովային սառույցների մակերեսի փոքրացումը, ափերի էրոզիայի ուժեղացումը։

Ենթադրյալ հետևանքներ Ռուսաստանի համար խմբագրել

Ռուսաստանի համար Ռոսհիդրոմետ կենտրոնը ընդգծում է հետևյալ ռիսկերը, որոնք կապված են գլոբալ տաքացման հետ[102]՝

  • միևնույն շրջաններում երաշտների ինտենսիվության, կրկնելիության և շարունակական լինելը, էքստրեմալ տեղումները, ջրհեղեները, գյուղտնտեսության համար վտանգավոր բնահողի գերխոնավեցումը;
  • անտառային զանգվածներում հրդեհավտանգայնությունը;
  • հավերժական սառնության ստիճանաբար անկումը[18][19];
  • էկոլոգիական հավասարկշռության փոփոխությունը, մի բիոլոգիական տեսակի դուրս մղումը մյուսի կողմից[19][103];
  • զգալի բնակեցված մասերի օդի օդափոխման համար ծախսվող էլեկտրաէներգիայի աճը։

ԱԽՏԽ-ի կլիմայական կենտրոնի գիտա-խորհրդատվական կոմիտետի կարծիքով դրական փոփոխությունները, կլինեն հետևյալները՝

  • Հյուսիսային ծովային ճանապարհով նավագնացության ժամկետի երկարացումը;
  • հողագործության հյուսիսային սահմանի հեռացումը ավելի հյուսիս,և դրա հետ կապված գյուղմթերքների աճը;
  • ձմեռային սեզոնում էներգիայի քանակի քչացումը որոշակի շրջանների համար։

Կանխում և հարմարեցում խմբագրել

Գլոբալ տաքացման պատճառների և հետևանքների գնահատումը հիմք է հանդիսանում պետությունների, կորպորացիաների և առանձին մարդկանց մակարդակով նրա կանխման և հարմարեցման համար։ Բազմաթիվ էկոլոգիական կազմակերպություններ հորդորում են, հիմնականում մասնավոր սպառողնեին, ինչպես նաև տեղական ինքնվարական, շրջանային և կառավարական մակարդակներով, կլիմայի փոփոխության դեմ միջոցներ կիրառել։ Մինչ 2012 թվականը գլոբալ տաքացման դեմ հիմնական հակազդեցությունը համաշխարհային համաձայնության Կիոտյան արձանագրությունն էր[104] (համաձայնեցված է 1997 թվականի դեկտեմբերին, ուժի մեջ է մտել 2005 թվականի փետրվարին), այն ՄԱԿ-ի կլիմայի փոփոխության Շրջանային կոնվենցիայի հավելումն է։ Արձանագրությունը ընդգրկում է աշխարհի ավելի քան 160 երկիր և ծածկում է ջերմոցային գազերի համաշխարհային արտենտումների մոտ 55%-ը։ Արձանագրության առաջին փուլը ավարտվել է 2012 թվականին, երկրորդ փուլը համաձայնեցվել է մասնակիցների կողմից, նոր համաձայնության համար միջազգային բանակցությունները սկսվել են 2007 թվականին Բալի կղզում (Ինդոնեզիա) և շարունակվել են 2009 թվականին Կոպենհագենում ՄԱԿ-ի կոնֆերենցիայի ժամանակ։ Անցյալ տարիների ընթացքում անց են կացվել կլիմայի փոփոխության ՄԱԿ-ի Շրջանային կոնվենցիայի երկիր-մասնակիցների ավելի քան 20 միջազգային կոնֆերենցիաներ[en]։ 2010 թվականի Կանկունայի (Մեքսիկա) կոնֆերենցիայի ժամանակ երկրները իրենց նպատակը համարեցին տաքացման սահմանափակումը 2 °C-ով և այդ նպատակի համար հայտարարեցին «ընդունել անհապաղ միջոցներ»։ Չնայած էկոլոգիական կազմակերպությունների և գիտնականների կողմից արված քննադատություններին, կլիմայի փոփոխության միջազգային բանակցութնունների երկիր-մասնակիցները մինչ ներկա ժամանակները շրջանցում են իրենց պարտականությունների որոշման համար բյուջետային մոտեցման կիրառումը СО2-ի էմիսիայի հետ, գոյություն ունի ճեղքվածք, միջազգային բանակցությունների մասնակիցների կողմից քննարկվող պարտականությունների, և ժամանակակից գիտական տվյալներին անհրաժեշտ էմիսիայի կրճատման միջև[105]։

 
СО2-ի էմիսիոն բյուջետի սպառման ժամկետները ներկայիս էմիսիայի մակարդակի պահպանմամբ։ ԿՓՓՄԽ-ի տվյալների համաձայն (տես աշխ․ 64 Table 2.2 IPCC’s 5th AR Synthesis Report)։ Էմիսիան 2010-2014 թվականները վերցված է Global Carbon Project-ի գնահատականի համաձայն, հերթական էմիսիայի տվյալները Friedlingstein et al 2014-ից

Միջազգային-իրավական բնույթի իրական սահմանափակումների բացակայությունը նպաստում է ինվեստիցիաների իներցիոն սցենարի և գործերի իրական վիճակի տնտեսության մեջ հասունացող անհամապատասխանության միջև և հայտարարաված վտանգավոր տաքացման սահմանափակման նպատակին։ Ընդ որում ԱՄՆ-ը, Եվրամիությունը և Չինաստանը ներկայումս արդեն տնօրինում են այն ինֆրոստրուկտուրայի օբյեկտներին, որոնք իրենց գործունեության ընթացքում մթնոլորտ են արտանետում ավելի շատ СО2, քան բաժին է ընկնում այդ երկրներին էմիսիոն բյուջետի 2 °C-ի հավասարաչափ բաշխման դեպքում[106]։ Էներգոինֆրաստրուկտուրայի գլոբալ գնահատականները ցույց են տալիս, որ աշխարհում 2017 թվականից հետո չպետք է գործարկվեն բնածո վառելիքով աշխատող նոր էլեկտրոկայաններ[107]։ Համաձայն, Դուբայում ընդունված, որոշման ոչ մի պարտավորեցնող կլիմայական համաձայնություն չի գործի մինչ 2020 թվականը[108], չնայած այդ ժամկետում լայն ճանաչված անհրաժեշտության էմիսիայի կրճատման համար կիրառված ոչ միայն էական ջանքերի, այլև արտանետումների գլոբալ պիկին հասնելուն[109]։

Էմիսիայի սահմանափակված գումարային բյուջետի ցանկացած ուշացում նրա պիկին հասնելու համար, կտրուկ մեծացնում է ապագա կրճատումների անհրաժեշտ արագությունն ու բովանդակությունը, դարձնելով նրանց քաղաքականապես և տեխնիկապես անիրագործելի։ Համաձայն որոշ հետազոտությունների, ներկայումս 2 °C-ով տաքացման սահմանափակման միակ «խելացի հավանականության» ապահովման հնարավորությունը հանդիսանում է զարգացած երկրների տնտեսության չափերի կրճատումը և նրանց անցումը հակաաճի մարտավարությանը[110]։ 2013 թվականին բնածո վառելիքի այրումից և ցեմենտի արդյունահանումից СО2-ի էմիսիան կազմել է 36,1 Գտ СО2։ ԱՄՆ-ի և Եվրամիության բաժինը կազմելէ ընդհանուր ծավալի 14% և 10%-ը, իսկ Չինաստանինը՝ 28%։ Չինաստանը 2006 թվականին առաջին անգամ СО2-ի արտանետումների բացարձակ քանաքով հավասարվել է ԱՄՆ-ի հետ, իսկ ներկայումս գերազանցում է ԱՄՆ-ին և Եվրամիությանը միասին, իսկ բնակչության մեկ անձի հաշվով հավասարվել է Եվրամիության հետ։ Գիտնականները ենթադրում են, որ գոյություն ունեցող տենդենցների պահպանման դեպքում մինչ 2019 թվականը, ածխաթթու գազի արտադրման Չինաստանի բաժինը ավելի շատ կլինի քան ԱՄՆ-ի, Եվրամիության և Հնդկաստանի բաժինները[111]։

Կլիմայի փոփոխության մեղմացման ջանքերի գնահատականները գիտական գրականության մեջ ռեգիոնների և երկրների համար խմբագրել

Կլիմայական հետազոտությունները հուսալիորեն ստեղծել են գծայինին մոտ կապ[112] գլոբալ տաքացման և CO2-ի կուտակային թափոնների միջև՝ սկսած ինդուստրիացման սկզբից։ Դա նշանակում է, որ գլոբալ տաքացման ինչ-որ ներքին սահմանված սահմանի (օրինակ, 2 °C), հաջողության հասնելու նպատակով, պահպանման համար, անհրաժեշտ է էմիսիոն բյուջետ, այսինքն CO2-ի հետագա միասնական արտանետումների սահմանափակում։ Էմիսիայի հաշվարկային քվոտաները էականորեն փոքր են, քան հայտնի բնածո վառելիքի պաշարները[113][114]։ Էմիսիոն բյուջետը իրենից ներկայացնում է, որ ապագա գումարային CO2-ի արտանետումները, որոնք համապատասխանում են տրված տաքացմանը, իրենից ներկայացնում են գլոբալ վերջնական ընդհանուր պաշարը։ Այն պետք է բաժանվի երկրների միջև, կամ նախօրորք ձեռք բերված միջազգային համաձայնության միջոցով, կամ ներկայացվի անհատական կարգով որոշված ազգային ջանքերի արդյունք։ Կլիմայի փոփոխության մեղմացման գլոբալ ջանքերի բաշխման պրոբլեմը դիտարկվում է գիտական գրականության մեջ[115][116]։ Կլիմայի մոդելավորումը ցույց է տալիս, որ եթե XXI դարի համար ջերմաստիճանի 2 °C-ով բարձրացման սահմանափակման հավանականությունը գոնե 50%-ով դառնում է հասանելի։ Այնուամենայնիվ, Anderson & Bows 2008, Raupach և այլոց աշխատանքները (մանրամասն տես ներքևում) 2 °C-ի 50% հավանականությունը իրական նպատակ են հանդիսանում կլիմայի փոփոխության մեղմացման համար։ Օրինակ, 1,5 °C-ով ենթադրյալ տաքացման 80%-ով հավանականության սահմանը հավասար է զրոյի, որը այդ նպատակը դարձնում է անահասանելի[117] Ենթադրելով երկրների միջև էմիսիոն բյուջետի նախկին բաշխման սկզբունքը հաշվի առնելով նրանց պատմական ներդրումը էմիսիայի մեջ, այն զարգացած երկրների քվոտան (թույլատրված սահմանը) հասցնում է բավականաչափ փոքր կամ զրոյական արժեքի[118]։։ Anderson & Bows-ի 2008 թվականի աշխատանքում[119] տարբեր երկրների կողմից պահանջվող անհրաժեշտ ջանքերի որոնման պրոբլեմը քննարկվում է ելնելով զարգացող երկրների համար տնտեսական զարգացման հնարավորության ապահովման անհրաժեշտությունից (Կոպենհագենյան համաձայնության արդարացիության սկզբունք)։ Այդ պատճառով այդ երկրների համար էմիսիայի պիկը տեղաշարժվում է մինչ 2025 թվականը, ընդ որում զարգացող երկրների էմիսիոն բյուջետը որոշվում է ինչպես գլոբալ էմիսիոն և զարգացող երկրների բյուջետի տարբերություն։ Պրակտիկ գործողությունների անհապաղ սկզբի պայմանի դեպքում այն կբերի զարգացող երկրների համար յուրաքանչյուր տարում 8-10%-իէմիսիայի իջեցմանը։ Հեղինակների կարծիքով, այդպիսի տեմպերը անհամատեղելի են տնտեսական աճի հետ։ Համաձայն Raupach և այլոց 2014-ը[106], էմիսիոն բյուջետի բաժանման լուծումը կարող է ներկայացվել կոմպրոմոսի տեսքով երկու ծայրահեղ մոտեցումների միջև՝

  • անկախ բնակվելու երկրի, առանձին անհատի հաշվարկով էմիսիայի հավասար իրավունքը;
  • առանձին երկրների ընթացիկ փաստացի էմիսիային համապատասխան էմիսիոն բյուջետի բաշխում։

Հեղինակների կարծիքով, բանակցությունների համար կարևոր հետաքրքրություն կարող է ներկայացնել վերը քննարկված մոտեցումնների կոմպրոմիսի տարբերակը նրանցից յուրաքանչյուրի հավասար բաժնով։ Աշխատանքում կան մի շարք երկրների համար հնարավոր կրճատումների դիապազոնը, գնահատվում է լրացուցիչ գործոնների նկատի առնելու հնարավորությունը։

10 տարով կլիմայի փոփոխության մեղմացման պրակտիկ գործողություննեի սկզբի ուշացումը կարող է նշանակել СО2-ի գլոբալ տեմպերի էմիսիայի իջեցման տարում 5,5%-ից մինչև 9%։ Սպառման հիման վրա էմիսիայի հաշվարկը ենթադրում է էմիսիայի վերագրումը այն երկրների ապրանքների արտադրումից, որտեղ այդ ապրանքները սպառվում են, անկախ նրանից թե որտեղ են դրանք արտադրվում։ Այս մոտեցումը բերում է միայն կրճատումների տոկոսների չափավոր իջեցմանը էքսպերտ-երկրների համար (օրինակ Չինաստանը), քանի որ նրանց համար որպես որոշիչ գործոն մնում է ներկայումս էմիսիայի տեմպի աճը։ Այնուամենայնիվ, այսպիսի մոտեցումը համարվում է բանակցությունների հաջողության համար ամենաօգտակարը։ Chancel & Piketty 2015-ի աշխատանքում[120] հեղինակները ուշադրություն են դարձնում Կիոտյան արձանագրության ստորագրումից հետո երկրների միջև գոյություն ունեցող СО2-ի իջեցման անհավասրության վրա։ Այդ նույն ժամանակ, աճում է էմիսիայի բաշխման հավանականությունը առանձին երկրների սոցիալական խմբերի միջև։ Երկրի բնակչության 10 %-ը, որոնք ունեն ավելի մեծ շահույթ, պատասխանատու են СО2-ի գլոբալ էմիսիայի համարյա կեսի համար[121]։ Նկատի ունենալով այս փաստը, պետություններին պոտենցիալ կերպով հնարավորություն է տալիս ձևավորել ավելի հասեագրված եղանակային քաղաքականություն, որը, շոշափելով բնակչության համեմատաբար քիչ մասը, թույլ կտա հասնել էմիսիայի ավելի ռադիկալ կրճատմանը։ Հայտնի եղանակագետ Քեյվին Անդերսոնի կարծիքով, մեկ տարվա ընթացքում 30%-ով գլոբալ էմիսիայի կրճատմանը կարելի է հասնել, եթե սահմանափակվի բնակչության «վերին» 10%-ի անհատական էմիսիան[122]։ Մի շարք առաջավոր եղանակագետներ արտահայտվել են, գլոբալ էմիսիայի, հաջորդ յուրաքանչյուր տասնամյակում երկու անգամ իջեցման օգտին[123]։ Նրանց կարծիքով, ունեցած տեխնոլոգիաների և քաղաքական գործիքների կիրառմամբ այդ նպատակը հասանելի է։ Հնարավոր միջոցառումները ներառում են CO2 մեկ տոննայի արտանետման համար 50 $-ի չափով վարձավճարը և սկսած 2030 թվականից գլոբալ արգելքը ճանապարհներին ցանկացած տիպի ներքին այրման շարժիչով աշխատող տրանսպորտային միջոցների օգտագործմանը[124]։

Կիոտյան արձանագրություն խմբագրել

Կիոտյան արձանագրւթյունը[104]՝ միջազգային պայմանագիր է, որը ներառում է ՄԱԿ-ի կլիմայի փոփոխության Շրջանային կոնվենցիայի նպատակների իրականացումը (ՄԱԿ-ի ԿՓՇԿ), պարտավորեցնելով մասնակից-երկրներին ջերմոցային գազերի կրճատումը։ Այն ստորագրվել է 1997 թվականին և ուժի մեջ է մտել 2005 թվականի փետրվարի տասնվեցից։ Նրան միացել են 192 երկիր[125]։ Կոնվենցիայի պաշտոնական նպատակը հանդիսանում է մթնոլորտում ջերմոցային գազերի կոնցենտրացիայի կրճատումը մինչ «այն մակարդակի, որը չի թողնի եղանակային համակարգի վրա նրա անթոպոգեն ազեցությանը» (երկրորդ հոդված)։ Արձանագրությունը ներառում է 38 զարգացած երկրների (թվարկված Շրջանային կոնվենցիայի 1 Հավելվածի մեջ) քանակական պարտավորությունները ջերմոցային գազերի արտանետումների սահմանափակման մասին։ Կախված կոնկրետ երկրից նրա էմիսիան 2012 թվականին պետք է կազմեր 92-110% սկսած 1990 թվականի մակարդակից[126]։ Նախատեսվում էր երկրների միջև թույլատրված մասնաբաժինների առևտուր[127], ինչպես նաև էմիսիայի կրճատման ազգային պարտավորությունների կատարման հնարավորություն այլ երկրներում համապատասխան ուղղվածության պրոեկտների մեջ ինվեստիցիաների ներդրման, այդ թվում այն երկրների, որոնք չեն մտնում 1 Հավելվածի մեջ։ Մասնակից-երկրները ստեղծել են ջերմոցային գազերի էմիսիայի հաշվարկման ազգային համակարգեր։ Այն երկրների համար, որոնք չեն մտնում 1 Հավելվածի մեջ, այդպիսի համակարգերի ստեղծումը անհրաժեշտ պայման էր հանդիսանում զարգացած երկրների հետ համատեղ պրոեկտներում ինվեստիցիաների ստացման համար։ Նախատեսվում էր պարտականությունների կատարման մոնիտորինգ և սանկցիաներ[128] նրանց չիրականացման համար։ Իրադարձությունների իրականացման առաջին փուլը ավարտվել է 2012 թվականին, պլանավորված էր երկրորդ փուլը, որի համար արձանագրության մեջ Դոհայի կոնֆերենցիայի ժամանակ արվել են շտկումներ, բայց նրանց վավերացւոմը դադարեցվել է։ 2015 թվականի նոյեմբերի վիծակով շտկումները վավերացրել են ընդամենը 59 պետություն, այն ժամանակ, երբ նրանց ուժի մեջ մտնելու համար անհրաժեշտ էին որպես մինիմում 144 պետության մասնակցություն։ Ընդ որում պարտավորված 37 երկրներից երկրորդ փուլի շրջանականերում շտկումները վավերացրել են ընդամենը 7 -ը։ Ռուսաստանը, Ճապոնիայի և Նոր Զելանդիայի հետ, մասնակցել է Կիոտոյի առաջի փուլին, բայց հրաժարվել է մասնակցել երկրորդին։ ԱՄՆ-ն ստորագրել է առաջին փուլի համաձայնագիրը, բայց չի վավերացրել այն։ Կլիմայի հաջորդող կոնֆերենցիաների ժամանակ Կիոտյան արձանագրության երկարաձգումը չի քննարկվել։ Կողմերի ծախսերը համաձայնագրի մեջ շատ չէին՝ 1 Հավելվածի երկրների համար համապատասխան իջեցումները կազմում էին ավելի քան 0,05%[129]։ Համաշխարհային բանկը էմիսիայի սահմանափակման մեջ աննշան է գնահատում Կիոտյան արձանագրության դերը[130]։ Արձանագրությունը ստորագրվել է 1997 թվականին, սակայն մինչ 2006 թվականը բնածո վառելիքի այրումից էմիսիան (արտաճառագայթումը) աճել է 24%-ով, հիմնականում այն երկրների հաշվին, որոնք չեն մտնում 1 Հավելվածի մեջ։

Եղանակային թերահավատություն խմբագրել

Եղանակային թերահավատություն են անվանում գլոբալ տաքացման համընդհանուր գիտական պատկերացումների նկատմամբ անվստահությունը` ներառյալ նրանց բացառումը։ Եղանակային թերահավատները բացառում կամ կասկածանքի են ենթարկում Եղանակի փոփոխման գիտական կոնսենսիուսը[en]։ Կասկածանքների առարկա կարող են հանդիսանալ հենց տաքացման փաստը, մարդկանց դերը այդ պրոցեսում կամ նրա վտանգավորությունը։ Եղանակային թերահավատությունը հանդիսանում է աշխարհի շատ երկրներում տարածված հասարակական տրամադրվածություն։ Այն խոչընդոտում է գլոբալ տաքացման վերացմանը ուղղված քաղաքական որոշումները[131]։ Հետազոտությունները ցույց են տալիս, որ սովորաբար ավելի տարածված է տաքացման մարդածին բնույթի թերահավատական վերաբերմունքը, քան բուն ջերմաստիճանի բարձրացման փաստը։ Այնուամենայնիվ, վերջինս ևս մնում է առավել տարածված, ԱՄՆ-ի և Եվրոպայի բնակչության մեկ երրորդը այն կարծիքին է, որ ոչ մի տաքացում էլ տեղի չի ունենում (Leiserowitz et al., 2010 a; b)։ Համաձայն հարցումների, բրիտանացիների 40%-ը համաձայն է «գլոբալ տաքացման լրջությունը չափազանցված է» հասկացության հետ։ Եվրոպայում այդ տեսակետին համաձայն է բնակչության 27%-ը[132]։ Այլասիրական, հավասարապաշտական և կոլեկտիվիստային կարծիքներով մարդիկ ավելի քիչ են հակված եղանակային թերահավատությանը, քան դաժան պաշտոնակարգության և անհատապաշտության կողմնակիցները[133][134][135]։ Պատճառները, որոնք դրդում են մարդկանց թերահավատորեն վերաբերվել կամ չհետաքրքրվել կլիմայի փոփոխություններով, կարող են բազմազան լինել։ Դրանց թվում է ընդհանուր անվստահությունը շրջակա միջավայրի գիտության և այդ ոլորտում ցանկացած հեղինակության կամ հայտարարության հանդեպ[136], սեփական վարքը չփոխելու ցանկությունը[137], անօգնականությունից առաջացած վհատությունները[138],, այդ նույն ժամանակ, երբ ուրիշներին ուղղակի զզվեցրել է այս թեման[139]։ Թերահավատական տրամադրվածության հերթական դինամիկայի համար վիճակագրական նշանակություն ունեն նույնիսկ այն փաստերը, ինչպես եղանակը[140]։ Էական դեր են կատարում կլիմայի փոփոխության բացառման համար կազմակերպությունների գաղափարական և ֆինանսային մոտիվացված քարոզչությունը։ Եղանակային թերահավատությունը կապված է նաև կլիմայի փոփոխության կոնսենսիուսի ժամանակ ծագած կասկածանքի հետ[141]։ Ոչ մեծ, բայց լավ կազմակերպված շարժումը, որը լույս սփռեց թերահավատական գրականության վրա (Jacques и др., 2008)[142] կարող է տպավորություն ստեղծել, որ գիտնականների մեջ կան էական տարաձայնություններ։ Հավելյալ գործոն է հանդիսանում հավասարակշռության համար երկու կողմերին խոսքի տրամադրման լրագրողական նորմը, նույնիսկ եթե գիտնականների մեջ կա լայն համերաշխություն (Boykoff & Boykoff, 2004, Hargreaves и др., 2003)։ Հարցումները ցույց են տալիս, որ հինգ ամերիկացներից երկուսը համարում են, որ «գիտնականների մեջ կան բազմաթիվ տարաձայնություններ այն հարցի վերաբերյալ, թե տեղի ունի՞ գլոբալ տաքացում, թե՞ ոչ» (Leiserowitz и др., 2010 a)։ Չնայած դրան` գործնականում գիտական հասարակության մեջ կա համընդհանուր համաձայնություն կլիմայի փոփոխության բազմաթիվ ասպեկտների վերաբերյալ։ Anderegg և այլք (2010) ցույց տվեցին, որ կլիմայի հետազոտությունների 97-98%-ը կողմ է կլիմայի փոփոխության մարդածին բնույթին, որը շարադրված է ԿՓՓՄԽ-ի կողմից, և որ հետազոտությունների փորձն ու գիտական նվաճումները, կլիմայի փոփոխության անթրոպոգենությունը կասկածանքի տակ առնող կարծիքները ավելի քիչ են, քան նրա կողմնակիցները[143](См также Doran & Zimmerman, 2009)[144]։

Էկոլոգիական կազմակերպությունների տեսակետը խմբագրել

Հասարակական կազմակերպությունների համատեղ նամակը խմբագրել

Գրինպիսը, WWF-ը և Միջազգային էկոլոգիական իրավունքի կենտրոնը կարծում են, որ բնածո վառելիքի բիզնեսի տոպ-մենեջերները կլիմայի փոփոխության բացառման ֆինանսավորման և կլիմայի փոփոխությոն պայքարի դեմ կիրառված քաղաքական միջոցների հակառակման համար կարող են ենթարկվել պատասխանատվության։ Էկոլոգիական կազմակերպությունները պաշտոնական նամակով դիմել են խոշոր ապահովագրական կոմպանիաներին, ինչպես նաև բնածո վառելիքի արդյունահանման կոմպանիաներին և մի շարք այլոց[145], պահանջելով այն բանի համար բացատրություն, թե ով պետք է վճարի այդպիսի թեմաներով նրանց ղեկավարներին կամ աշխատակիցներին արված հայցերի հաշիվները։

Ներդրված կապիտալի բոյկոտ խմբագրել

2011 թվականից մի շարք էկոլոգիական խմբեր անց են կացնում բոյկոտ բնածո վառելիքի ներդրման մեջ, պարզաբանելով իրենց տեսակետը հետևյալ կերպ՝

  Եթե կործանվի կլիման՝ ապա դա սխալ է, և այդ կործանումից եկամուտ ստանալն էլ սխալ է։  

Բոյկոտի նախաձեռնողներից մեկի՝ Բիլ Մակ-Կիիբենի-ի կարծիքով, այդ գործողությունը կազմակերպություններին ուղղակի վնաս կբերի։ Նա հիմնվում է[147] աշխարհում խոշոր Peabody Energy ածխային կազմակերպության օրինակի վրա, որը մինչ իր սնանկ ճանաչվելը իր պաշտոնական հաշվում հաստատում էր, որ, այլ բաների հետ մեկտեղ, «ներդրումային կլիմայի վրա ազդում են հականերդրումային ջանքերը, որը կարող է էականորեն շոշափել մեր արտադրանքի պահանջարկը»[148]։

Վատիկանի տեսակետ խմբագրել

Հռոմի Պապ Ֆրանցիսկոսը աննախադեպ քայլ կատարեց, հրատարակելով հատուկ կոնդակ[149], որը նվիրված էր կլիմայի պրոբլեմին և շրջակա միջավայրի պահպանմանը։ Պապի կարծիքով, «մեր տունը քանդվում է, ավելի շատ տուժվում են աղքատները»։ Նա մատնանշում է «մոտակա տարիների ընթացքում» ջերմոցային գազերի էմիսիայի ռադիկալ կրճատման անհրաժեշտությունը, հարուստ երկրները պետք է սահմանափակեն չվերականգնվող աղբյուրներից էներգիայի օգտագործումը։ Հարուստ երկրներին նաև պահն է մտածել տնտեսական աճի դադերացման և նույնիսկ «հետադարձ քայլերի մասին, քանի դեռ ուշ չէ»։ Պապը քննադատում է բնակչության աճի վրա ուշադրության սևեռմանը, նշելով արտոնյալ փոքրամասնության սպառման մակարդակի «ծայրահեղ» կարևորության մասին։ Նա մեղադրում է նրանց, ովքեր ունենալով քաղաքական և տնտեսական իշխանություն ունեն «պրոբլեմի քողարկման» մեջ։ Կլիմայի վերաբերյալ միջազգային բանակցությունների ձախողումը բացատրվում է Սուրբ Աթոռի «մասնավոր հետաքրքրություններ» ազդեցության փաստաթղթով, որոնք ընդհանուր հանրօգուտի վրա գերազանցությունն են վերցնում և ինֆորմացիայով մանիպուլյացիա կատարելում, որ իրենց ծրագրերը իրականացվեն։ Կոնդակի հրատարակմանը նախորդել էր Պապական գիտությունների ակադեմիայի հատուկ զեկույցը, որում ապացուցվում էր, որ 2 °C-ով տաքացման սահմանը պահանջում է «հարյուրամյակի կեսերին էներգետիկ համակարգի խորը դեկարբոնացումը և 2070 թվականի սկզբներին էմիսիայի զրոյի հասցմանը», ընդ որում հարցը միայն չի վերաբերում ապագա սերունդների ապահովվախությանը, այլ ընդհանրապես մարդկային քաղաքակրթության պահմանմանը[150]։

Թվեր և փաստեր խմբագրել

 
1970 թվականից լեռնային սառցադաշտերի հաստության փոփոխության քարտեզը։ Գազարագոըյն և կարմիր գույները բարակեցումներն են, կապույտը՝ հաստացումները։

Գլոբալ տաքացման հետ կապված առավել ակնհայտ փաստերից է սառցադաշտերի հալումը։

  • վերջին կես դարում ջերմաստիճանը Անտարկտիկայի հարավ-արևմուտքում, Անտարկտիտական թերակղզում, աճել է 2,5 °C-ով։ 2002 թվականին Անտարկտիկական թերակղզում գտնվող, 48 000 կմ² մակերեսով Լարսենի սառցադաշտից, պոկվել է 3250 կմ² մակերեսով սառցաբեկոր։ Քանդման ամբողջ պրոցեսը տևել է ընդամենը 35 օր։ Սառցադաշտի հալումը հանգեցրել է ավելի քան հազար հատ սառցաբեկորների արտանետմանը Ուէդդելի ծով[151]։ 20-րդ դարի 50-ական թվականներից սկսած սառցադաշտերի մակերեսը կրճատվել է մեկ երրորդով[152]։ Անտարկտիկայի սառույցների զանգվածը փոքրանում է արագացվեծ տեմպերով[153]։ Ամեն դեպքում Անտարկտիկայի ապասառեցումը աճում է[154]։

Նշվում է հավերժական սառցայնության պրոցեսի վատթարացման արագացում։

  • 1970-ականների սկզբներից Արևմտյան Սիբիրի բազմաթիվ տարիների ընթացքում սառած ապարների ջերմաստիճանը բարձրացել է 1,0 °C-ով, իսկ կենտրոնական Յակուտիայում՝ 1-1,5 °C-ով։ Ալյասկայի հյուսիսում 1980-ական թվականների կեսերից սառած հանքատեսակների ջերմաստիճանը բարձրացել է 3 °C-ով[155]։
  • 2005 թվականի սեպտեմբերին ամերիկացի հետազոտող Դենիս ՇՄիտտը[en] հայտնաբերեց, որ թերակղզին, որը մանում էր Լիվերպուլի Երկրին[Liverpool Land] (Գրենլանդիա), դեռևս 2002 թվականին, կղզի է դարձել[156]։ Մինչ այդ սառցի հաստ շերտը չէր թողնում հայտնաբերել ջուրը և հասկանալ, որ հետազոտողների առջև կղզի է, ոչ թե թերակղզի։ Օբյեկտը կոչվեց Տաքացման Կղզի։

Գլոբալ տաքացումը կարող է բերել եգիպտացորենի բերքատվության նվազմանը և արդեն 2030 թվականին մոտ՝ Աֆրիկայում սննդային ճգնաժամի[157]։

Տես նաև խմբագրել

Ծանոթագրություններ խմբագրել

  1. ↑ « Потепление климатической системы является неоспоримым фактом» стр. 2, МГЭИК, Изменение климата, 2013 г. Физическая научная основа — Резюме для политиков — Наблюдаемые изменения климатической системы (PDF)(ռուս.), in IPCC AR5 WG1 2013.
  2. ↑ «Повышение температуры океана является главным фактором, способствующим увеличению энергии, содержащейся в климатической системе; на его долю приходится более 90 % энергии, аккумулированной с 1971 по 2010 гг.». стр. 6, МГЭИК, Изменение климата, 2013 г. Физическая научная основа — Резюме для политиков — Наблюдаемые изменения климатической системы (PDF)(ռուս.), in IPCC AR5 WG1 2013.
  3. ↑ Riebeek, H. (2010 թ․ հունիսի 3). «Global Warming: Feature Articles». Earth Observatory, part of the EOS Project Science Office located at NASA Goddard Space Flight Center. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)«Global warming is the unusually rapid increase in Earth’s average surface temperature over the past century primarily due to the greenhouse gases released as people burn fossil fuels».
  4. ↑ Brohan, P.; J. J. Kennedy, I. Harris, S. F. B. Tett, P. D. Jones (2006 թ․ հունիսի 24). «Uncertainty estimates in regional and global observed temperature changes: A new data set from 1850». Journal of Geophysical Research. 111 (D12): D12106. doi:10.1029/2005JD006548. ISSN 0148-0227. Վերցված է 2012 թ․ դեկտեմբերի 24-ին.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  5. ↑ America's Climate Choices. Washington, D. C.: The National Academies Press. 2011. էջ 15. ISBN 978-0-309-14585-5. «The average temperature of the Earth's surface increased by about 1.4 °F (0.8 °C) over the past 100 years, with about 1.0 °F (0.6 °C) of this warming occurring over just the past three decades.»
  6. ↑ «стр. 3, МГЭИК, Изменение климата, 2013 г. Физическая научная основа — Резюме для политиков — Наблюдаемые изменения климатической системы (PDF)(ռուս.), in IPCC AR5 WG1 2013.
  7. ↑ 7,0 7,1 „Для описания неопределённостей используются три различных подхода, причём каждый сформулирован по особому. * * * В тех случаях, когда неопределённость в конкретных результатах оценивается с использованием экспертного суждения и статистического анализа совокупности доказательств (например, наблюдений или результатов моделирования, тогда используются следующие диапазоны вероятности для выражения оцененной вероятности наступления события: фактически определённо > 99 %; чрезвычайно вероятно >95 %; весьма вероятно >90 %; вероятно >66 %; скорее вероятно, чем нет >50 %; также вероятно, как и нет >33—66 %; маловероятно < 33 %; весьма маловероятно < 10 %; чрезвычайно маловероятно < 5 %; исключительно маловероятно < 1 %.“ МГЭИК, Четвёртый оценочный доклад (см. стр. 27) Արխիվացված 2012-10-30 Wayback Machine(ռուս.), Treatment of Uncertainty Արխիվացված 2013-03-09 Wayback Machine, in IPCC AR4 SYR 2007.
  8. ↑ »Весьма вероятно, что наблюдаемое с середины XX столетия повышение глобальных средних температур большей частью вызвано наблюдаемым увеличением концентраций антропогенных ПГ. Это — шаг вперёд от сделанного в ТДО вывода о том, что «потепление, наблюдаемое в последние 50 лет, вероятно, большей частью вызвано повышением концентраций парниковых газов» (рис. 2.5)…" МГЭИК, Четвёртый оценочный доклад (см. стр. 39) Արխիվացված 2012-10-30 Wayback Machine(ռուս.), Section 2.4: Attribution of climate change Արխիվացված 2018-11-03 Wayback Machine, in IPCC AR4 SYR 2007.
  9. ↑ «Joint Science Academies' Statement» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2013 թ․ սեպտեմբերի 9-ին. Վերցված է 2014 թ․ հունվարի 6-ին.
  10. ↑ «Суммарное радиационное воздействие является положительным и привело к поглощению энергии климатической системой. Самый значительный вклад в суммарное радиационное воздействие вносит повышение концентрации СО2 в атмосфере с 1750 г». (стр. 11) «С 1750 по 2011 гг. в результате сжигания ископаемого топлива и производства цемента в атмосферу высвободилось 375 [345-405] ГтУ, при этом выбросы, связанные с обезлесиванием и другими изменениями в землепользовании, оцениваются в 180 [100-260] ГтУ». (стр. 10), МГЭИК, Изменение климата, 2013 г. Физическая научная основа — Резюме для политиков — Наблюдаемые изменения климатической системы (PDF)(ռուս.), in IPCC AR5 WG1 2013
  11. ↑ МГЭИК, Изменение климата, 2013 г. Физическая научная основа — Резюме для политиков — Понимание климатической системы и ее недавних изменений — Обнаружение и объяснение причин изменения климата (см. стр. 15) (PDF)(ռուս.), in IPCC AR5 WG1 2013. «Чрезвычайно вероятно» определяется как диапазон вероятностей 95-100 % (см. стр. 2)
  12. ↑ Meehl et al., Chap. 10: Global Climate Projections Արխիվացված 2016-04-15 Wayback Machine, Sec. 10.ES: Mean Temperature Արխիվացված 2011-11-16 Wayback Machine, in IPCC AR4 WG1 2007.
  13. ↑ Schneider Von Deimling, Thomas; Held, Ganopolski, Rahmstorf (2006). «Climate sensitivity estimated from ensemble simulations of glacial climate». Climate Dynamics. 27 (2–3): 149. Bibcode:2006ClDy...27..149S. doi:10.1007/s00382-006-0126-8. CiteSeerX:10.1.1.172.3264.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  14. ↑ Meehl et al., Chap. 10: Global Climate Projections Արխիվացված 2016-04-15 Wayback Machine, Section 10.5: Quantifying the Range of Climate Change, in IPCC AR4 WG1 2007.
  15. ↑ Parry, M.L.; և այլք:, «Technical summary», Արխիվացված պատճենը, Box TS.6. The main projected impacts for regions, Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ սեպտեմբերի 24-ին, Վերցված է 2017 թ․ օգոստոսի 15-ին {{citation}}: Explicit use of et al. in: |author= (օգնություն), in IPCC AR4 WG2 2007, էջեր. 59–63
  16. ↑ Solomon et al., Technical Summary, Section TS.5.3: Regional-Scale Projections, in IPCC AR4 WG1 2007.
  17. ↑ Lu, Jian; Vechhi, Gabriel A.; Reichler, Thomas (2007). «Expansion of the Hadley cell under global warming» (PDF). Geophysical Research Letters. 34 (6): L06805. Bibcode:2007GeoRL..3406805L. doi:10.1029/2006GL028443. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2008 թ․ դեկտեմբերի 17-ին. Վերցված է 2017 թ․ օգոստոսի 15-ին.
  18. ↑ 18,0 18,1 18,2 18,3 Игорь Пушкарев «У нас здесь может быть вторая Венера» Восемь регионов России рискуют уйти под воду через 50 лет. Прогноз уральских ученых Արխիվացված 2019-01-19 Wayback Machine // Znak.com. — 20 февраля 2017 г.
  19. ↑ 19,0 19,1 19,2 Виталий Лысцов Угрожающее потепление // Наука и жизнь. — 2005. — № 2. — С. 14-20. — URL: http://www.nkj.ru/archive/articles/828/
  20. ↑ Battisti, David; Naylor (2009). «Historical warnings of future food insecurity with unprecedented seasonal heat». Science. 323 (5911): 240–4. doi:10.1126/science.1164363. PMID 19131626. Վերցված է 2012 թ․ ապրիլի 13-ին.
  21. ↑ 21,0 21,1 What is Ocean Acidification?
  22. ↑ United Nations Framework Convention on Climate Change (UNFCCC) (2011). «Status of Ratification of the Convention». UNFCCC Secretariat: Bonn, Germany: UNFCCC. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն). Most countries in the world are Parties to the United Nations Framework Convention on Climate Change (UNFCCC), which has adopted the 2 °C target. As of 25 November 2011, there are 195 parties (194 states and 1 regional economic integration organization (the European Union)) to the UNFCCC.
  23. ↑ United Nations Framework Convention on Climate Change (UNFCCC) (2011). «Compilation and synthesis of fifth national communications. Executive summary. Note by the secretariat» (PDF). Geneva (Switzerland): United Nations Office at Geneva. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  24. ↑ United Nations Framework Convention on Climate Change (UNFCCC) (2005). «Sixth compilation and synthesis of initial national communications from Parties not included in Annex I to the Convention. Note by the secretariat. Executive summary» (PDF). Geneva (Switzerland): United Nations Office at Geneva. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  25. ↑ Adger, et al., Chapter 17: Assessment of adaptation practices, options, constraints and capacity, Արխիվացված 2018-11-03 Wayback Machine Executive summary Արխիվացված 2013-03-10 Wayback Machine, in IPCC AR4 WG2 2007.
  26. ↑ United Nations Framework Convention on Climate Change (UNFCCC) (2011). «Conference of the Parties – Sixteenth Session: Decision 1/CP.16: The Cancun Agreements: Outcome of the work of the Ad Hoc Working Group on Long-term Cooperative Action under the Convention (English): Paragraph 4» (PDF). UNFCCC Secretariat: Bonn, Germany: UNFCCC: 3. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն) «(…) deep cuts in global greenhouse gas emissions are required according to science, and as documented in the Fourth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change, with a view to reducing global greenhouse gas emissions so as to hold the increase in global average temperature below 2 °C above preindustrial levels»
  27. ↑ United Nations Environment Programme (UNEP) (2011 թ․ նոյեմբեր). «Executive Summary». Bridging the Emissions Gap: A UNEP Synthesis Report (PDF). Nairobi, Kenya: UNEP. էջ 8. ISBN 978-92-807-3229-0. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2011 թ․ նոյեմբերի 26-ին. Վերցված է 2017 թ․ օգոստոսի 15-ին. UNEP Stock Number: DEW/1470/NA
  28. ↑ International Energy Agency (IEA) (2011). «Executive Summary (English)». World Energy Outlook 2011 (PDF). Paris, France: IEA. էջ 2. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2013 թ․ հոկտեմբերի 19-ին. Վերցված է 2017 թ․ օգոստոսի 15-ին.
  29. ↑ Emissions still increasing, according to leaked IPCC findings, with urgent action required to avert worst effects Friday 17 January 2014
  30. ↑ Contribution of Working Group II to the Fourth Assessment Report, p. 827 (PDF)
  31. ↑ Trenberth et al., Ch. 3, Observations: Atmospheric Surface and Climate Change Արխիվացված 2017-09-24 Wayback Machine, Section 3.2.2.2: Urban Heat Islands and Land Use Effects Արխիվացված 2014-05-12 Wayback Machine, p. 244 Արխիվացված 2017-10-23 Wayback Machine, in IPCC AR4 WG1 2007.
  32. ↑ Jansen et al., Ch. 6, Palaeoclimate Արխիվացված 2013-11-25 Wayback Machine, Section 6.6.1.1: What Do Reconstructions Based on Palaeoclimatic Proxies Show? Արխիվացված 2015-03-28 Wayback Machine, pp. 466—478, in IPCC AR4 WG1 2007.
  33. ↑ 33,0 33,1 33,2 33,3 Kennedy, J.J.; և այլք: (2010). «How do we know the world has warmed? in: 2. Global Climate, in: State of the Climate in 2009». Bull.Amer.Meteor.Soc. 91 (7): 26. {{cite journal}}: Explicit use of et al. in: |author= (օգնություն)
  34. ↑ Kennedy, C. (2012 թ․ հուլիսի 10). «ClimateWatch Magazine >> State of the Climate: 2011 Global Sea Level». NOAA Climate Services Portal. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ մայիսի 12-ին. Վերցված է 2017 թ․ օգոստոսի 15-ին. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  35. ↑ «Summary for Policymakers». Արխիվացված պատճենը. Direct Observations of Recent Climate Change. Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ նոյեմբերի 2-ին. Վերցված է 2017 թ․ օգոստոսի 15-ին., in IPCC AR4 WG1 2007
  36. ↑ «Summary for Policymakers». Արխիվացված պատճենը. B. Current knowledge about observed impacts of climate change on the natural and human environment. Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ ապրիլի 19-ին. Վերցված է 2017 թ․ օգոստոսի 15-ին., in IPCC AR4 WG2 2007
  37. ↑ Rhein, M., et al. (7 June 2013): Box 3.1, in: Chapter 3: Observations: Ocean (final draft accepted by IPCC Working Group I), pp. 11-12 (pp. 14-15 of PDF chapter), in: IPCC AR5 WG1 2013
  38. ↑ «Despite the robust multi-decadal warming, there exists substantial interannual to decadal variability in the rate of warming, with several periods exhibiting weaker trends (including the warming hiatus since 1998) … Fifteen-year-long hiatus periods are common in both the observed and CMIP5 historical GMST time series», «Box TS.3: Climate Models and the Hiatus in Global Mean Surface Warming of the Past 15 Years», IPCC, Climate Change 2013: Technical Summary, p. 37 and pp. 61—63.
  39. ↑ Ученые смогли объяснить «паузу» в глобальном потеплении | РИА Новости
  40. ↑ В Швеции обсудят, почему климат перестал теплеть — BBC Russian — В мире
  41. ↑ England, Matthew (2014 թ․ փետրվար). «Recent intensification of wind-driven circulation in the Pacific and the ongoing warming hiatus». Nature Climate Change. doi:10.1038/nclimate2106.
  42. ↑ Knight, J.; Kenney, J. J.; Folland, C.; Harris, G.; Jones, G. S.; Palmer, M.; Parker, D.; Scaife, A.; Stott, P. (2009 թ․ օգոստոս). «Do Global Temperature Trends Over the Last Decade Falsify Climate Predictions? [in "State of the Climate in 2008"]» (PDF). Bull.Amer.Meteor.Soc. 90 (8): S75–S79. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2011 թ․ նոյեմբերի 23-ին. Վերցված է 2011 թ․ օգոստոսի 13-ին. {{cite journal}}: Invalid |display-authors=9 (օգնություն)
  43. ↑ «E-Library: WMO Statement on the status of the global climate in 2013». World Meteorological Organisation. 2014 թ․ մարտի 24. Վերցված է 2014 թ․ մարտի 28-ին.
  44. ↑ «NASA назвало 2015 год самым жарким за всю историю наблюдений». РБК. Վերցված է 2016 թ․ հունվարի 21-ին.
  45. ↑ NASA, NOAA Find 2014 Warmest Year in Modern Record http://www.giss.nasa.gov/research/news/20150116/
  46. ↑ Cole, Steve; Leslie McCarthy. «NASA – NASA Research Finds 2010 Tied for Warmest Year on Record». NASA. Արխիվացված է օրիգինալից (Feature) 2020 թ․ հունվարի 3-ին. Վերցված է 2011 թ․ մարտի 3-ին.
  47. ↑ Hansen, James E.; և այլք: (2006 թ․ հունվարի 12). «Goddard Institute for Space Studies, GISS Surface Temperature Analysis». NASA Goddard Institute for Space Studies. Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ հուլիսի 28-ին. Վերցված է 2007 թ․ հունվարի 17-ին. {{cite web}}: Explicit use of et al. in: |author2= (օգնություն)
  48. ↑ «State of the Climate: Global Analysis for Annual 2009». 2010 թ․ հունվարի 15. Վերցված է 2011 թ․ մայիսի 3-ին.
  49. ↑ ВМО: 2013 год напомнил о возможных катаклизмах из-за изменения климата | РИА Новости
  50. ↑ «Press release no. 972: WMO annual climate statement confirms 2012 as among top ten warmest years». WMO media centre (Press release). Geneva: World Meteorological Organization. 2013 թ․ մայիսի 2. Վերցված է 2014 թ․ փետրվարի 16-ին.
  51. ↑ Changnon, Stanley A.; Bell, Gerald D. (2000). El Niño, 1997–1998: The Climate Event of the Century. London: Oxford University Press. ISBN 0-19-513552-0.
  52. ↑ Trenberth et al., Chap 3, Observations: Atmospheric Surface and Climate Change Արխիվացված 2017-09-24 Wayback Machine, Executive Summary Արխիվացված 2018-11-02 Wayback Machine, p. 237 Արխիվացված 2017-10-23 Wayback Machine, in IPCC AR4 WG1 2007.
  53. ↑ Rowan T. Sutton, Buwen Dong, Jonathan M. Gregory (2007). «Land/sea warming ratio in response to climate change: IPCC AR4 model results and comparison with observations». Geophysical Research Letters. 34 (2): L02701. Bibcode:2007GeoRL..3402701S. doi:10.1029/2006GL028164. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ սեպտեմբերի 23-ին. Վերցված է 2007 թ․ սեպտեմբերի 19-ին.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  54. ↑ Carl, Wunsch (2005 թ․ նոյեմբեր). «The Total Meridional Heat Flux and Its Oceanic and Atmospheric Partition» (PDF). Journal of Climate. 18 (21): 4374–4380. Bibcode:2005JCli...18.4374W. doi:10.1175/JCLI3539.1. Վերցված է 2013 թ․ ապրիլի 25-ին.
  55. ↑ Feulner, Georg; Stefan Rahmstorf, Anders Levermann, and Silvia Volkwardt (2013 թ․ մարտ). «On the Origin of the Surface Air Temperature Difference Between the Hemispheres in Earth's Present-Day Climate». Journal of Climate: 130325101629005. doi:10.1175/JCLI-D-12-00636.1. Վերցված է 2013 թ․ ապրիլի 25-ին.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  56. ↑ «TS.3.1.2 Spatial Distribution of Changes in Temperature, Circulation and Related Variables — AR4 WGI Technical Summary». Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ հոկտեմբերի 11-ին. Վերցված է 2017 թ․ օգոստոսի 15-ին.
  57. ↑ Ehhalt et al., Chapter 4: Atmospheric Chemistry and Greenhouse Gases, Section 4.2.3.1: Carbon monoxide (CO) and hydrogen (H2) Արխիվացված 2012-04-09 Wayback Machine, p. 256 Արխիվացված 2012-01-17 Wayback Machine, in IPCC TAR WG1 2001.
  58. ↑ Meehl, Gerald A.; և այլք: (2005 թ․ մարտի 18). «How Much More Global Warming and Sea Level Rise» (PDF). Science. 307 (5716): 1769–1772. Bibcode:2005Sci...307.1769M. doi:10.1126/science.1106663. PMID 15774757. Վերցված է 2007 թ․ փետրվարի 11-ին. {{cite journal}}: Explicit use of et al. in: |author2= (օգնություն)
  59. ↑ Group (2004 թ․ նոյեմբերի 28). «Forcings (filed under: Glossary)». RealClimate.
  60. ↑ Pew Center on Global Climate Change / Center for Climate and Energy Solutions (2006 թ․ սեպտեմբեր). «Science Brief 1: The Causes of Global Climate Change» (PDF). Arlington, Virginia, USA: Center for Climate and Energy Solutions. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2012 թ․ հոկտեմբերի 25-ին. Վերցված է 2017 թ․ օգոստոսի 15-ին. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն), p.2
  61. ↑ Hegerl et al., Chapter 9: Understanding and Attributing Climate Change Արխիվացված 2011-11-28 Wayback Machine, Section 9.4.1.5: The Influence of Other Anthropogenic and Natural Forcings Արխիվացված 2014-09-23 Wayback Machine, in IPCC AR4 WG1 2007, էջեր. 690–691. «Recent estimates indicate a relatively small combined effect of natural forcings on the global mean temperature evolution of the second half of the 20th century, with a small net cooling from the combined effects of solar and volcanic forcings.» p. 690 Արխիվացված 2018-05-08 Wayback Machine
  62. ↑ David Archer, Andrey Ganopolski A movable trigger: Fossil fuel CO2 and the onset of the next glaciation (PDF)
  63. ↑ IPCC. (2007) Climate change 2007: the physical science basis (summary for policy makers), IPCC.
  64. ↑ «Climate Change 2001: The Scientific Basis». Արխիվացված է օրիգինալից 2004 թ․ հունվարի 3-ին. Վերցված է 2017 թ․ օգոստոսի 15-ին.
  65. ↑ «IPCC Fourth Assessment Report, Working Group I Report «The Physical Science Basis», Section 7.3.3.1.5 (p. 527)» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2011 թ․ մարտի 15-ին. Վերցված է 2017 թ․ օգոստոսի 15-ին.
  66. ↑ «Annual CO2 emissions worldwide 1940-2020». Statista (անգլերեն). Վերցված է 2022 թ․ սեպտեմբերի 19-ին.
  67. ↑ http://www.climatechange2013.org/images/report/WG1AR5_Chapter08_FINAL.pdf
  68. ↑ Solomon, S; D. Qin; M. Manning; Z. Chen; M. Marquis; K.B. Averyt; M. Tignor; H.L. Miller, eds. (2007). «3.4.4.2 Surface Radiation». Climate Change 2007: Working Group I: The Physical Science Basis. ISBN 978-0-521-88009-1. Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ նոյեմբերի 3-ին. Վերցված է 2017 թ․ օգոստոսի 15-ին.
  69. ↑ Hansen, J; Sato, M; Ruedy, R; Lacis, A; Oinas, V (2000). «Global warming in the twenty-first century: an alternative scenario». Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A. 97 (18): 9875–80. Bibcode:2000PNAS...97.9875H. doi:10.1073/pnas.170278997. PMC 27611. PMID 10944197.
  70. ↑ Ramanathan, V.; Carmichael, G. (2008). «Global and regional climate changes due to black carbon». Nature Geoscience. 1 (4): 221–227. Bibcode:2008NatGe...1..221R. doi:10.1038/ngeo156.
  71. ↑ Կաղապար:Cite pmid
  72. ↑ Ramanathan, V.; և այլք: (2008). «Report Summary» (PDF). Atmospheric Brown Clouds: Regional Assessment Report with Focus on Asia. United Nations Environment Programme. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2011 թ․ հուլիսի 18-ին. Վերցված է 2017 թ․ օգոստոսի 15-ին. {{cite web}}: Explicit use of et al. in: |author= (օգնություն)
  73. ↑ Twomey, S. (1977). «Influence of pollution on shortwave albedo of clouds». J. Atmos. Sci. 34 (7): 1149–1152. Bibcode:1977JAtS...34.1149T. doi:10.1175/1520-0469(1977)034<1149:TIOPOT>2.0.CO;2. ISSN 1520-0469.
  74. ↑ Albrecht, B. (1989). «Aerosols, cloud microphysics, and fractional cloudiness». Science. 245 (4923): 1227–1239. Bibcode:1989Sci...245.1227A. doi:10.1126/science.245.4923.1227. PMID 17747885.
  75. ↑ IPCC, «Aerosols, their Direct and Indirect Effects Արխիվացված 2018-09-22 Wayback Machine», pp. 291—292 in IPCC TAR WG1 2001.
  76. ↑ Ramanathan, V.; և այլք: (2008). «Part III: Global and Future Implications» (PDF). Atmospheric Brown Clouds: Regional Assessment Report with Focus on Asia. United Nations Environment Programme. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2011 թ․ հուլիսի 18-ին. Վերցված է 2017 թ․ օգոստոսի 15-ին. {{cite web}}: Explicit use of et al. in: |author= (օգնություն)
  77. ↑ Active Cavity Radiometer Irradiance Monitor (ACRIM) total solar irradiance monitoring 1978 to present Արխիվացված 2017-06-11 Wayback Machine (Satellite observations of total solar irradiance); access date 2012-02-03
  78. ↑ Willson, Richard C.; H.S. Hudson (1991). «The Sun's luminosity over a complete solar cycle». Nature. 351 (6321): 42–4. Bibcode:1991Natur.351...42W. doi:10.1038/351042a0.
  79. ↑ «Solar Forcing of Climate». Climate Change 2001: Working Group I: The Scientific Basis. Արխիվացված է օրիգինալից 2005 թ․ մարտի 15-ին. Վերցված է 2005 թ․ մարտի 10-ին.
  80. ↑ Weart, Spencer (2003). «Changing Sun, Changing Climate?». The Discovery of Global Warming. Harvard University Press. ISBN 0-674-01157-0. Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 4-ին. Վերցված է 2008 թ․ ապրիլի 17-ին.
  81. ↑ Willson, R. C.; Mordvinov, A. V. (2003). «Secular total solar irradiance trend during solar cycles 21–23». Geophys. Res. Lett. 30 (5): 1199. Bibcode:2003GeoRL..30e...3W. doi:10.1029/2002GL016038.
  82. ↑ «Construction of a Composite Total Solar Irradiance (TSI) Time Series from 1978 to present». Physikalisch-Meteorologisches Observatorium Davos (PMOD). Վերցված է 2005 թ․ հոկտեմբերի 5-ին.
  83. ↑ Committee on Surface Temperature Reconstructions for the Last 2,000 Years, Board on Atmospheric Sciences and Climate, Division on Earth and Life Studies, National Research Council of the National Academies. (2006). «Climate Forcings and Climate Models». In North, Gerald R.; Biondi, Franco; Bloomfield, Peter; Christy, John R. (eds.). Surface Temperature Reconstructions for the Last 2,000 Years. National Academies Press. ISBN 0-309-10225-1. Վերցված է 2012 թ․ փետրվարի 1-ին.{{cite book}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link) CS1 սպաս․ թվային անուններ: authors list (link)
  84. ↑ Lean, Judith (2000). «Evolution of the Sun's Spectral Irradiance Since the Maunder Minimum». Geophysical Research Letters. 27 (16): 2425–8. Bibcode:2000GeoRL..27.2425L. doi:10.1029/2000GL000043.
  85. ↑ Scafetta, N.; West, B. J. (2006). «Phenomenological solar signature in 400 years of reconstructed Northern Hemisphere temperature record». Geophys. Res. Lett. 33 (17): L17718. Bibcode:2006GeoRL..3317718S. doi:10.1029/2006GL027142.
  86. ↑ «Changes in Solar Brightness Too Weak To Explain Global Warming». UCAR. 2006 թ․ սեպտեմբերի 13. Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ նոյեմբերի 21-ին. Վերցված է 2007 թ․ ապրիլի 18-ին. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  87. ↑ Simmon, R. and D. Herring (2009 թ․ նոյեմբեր). «Notes for slide number 7, titled "Satellite evidence also suggests greenhouse gas warming," in presentation, "Human contributions to global climate change"». Presentation library on the U.S. National Oceanic and Atmospheric Administration's Climate Services website. Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ հուլիսի 3-ին. Վերցված է 2011 թ․ հունիսի 23-ին.
  88. ↑ Hegerl et al., Chapter 9: Understanding and Attributing Climate Change Արխիվացված 2011-11-28 Wayback Machine, Frequently Asked Question 9.2: Can the Warming of the 20th century be Explained by Natural Variability? Արխիվացված 2018-11-20 Wayback Machine, in IPCC AR4 WG1 2007.
  89. ↑ Randel, William J.; Shine, Keith P.; Austin, John; և այլք: (2009). «An update of observed stratospheric temperature trends». Journal of Geophysical Research. 114 (D2): D02107. Bibcode:2009JGRD..11402107R. doi:10.1029/2008JD010421.
  90. ↑ 90,0 90,1 Jackson, R. and A. Jenkins (2012 թ․ նոյեմբերի 17). «Vital signs of the planet: global climate change and global warming: uncertainties». Earth Science Communications Team at NASA's Jet Propulsion Laboratory / California Institute of Technology. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  91. ↑ Riebeek, H. (2011 թ․ հունիսի 16). «The Carbon Cycle: Feature Articles: Effects of Changing the Carbon Cycle». Earth Observatory, part of the EOS Project Science Office located at NASA Goddard Space Flight Center. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  92. ↑ US National Research Council (2003). «Ch. 1 Introduction». Understanding Climate Change Feedbacks. Washington, D.C., USA: National Academies Press., p.19
  93. ↑ Lindsey, R. (2009 թ․ հունվարի 14). «Earth's Energy Budget (p.4), in: Climate and Earth's Energy Budget: Feature Articles». Earth Observatory, part of the EOS Project Science Office, located at NASA Goddard Space Flight Center. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  94. ↑ US National Research Council (2006). «Ch. 1 Introduction to Technical Chapters». Surface Temperature Reconstructions for the Last 2,000 Years. Washington, D.C., USA: National Academies Press., pp.26-27
  95. ↑ AMS Council (2012 թ․ օգոստոսի 20). «2012 American Meteorological Society (AMS) Information Statement on Climate Change». Boston, Massachusetts, USA: AMS. Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ ապրիլի 11-ին. Վերցված է 2017 թ․ օգոստոսի 15-ին. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  96. ↑ BBC Russian — В мире — Человек — виновник изменения климата
  97. ↑ МГЭИК, Четвёртый оценочный доклад Արխիվացված 2012-10-30 Wayback Machine(ռուս.), стр. 48
  98. ↑ «Climate Change and Biodiversity. IPCC Technical Paper V — April 2002». Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ ապրիլի 24-ին. Վերցված է 2017 թ․ օգոստոսի 15-ին.
  99. ↑ Роль наземных экосистем в связывании парниковых газов: вопросов больше чем ответов
  100. ↑ «Деятельность системы ООН в области изменения климата». Արխիվացված օրիգինալից 2007 թ․ մայիսի 28-ին. Վերցված է 2007 թ․ մայիսի 28-ին.
  101. ↑ «Обзор итогов деятельности Рабочей группы II Межправительственной группы экспертов по изменению климата (МГЭИК)». Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 11-ին. Վերցված է 2017 թ․ օգոստոսի 15-ին.
  102. ↑ Представляем четвёртую союзную программу по метеорологии Արխիվացված 2013-06-10 Wayback Machine Федеральная служба по гидрометеорологии и мониторингу окружающей среды России
  103. ↑ Румянцев В.Ю., Малхазова С.М., Леонова Н.Б., Солдатов М.С. ПРОГНОЗ ВОЗМОЖНЫХ ИЗМЕНЕНИЙ ЗОНАЛЬНЫХ ГРАНИЦ РАСТИТЕЛЬНОСТИ ЕВРОПЕЙСКОЙ РОССИИ И ЗАПАДНОЙ СИБИРИ В СВЯЗИ С ГЛОБАЛЬНЫМ ПОТЕПЛЕНИЕМ // Сибирский экологический журнал. — 2013. — Т. 20. № 4. — С. 449-458. URL: http://elibrary.ru/download/elibrary_19398747_80487954.pdf
  104. ↑ 104,0 104,1 Киотский протокол к Рамочной конвенции ООН об изменении климата (стр. 289—317) (PDF)
  105. ↑ ЮНЕП: Доклад о разрыве в уровне выбросов Достаточны ли обязательства Копенгагенской договоренности для ограничения глобального потепления 2 °C или 1,5 °C? Предварительная оценка ТЕХНИЧЕСКОЕ РЕЗЮМЕ Ноябрь 2010 г. (PDF) Արխիվացված 2012-10-09 Wayback Machine
  106. ↑ 106,0 106,1 Raupach et al 2014 (PDF)
  107. ↑ Pfeiffer et al, The ‘2 °C capital stock’ for electricity generation: Committed cumulative carbon emissions from the electricity generation sector and the transition to a green economy [1](անգլ.)
  108. ↑ «United Nations Climate Change Conference». Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ նոյեմբերի 10-ին. Վերցված է 2017 թ․ օգոստոսի 15-ին.
  109. ↑ Профессор Кевин Андерсон назвал это решение «проявлением магического отношения ко времени» [2]
  110. ↑ Kevin Anderson and Alice Bows (2010 թ․ նոյեմբերի 29). «Beyond 'dangerous' climate change: emissions cenarios for a new world». Phil. Trans. R. Soc. A 2011 369, doi: 10.1098/rsta.2010.0290. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  111. ↑ Global Carbon Budget 2014 (PDF) Արխիվացված 2014-09-22 Wayback Machine
  112. ↑ см. fig 6.12 Chapter 6 IPCC WGIII AR5
  113. ↑ Meinshausen, M. et al. Greenhouse gas emission targets for limiting global warming to 2 °C. Nature 458, 1158—1162 (2009)
  114. ↑ GEA Global Energy Assessment — Toward a Sustainable Future (Cambridge Univ. Press and International Institute for Applied Systems Analysis, 2012)
  115. ↑ Höhne, N., den Elzen, M. G. J. & Escalante, D. Regional GHG reduction targets based on effort sharing: a comparison of studies. Clim. Policy 14, 122—147 (2014)
  116. ↑ Bows, A. & Anderson, K. Contraction and convergence: an assessment of the CCOptions model. Climatic Change 91, 275—290 (2008)
  117. ↑ Carbon Tracker & The Grantham Research Instit — Unburnable Carbon 2013, p.11 (PDF)
  118. ↑ Kevin Anderson and Alice Bows Beyond 'dangerous' climate change p.29 (PDF+HTML)
  119. ↑ Anderson & Bows 2008 (PDF+HTML)
  120. ↑ Chancel & Piketty 2015 (PDF)
  121. ↑ В США к этой группе относится 60 % населения, в Евросоюзе — 27 %, в России — 20 %.
  122. ↑ Kevin Anderson The hidden agenda: how veiled techno-utopias shore up the Paris Agreement [3]
  123. ↑ A roadmap for rapid decarbonization Science, 24 Mar 2017
  124. ↑ Moore’s law for carbon would defeat global warming The Guardian, 23 March 2017
  125. ↑ Канада вышла из соглашения в 2012 году
  126. ↑ Несколько стран использовали в качестве базового другой год: Болгария и Польша — 1988, Венгрия — 1985—1987, Румыния — 1989, Словения — 1986.
  127. ↑ Промышленный спад в странах бывшего СССР и Восточной Европы с избытком обеспечивал возможность всем участникам Киотского протокола выполнить свои обязательства только за счёт покупки квот у этих стран, без каких-либо мер по снижению эмиссии. [4] Արխիվացված 2016-04-02 Wayback Machine Впрочем, на практике такая торговля не получила существенного развития. [5]
  128. ↑ Обязанность компенсировать недостаточное снижение эмиссии до 2012 года в следующем периоде с прибавкой 30 % и приостановка участия в торговле эмиссионными квотами. «An Introduction to the Kyoto Protocol Compliance Mechanism». UNFCC. Վերցված է 2006 թ․ հոկտեմբերի 30-ին.
  129. ↑ Barker, T.; և այլք: (2007). «Mitigation costs across sectors and macro-economic costs». In Metz, B.; Davidson, O. R.; Bosch, P. R.; Dave, R.; Meyer, L. A. (eds.). Technical summary. Climate Change 2007: Mitigation. Contribution of Working Group III to the Fourth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change. Print version: Cambridge University Press, Cambridge, United Kingdom and New York, NY, USA. This version: IPCC website. ISBN 978-0-521-88011-4. Արխիվացված է օրիգինալից 2010 թ․ դեկտեմբերի 20-ին. Վերցված է 2011 թ․ ապրիլի 16-ին.
  130. ↑ 5. Integrating development into a global climate regime (PDF), in World Bank 2010, էջ. 233
  131. ↑ Turning Down the Heat: The Politics of Climate Policy in Affluent Democracies (PDF) Արխիվացված 2016-04-06 Wayback Machine
  132. ↑ Poortinga et al. Uncertain climate: An investigation into public scepticism about anthropogenic climate change [6]
  133. ↑ Kahan D., Peters E., Wittlin M., Slovic P., Ouellette L., Braman D., Mandel G. The polarizing impact of science literacy and numeracy on perceived climate change risks.Nat Clim Chang 2012, 2:732—735. 55-57
  134. ↑ Kahan D. M., Jenkins-Smith H., Braman D. Cultural cognition of scientific consensus. J Risk Res 2011, 14:147—174.
  135. ↑ Whitmarsh L. Scepticism and uncertainty about climate change: dimensions, determinants and change over time. Glob Environ Chang 2011, 21:690—700
  136. ↑ Winn, W. D. (2002) Current trends in educational technology research: The study of learning environments. Educational Psychology Review, 14(3), 331—351.
  137. ↑ Stoll-Kleemann et al The psychology of denial concerning climate mitigation measures: evidence from Swiss focus groups (PDF) Արխիվացված 2016-04-11 Wayback Machine
  138. ↑ Lorenzoni et al., 2007 Barriers perceived to engaging with climate change among the UK public and their policy implications (PDF)
  139. ↑ Kerr 2009
  140. ↑ Public perception of cold weather events as evidence for and against climate change. (PDF)
  141. ↑ Liisa Antilla Climate of scepticism (PDF) Արխիվացված 2020-09-27 Wayback Machine
  142. ↑ The organisation of denial: Conservative think tanks and environmental scepticism [7]
  143. ↑ Anderegg et al Expert credibility in climate change
  144. ↑ Peter T. Doran Maggie Kendall Zimmerman Examining the Scientific Consensus on Climate Change [8]
  145. ↑ NGO’s Letter to Companies (PDF)
  146. ↑ http://gofossilfree.org/about-fossil-free/
  147. ↑ Bill McKibben Why We Need to Keep 80 Percent of Fossil Fuels in the Ground, Yes! Magazine
  148. ↑ «…divestment efforts affecting the investment community, which could significantly affect demand for our products…» [9] — Peabody Energy Corporation Annual Report
  149. ↑ ENCYCLICAL LETTER LAUDATO SI’ OF THE HOLY FATHER FRANCIS ON CARE FOR OUR COMMON HOME (PDF)
  150. ↑ Climate Change and The Common Good A Statement Of The Problem And The Demand For Transformative Solutions (PDF)
  151. ↑ Новости науки: разрушение шельфовых ледников Антарктиды — прямая угроза экологическому балансу планеты
  152. ↑ «Overview of areal changes of the ice shelves on the Antarctic Peninsula over the past 50 years» (PDF).
  153. ↑ Skeptical Science: Антарктика наращивает лед
  154. ↑ «Разрастание Антарктиды объяснили глобальным потеплением». Lenta.ru. 18 августа 2010. Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 25-ին. Վերցված է 2010 թ․ սեպտեմբերի 3-ին.
  155. ↑ «Глобальное потепление и таяние вечной мерзлоты: оценка рисков для производственных объектов ТЭК РФ». Արխիվացված է օրիգինալից 2009 թ․ հոկտեմբերի 26-ին. Վերցված է 2017 թ․ օգոստոսի 15-ին.
  156. ↑ Итан Тодрас-Уайтхилл. As Ice Recedes, Interest Surges(անգլ.) на сайте nytimes.com, 9 декабря 2007
  157. ↑ Home : Nature Status

Արտաքին հղումներ խմբագրել

Միջազգային համաձայնություններ խմբագրել

Այլ խմբագրել

 Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Գլոբալ տաքացում» հոդվածին։
Այս հոդվածն ընտրվել է Հայերեն Վիքիպեդիայի՝ 2017 թվականի օգոստոսի 16-ի օրվա հոդված:
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Գլոբալ_տաքացում&oldid=9546358» էջից