Վիքիպեդիա

Աշխարհի հոգի

փիլիսոփայական հասկացություն. ներքին կապը մոլորակի բոլոր կենդանի էակների միջև

Աշխարհի հոգի, Համաշխարհային հոգի կամ Անիմա մունդի (հուն․՝ ψυχὴ τοῦ κόσμου, լատին․՝ anima mundi, գերմ.՝ Weltseele), բնափիլիսոփայության մեջ՝ աշխարհի միակ ներքին բնույթը, որը ընկալվում է որպես Գերագույն կենդանի էակ (Աստված), որն ունի ձգտումներ, գաղափարներ և զգացմունքներ։ Շատ փիլիսոփայական ուսմունքներ, որոնք աշխարհի միասնությունը հանգեցնում էին իդեալական կամ ըմբռնելի դաշտի հավերժական կեցության, այնուամենայնիվ, ընդունում էին նաև բոլոր երևույթների մեջ ապրող աշխարհի հոգին՝ որպես ենթակա սկզբունք, որը ընկալելով յուրացնում և իրականացնում է բարձրագույն իդեալական միասնությունը զգայական դաշտում և ժամանակային գործընթացում՝ հավերժորեն բնակվելով բացարձակ սկզբում։

Կրեացիոն տիեզերքի համընդհանուր համապատասխանությունների նկարազարդում, որտեղ գտնվում է Կեցության սանդուղքը (scala naturae) և կնոջ պատկերով Աշխարհի հոգին, «բնության հայելու և արվեստի անբաժան պատկերը» («Integra Naturae Speculum Artisque Imago»)
Ռոբերտ Ֆլադդի Թե՛ մեծ, թե՛ փոքր տիեզերքի մետաֆիզիկական, ֆիզիկական և տեխնիկական պատմությունը[1] աշխատությունից 1617

Աշխարհի հոգու մասին նման տեսակետը ներկայացրել է Պլատոնը «Տիմեոս» երկում, այնուհետև դարձել է Պլատոնի և նեոպլատոնական փիլիսոփայության հիմնական կետերից մեկը։

Ըստ Պլատոնի

խմբագրել

«Տիմեուս» երկում (Timaeus 34b-36d) Պլատոնը հոգուն տալիս է համընդհանուր տիեզերաբանական սկզբունքի իմաստ։ Նա նկարագրում է աշխարհի հոգու ստեղծումը Դեմիուրգ աստծո ( հին հունարեն՝ Δημιουργός — «վարպետ, գիտակ, ստեղծող, ստեղծագործող արարիչ. հին հունարեն՝ δῆμος — «հող, ժողովուրդ» + հին հունարեն՝ ἔργον — «գործ, աշխատանք») կողմից այսպես.

Դեմիուրգը խառնեց անբաժանելի և հավերժորեն նույնական էությունը բաժանելի էության հետ՝ դրանով իսկ ստեղծելով էության երրորդ (միջին) տեսակը՝ հաղորդակից ինչպես նույնական, այնպես էլ մյուս բնույթին։ Նա ուժով «ներդաշնակեցրեց» էության այս երեք տեսակները, և ստացված ամբողջությունը բաժանեց անհրաժեշտ քանակի մասերի, ընդ որում յուրաքանչյուր մաս այսուհետ ներառում էր իրենում նույնականը, բաժանելին և էությունը։ Բաժանման գործընթացը ինքնին նկարագրվում է որպես երեք աստիճան (մոտեցումներ).

  1. Նախ, դեմիուրգը բաժանեց ամբողջը` օգտագործելով առաջին թվերի՝ 2 (2:4:8) և 3 (3:9:27), երկրչափական համամասնությունները (ոսկե հատում), ստացված թվերի «առաջնային» շարքը կարելի է ներկայացնել որպես 1:2:3:4:8:9:27;
  2. այնուհետև երկ- և եռ- ինտերվալներից յուրաքանչյուրը լրացրեց երկրաչափական և միջին թվաբանականներով (ամենափոքր ամբողջ թվերով 6:8:9:12 և այլն); այստեղից ծագեցին նոր մեկուկեսատոն (6:9, 8:12; հարաբերակցությունը համապատասխանում է կվինտայի կոնսոնանսին), գերտրետ (6:8, 9:12; համապատասխանում է կվարտային) և գերութ (9:8; համապատասխանում են ամբողջ տոներին) ինտերվալներ.
  3. վերջապես, նա բոլոր գերերեք ինտերվալները լցրեց գերութերով, որից հետո յուրաքանչյուր գերերեք ինտերվալում ձևավորվեց 256:243 մնացորդային ինտերվալ (կիսատոն, որը հետագայում պյութագորասականներից հայտնի է որպես լիմմա)։

Այս մաթեմատիկական գործողությունները կատարելով՝ դեմիուրգը սպառեց իր խառնուրդը մինչև վերջ։

Պլատոնը Դեմիուրգին սահմանում է որպես Միտք, որը, նայելով հավերժական հասկանալի նախատիպ-պարադիգմին, ստեղծում է աշխարհը՝ կարգի բերելով քաոսային շարժվող նյութը։ Միևնույն ժամանակ, ոչ ինքնին իդեալական նախատիպը, ոչ նյութը կախված չեն Դեմիուրգից, նա միայն կապում է դրանք իրար, սա է նրա էական տարբերությունը թեիստական կրոնների Աստծուց, ով ստեղծում է աշխարհը ոչնչից։

 
Նշում. Քանի որ Պլատոնը չի հստակեցնում, թե տետրախորդի որ մասում է տեղադրել լիմմա, գիտնականները տարբեր կերպ են մեկնաբանել տետրախորդի քայլ առ քայլ լցնումը. նկարում ցույց են տրված 2 ամենատարածված տարբերակները՝ կիսատոն ներքևում և կիսատոն վերևում, որոնք տալիս են համապատասխանաբար դորիական կամ լիդիական լադերի ներդաշնակություն (ներդաշնակությունը հասկացվում էր որպես օկտավայի ձև)։

Գիտական գրականության մեջ, ինչպես հին, այնպես էլ ժամանակակից, բազմիցս փորձեր են արվել վերակառուցել Պլատոնի աշխարհի հոգու «երաժշտամաթեմատիկան»։ Նման վերակառուցումների արդյունքում ստացված ձայնաշարքը կոչվում է Պլատոնի «տիեզերական գամմա»։ Ինտերվալների ամենահին հաշվարկը պատկանում է հելլենիստական դարաշրջանի մի անանուն հեղինակի, որին Նիկոմաքուսը (հղելով հենց Պլատոնին) կոչում է Թիմեոս Լոկրիացի[2]։ Վերջին վերակառուցումներից մեկն առաջարկվել է Ստեֆան Հագելի կողմից[3]։ Պլատոնի տիեզերական գամման ունի նկարում ցույց տված տեսքը։

Դեմիուրգի կողմից ստեղծված աշխարհի հոգին ապահովում է առկա աշխարհի հաղորդակցությունը բարձրագույն Մտքի հետ։ Սրա շնորհիվ անհատական հոգով օժտված մարդն իրենում համատեղում է խելքն ու անհրաժեշտությունը։

Հասկացության պատմություն

խմբագրել

Քանի որ այստեղ Աշխարհի հոգին նշանակված է որպես գոյություն ունեցող ամեն ինչի սկզբի երրորդ հիպոստաս (հուն․՝ ή τρίτη αρχική υπόστασις), որոշ եկեղեցական տեքստաբաններ (հատկապես Օրիգենեսը և նրա հետևորդները) այն նույնացրել են Սուրբ Երրորդության երրորդ անձի հետ։ Աշխարհի հոգու գաղափարը, որն անհետացել է սխոլաստիկայի ժամանակաշրջանում, առաջ է գալիս Վերածննդի և Նոր դարաշրջանի սկզբի պլատոնիստների մոտ, իսկ նորագույն ժամանակներում՝ Գյոթեի փիլիսոփայական բանաստեղծություններում և Ֆ. Շելլինգի որոշ գրվածքներում։ Մյուս կողմից, Շոպենհաուերի կույր կամքի մետաֆիզիկան և Հարթմանի անգիտակցական աշխարհաստեղծարարությունը հեռանում են պլատոնիզմից դեպի Աշխարհի հոգու ավելի հին տեսակետը, որը ոգեշնչել է հինդուիզմի փիլիսոփայական և միստիկական մտքերը (տես Պարամատմա, Վեդանտա, Հնդկական փիլիսոփայություն, Ուպանիշադներ)

Համաձայն այս տեսակետի՝ անհաշիվ գործող և արարող Աշխարհի հոգին Տիեզերքի անկախ և միասնական էությունն է, որն իրենից վեր որևէ այլ բացարձակ և իդեալական սկիզբ չի ենթադրում։ Ցանկացած նատուրալիստական մոնիզմ տրամաբանորեն հանգում է նման տեսակետի՝ անկախ զուտ մետաֆիզիկական ենթադրություններից։ Ճանաչելով եղածի իրական միասնությունը՝ անհրաժեշտ է ճանաչել այս միասնության պատճառը որպես իրական էություն։

Եվ եթե տիեզերքի մասնակի տարրերը (ատոմները) պետք է հանգեցվեն դինամիկ բնորոշման (գործող ուժերի կենտրոններ), որն իր հերթին սպառվում է ձգտման և պատկերացման հոգեկան նշաններով, ապա պետք է ընդունել, որ այդ ուժերի էական միասնությունն էլ ունի հոգեկան բնություն, կամ էլ կա Աշխարհի հոգի, ինչպես, ի դեպ, դրան պետք է գար հայտնի բնագետ և դարվինիստ Հեկելը։ Բայց Համաշխարհային հոգու գաղափարը, որպես ամեն ինչի անվերապահորեն անկախ և միակ էություն, անհաղթահարելի դժվարության է հանդիպում նպատակահարմար և պլանավորված համաշխարհային գործընթացի փաստի մեջ, որը ժամանակի մեջ աստիճանաբար իրականություն է դարձնում մի այնպիսի բան, որն իրականում սկզբում տրված չէր։ Ընդունելով Աշխարհի հոգու գոյությունը որպես միակ նախասկիզբ՝ նման ընթացքը կլիներ անվերապահորեն նորի մշտական ստեղծում կամ ոչնչից շարունակական արարում, այսինքն՝ մաքուր հրաշք։

Ըստ Հեգելի

խմբագրել
 
Մարմնում հոգու եռակի մտապատկերում ըստ Ռոբերտ Ֆլադդի` «Մեծ և փոքր տիեզերքի պատմությունը» գրքի (1619)

Աշխարհի հոգին[Ն 1] կամ բացարձակ[Ն 2] ոգին Հեգելի փիլիսոփայության մեջ այն է, ինչի հիմքում ընկած է ամեն (իսկապես!) գոյություն ունեցողը։ Միայն նա է կարող, իր անսահմանության շնորհիվ, հասնել իր մասին իրական իմացությանը («Ճանաչիր ինքդ քեզ»)։ Ինքնաճանաչման համար այն պետք է դրսևորվի։ Բացարձակ Հոգու ինքնաբացահայտումը տարածության մեջ (արտաքինից) բնությունն է. ժամանակի մեջ ինքնաբացահայտումը (ներսից՝ որպես վիճակների փոփոխություն) պատմությունն է[7][8]։

Բացարձակ ոգու բացահայտումը պատմության մեջ

խմբագրել

Պատմությունն առաջնորդվում է ժողովրդի ոգիների հակասություններով, որոնք Բացարձակ ոգու մտքերն ու պրոյեկցիաներն են։ Երբ Բացարձակ ոգու կասկածները վերանան, նա կհանգի Իր Բացարձակ Գաղափարին, և պատմությունը կավարտվի, և կտիրի Ազատության Թագավորություն։ Ժողովուրդների միջև պատերազմներն արտահայտում են Բացարձակ Հոգու մտքերի լարված բախում։ Դրանցում Հեգելը տեսնում է դիալեկտիկական պահ՝ հակաթեզ դատողություն[8]։

Բացահայտման աստիճաններ

խմբագրել

Ըստ Հեգելի, «ոգու էությունն ազատությունն է»[9][10]։ «Հոգու փիլիսոփայություն հանրագիտարանում»[11] Հեգելը գծագրում է այս ազատության աստիճանաբար որոշվող փուլերը, մինչև ոգին կատարի Դելփյան հրամայականը, որով Հեգելը սկսում է. «Ճանաչիր ինքդ քեզ»[12]։ Բացարձակ Հոգու բացահայտման աստիճանները, այսինքն՝ աշխարհը որպես նրա ինքնաճանաչում ճանաչելու եռաստիճան քայլերն են.

  1. սուբյեկտիվ ոգի (մարդաբանություն, ֆենոմենոլոգիա, հոգեբանություն)
  2. օբյեկտիվ ոգի (վերացական իրավունք, բարոյականություն, էթիկա)
  3. բացարձակ ոգի (արվեստ, կրոն, փիլիսոփայություն)։

Մետաֆիզիկայում և ալքիմիայում

խմբագրել

Թեիստական մետաֆիզիկան (օրինակ՝ Սանկհյա), ինչպես նաև ալքիմիան տեղեկատվություն է տրամադրում այնպիսի հոգևոր տարրերի մասին, ինչպիսիք են հոգին և Գերագույն հոգին (Համաշխարհային հոգին)։ Աշխարհի հոգու հետագա իմացությունը հանգեցվում է երեք համաշխարհային հոգիների առանձնացման՝ ամեն կենդանի էակի սրտի Բարձրյալ Հոգի (Կշիրոդակաշայի Վիշնու), տիեզերքի ամեն նյութականի Բարձրյալ Հոգի (բրահմանդա - Գարբհոդակաշայի Վիշնու) և տիեզերքների ամեն նյութականների Բարձրյալ Հոգի (Մահա-Վիշնու կամ Կարանոդակասայի Վիշնու)։ Մյուս կողմից, ալքիմիան ավելի մոտ է անանձնական Բացարձակին` Աստծուն որպես ոգու կամ պարզապես որպես Համաշխարհային Միտքի ճանաչելուն, ինչը նշանակում է ընդունել Աստծո կամ Բրահմանի (Վիշնու) հավերժական հատկությունների միայն մի մասը։

Ինչ վերաբերում է նյութական ստեղծագործությանը, ապա Կրիշնայի ամբողջականությունը ենթադրում է երեք Վիշնուների առկայություն։

  1. Առաջինը՝ Մահա-Վիշնուն, ստեղծում է մեկ նյութական էներգիա, որը հայտնի է որպես մահաթ-տատտվա։
  2. Երկրորդը՝ Գարբոդակասայի Վիշուն, ամբողջ տիեզերքի կազմում է՝ ստեղծելու աշխարհի բազմազանությունը,
  3. Երրորդը՝ Կսիրոդակասաի Վիշնուն, տարածվում է որպես համատարած Գերհոգի բոլոր տիեզերքներում, յուրաքանչյուր կենդանի էակի սրտում, որը նաև հայտնի է որպես Պարամատմա։

Կյանքի նպատակը Կրիշնային ճանաչելն է, ով բնակվում է յուրաքանչյուր կենդանի էության սրտում՝ որպես Պարամատմա[13]։

Տես նաև

խմբագրել
 
«Դելփյան քրմուհի», Ջոն Քոլիեր, 1891. Դելփյան «ճանաչիր քեզ» հրամայականը ղեկավարում է Հեգելի` ոգու ողջ փիլիսոփայությունը:

Նշումներ

խմբագրել
  1. ↑ գերմ.՝ Geist բառն ունի իմաստների լայն շրջանակ[4]։ Այնուամենայնիվ, իր ամենաընդհանուր հեգելյան իմաստով «Geist-ը նշանակում է մարդու խելքը և նրա արտադրանքը, ի տարբերություն բնության և նաև տրամաբանական իդեայի[5]։ Որոշ հին թարգմանություններ այն ներկայացնում են որպես «խելք», այլ ոչ թե «ոգի»։ Բայց ֆենոմենոլոգիայում այն ավելի հաճախ վերաբերում է կոլեկտիվ խելքին կամ «ոգուն», որի հետ համաձայն են/կիսում են մի խումբ մարդիկ[6]։
  2. ↑ լատին․՝  absolutus նշանակում է «չլինել կախված, պայմանավորված, հարաբերական կամ սահմանափակված որևէ այլ բանից, այլ լինել ինքնաբավ, կատարյալ, ամբողջական»։

Ծանոթագրություններ

խմբագրել
  1. ↑ «Robert Fludd's Utriusque Cosmi maioris salicet et minoris metaphysica... (1617-1619 CE)». billheidrick.com. Վերցված է 2023 թ․ օգոստոսի 19-ին.
  2. ↑ Timaeus, Locrus (1972). Über die Natur des Kosmos und der Seele (գերմաներեն). BRILL. ISBN 978-90-04-03344-3.
  3. ↑ Hagel, Stefan (2009 թ․ դեկտեմբերի 17). Ancient Greek Music. Cambridge University Press. էջ 162. ISBN 978-0-521-51764-5.
  4. ↑ Inwood, Michael (1992). A Hegel Dictionary. pp. 274–77. ("Spirit" for an elaboration.) Wiley-Blackwell. ISBN 978-0631175339.
  5. ↑ Inwood, Michael (1992). A Hegel Dictionary. p. 275. Wiley-Blackwell. ISBN 978-0631175339.
  6. ↑ Inwood, Michael (2018). "Editor's Introduction". The Phenomenology of Spirit. p. vii. Oxford University Press.
  7. ↑ Кириленко Г.Г., Шевцов Е.В. (2010). «Гегель Георг Вильгельм Фридрих. Создатель теории диалектики». hrono.ru. Краткий философский словарь. էջեր 61–63. Վերցված է 2023 թ․ օգոստոսի 20-ին.
  8. ↑ 8,0 8,1 «Философия природы». StudFiles (ռուսերեն). 2018. էջ 13. Վերցված է 2023 թ․ օգոստոսի 20-ին.
  9. ↑ Harris, Errol E (1992). «G W F Hegel, The Encyclopaedia Logic: Part I of the Encyclopaedia of Philosophical Sciences, with the Zusätze, trans T F Geraets, W A Suchting and H S Harris, Indianapolis. §382» (PDF). Hegel Bulletin. 13 (01): 51–55. doi:10.1017/s0263523200004845. ISSN 0263-5232. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2023 թ․ օգոստոսի 21-ին. Վերցված է 2023 թ․ օգոստոսի 21-ին.
  10. ↑ Հեգել. «Elements of the Philosophy of Right. Freedom» (PDF).
  11. ↑ «Contents of Hegel's Encyclopaedia of the Philosophical Sciences in Outline». www.marxists.org. Վերցված է 2023 թ․ օգոստոսի 21-ին.
  12. ↑ Hegel, Georg Wilhelm Friedrich. George di Giovanni (ed.). «The Science of Logic. §377» (PDF). Cambridge University Press. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2024-01-11-ին. Վերցված է 2023-08-21-ին.
  13. ↑ «Chapter Six». vedabase.io (անգլերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2021 թ․ մարտի 4-ին. Վերցված է 2020 թ․ նոյեմբերի 3-ին.

Գրականություն

խմբագրել
  • «Мировая душа». Բրոքհաուզի և Եֆրոնի հանրագիտական բառարան: 86 հատոր (82 հատոր և 4 լրացուցիչ հատորներ). Սանկտ Պետերբուրգ. 1890–1907.{{cite book}}: CS1 սպաս․ location missing publisher (link)
  • Быкова Μ. Φ. Абсолютный дух // Новая философская энциклопедия / Ин-т философии РАН; Нац. обществ.-науч. фонд; Предс. научно-ред. совета В. С. Стёпин, заместители предс.: А. А. Гусейнов, Г. Ю. Семигин, уч. секр. А. П. Огурцов. — 2-е изд., испр. и допол. — М.: Мысль, 2010. — ISBN 978-5-244-01115-9
  • Шичалин Ю. А. Душа // Античная философия. Энциклопедический словарь. М.: Прогресс-традиция, с.352-357.
Այլ լեզուներով
  • Handschin J. The «Timaeus» Scale // Musica Disciplina, IV (1950), pp. 3–42.
  • McClain E.G. The Pythagorean Plato. Prelude to the song itself. York Beach, Maine, 1978.
  • Barker A. Greek Musical Writings, vol. I: The musician and his art. Cambridge, 1984 (թարգմանություններ Պլատոնից և հետազոտություններ հոդվածի թեմայի շուրջ)
  • Schlette H.R. Weltseele. Geschichte und Hermeneutik. Frankfurt a.M., 1993.

Արտաքին հղումներ

խմբագրել
 Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Աշխարհի հոգի» հոդվածին։
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Աշխարհի_հոգի&oldid=10114282» էջից