Պարսկերենի այբուբեն

Պարսկերենի այբուբեն (պարս.՝ الفبای فارسی‎, ալեֆբայե ֆարսի^[1]), գրային համակարգ, որը գործածական է ժամանակակից պարսկերենի համար։ Մինչ այդ գոյություն ունեցած գրային համակարգերը, որոնք ստեղծվել էին հին պարսկերենի (մ.թ.ա. 6-3-րդ դարեր), պարթևերենի (մ.թ.ա. 3 - մ.թ. 3-րդ դարեր) և պահլավերենի (3-7-րդ դարեր) համար, զարգացած միջնադարում այլևս գործածական չէին^[2]։

Գրային համակարգը հիմնված է արաբերենի այբուբենի վրա, որը բացատրվում է 7-րդ դարում Սասանյան Պարսկաստանի նվաճմամբ և երկու դար տևած արաբական գերիշխանությամբ։ Երկրում տարածվեց իսլամը իր երկու՝ սուննի և շիա ճյուղերով։ Ժամանակի ընթացքում շիականությունը հիմնականում դուրս մղեց մյուս բոլոր հավատալիքները։ 9-րդ դարում առաջացան Սամանիների (819-999) և Սաֆարիների (861-1003) բուն իրանական կիսանկախ պետությունները^[3], որոնք հիմք դրեցին արդի պարսկերենի այբուբենին^[4]։

Արաբերենի այբուբենը հարմարեցվել է պարսկերենի գրային համակարգի համար. պարսկերենի այբուբենը ներառում է արաբերենի բոլոր 28 հարֆերը, ինչպես նաև ևս չորսը՝ پ (փե), ژ (ժե), گ (գաֆ), چ (չե), ուստիև այբուբենը երբեմն կոչվում է «փաժգաչ»։ Որոշ տառեր ունեն նույնական հնչողություն^[5]։ Գրվում է աջից ձախ։ Մաթեմատիկական արտահայտությունները և թվային արժեքները նույնպես գրվում են աջից ձախ, որոնք այլ լեզուներում ընթերցվում են ձախից աջ։ Հարֆերից որոշներն ունեն չորս գրելաձև։

Գրանիշեր խմբագրել

Ստորև բերված են պարսկերենի այբուբենի 32 գրանիշերը, որոնք հայտնի են որպես «հարֆեր»։ Դրանց տեսքը կարող է փոխվել կախված դիրքից. առանձին, սկզբնական (միացված է ձախ կողմում), միջին (միացվում է երկու կողմերում) եւ վերջնական (միացվում է աջ կողմում)։

Բաղաձայններ խմբագրել

Հարֆերի անունները հիմնականում օգտագործվում են արաբերենից՝ պարսկերեն արտասանությամբ։

#	անվանումը պարսկերեն	անվանումը տրանսլիտով	DIN 31635 համակարգ	ՄՀԱ	Յունիքոդ	Հարֆերի ձևեր
#	անվանումը պարսկերեն	անվանումը տրանսլիտով	DIN 31635 համակարգ	ՄՀԱ	Յունիքոդ	Վերջնական	Միջին	Սկզբնական	Առանձին
0	همزه	համզա	ʾ	կոկորդային շփական [ʔ]	U+0621	Չկա տվյալ	Չկա տվյալ	Չկա տվյալ	ء
					U+0623	ـأ		أ
					U+0626	ـئ	ـئـ	ئـ	ئ
					U+0624	ـؤ		ؤ
1	الف	ʾalef	â	[ɒ]	U+0627	ـا		ا
2	به	be	b	[b]	U+0628	ـب	ـبـ	بـ	ب
3	په	pe	p	[p]	U+067E	ـپ	ـپـ	پـ	پ
4	ته	te	t	[t]	U+062A	ـت	ـتـ	تـ	ت
5	ثه	s̱e	s̱	[s]	U+062B	ـث	ـثـ	ثـ	ث
6	جیم	jim	j	[d͡ʒ]	U+062C	ـج	ـجـ	جـ	ج
7	چه	če	č	[t͡ʃ]	U+0686	ـچ	ـچـ	چـ	چ
8	حه	ḥe (ḥâ-ye ḥotti, ḥâ-ye jimi)	ḥ	[h]	U+062D	ـح	ـحـ	حـ	ح
9	خه	xe	x	[x]	U+062E	ـخ	ـخـ	خـ	خ
10	دال	dâl	d	[d]	U+062F	ـد		د
11	ذال	ẕâl	ẕ	[z]	U+0630	ـذ		ذ
12	ره	re	r	[ɾ]	U+0631	ـر		ر
13	زه	ze	z	[z]	U+0632	ـز		ز
14	ژه	že	ž	[ʒ]	U+0698	ـژ		ژ
15	سین	sin	s	[s]	U+0633	ـس	ـسـ	سـ	س
16	شین	šin	š	[ʃ]	U+0634	ـش	ـشـ	شـ	ش
17	صاد	ṣâd	ṣ	[s]	U+0635	ـص	ـصـ	صـ	ص
18	ضاد	zâd	z	[z]	U+0636	ـض	ـضـ	ضـ	ض
19	طا	tâ	t	[t]	U+0637	ـط	ـطـ	طـ	ط
20	ظا	ẓâ	ẓ	[z]	U+0638	ـظ	ـظـ	ظـ	ظ
21	عین	ʿayn	ʿ	[ʔ]	U+0639	ـع	ـعـ	عـ	ع
22	غین	ġayn	ġ	[ɣ]	U+063A	ـغ	ـغـ	غـ	غ
23	فه	fe	f	[f]	U+0641	ـف	ـفـ	فـ	ف
24	قاف	q̈âf	q̈	[ɣ]	U+0642	ـق	ـقـ	قـ	ق
25	کاف	kâf	k	[k]	U+06A9	ـک	ـکـ	کـ	ک
26	گاف	gâf	g	[ɡ]	U+06AF	ـگ	ـگـ	گـ	گ
27	لام	lâm	l	[l]	U+0644	ـل	ـلـ	لـ	ل
28	میم	mim	m	[m]	U+0645	ـم	ـمـ	مـ	م
29	نون	nun	n	[n]	U+0646	ـن	ـنـ	نـ	ن
30	واو	vâv	v / ū / ow / (w / aw / ō դարի լեզվում)	[v] / [uː] / [o] / [ow] / ([w] / [aw] / [oː] դարի լեզվում)	U+0648	ـو		و
31	هه	he (hā-ye havvaz, hā-ye do-češm)	h	[h]	U+0647	ـه	ـهـ	هـ	ه
32	یه	ye	y / ī / á / (ay / ē դարի լեզվում)	[j] / [i] / [ɒː] / ([aj] / [eː] դարի լեզվում)	U+06CC	ـی	ـیـ	یـ	ی

Աղյուսակից երևում է, որ միևնույն հնչյուններ արտահայտելու համար պարսկերենում կան երկու կամ ավելի հարֆեր՝

«ս» հնչյունի համար՝ երեք հարֆ՝ 5-րդը (s̱e), 15-րդը (sin), 17-րդը (ṣâd)
«հ» հնչյունի համար՝ երկու հարֆ՝ 8-րդը (ḥe), 31-րդը (he)
«զ» հնչյունի համար՝ չորս հարֆ՝ 11-րդը (ẕâl), 13-րդը (ze), 18-րդը (zâd), 20-րդը (ẓâ)
«ղ» հնչյունի համար՝ երկու հարֆ՝ 22-րդը (ġayn), 24-րդը (q̈âf)

Դրանց գոյությունը բացատրվում է Ղուրանում առկա բառերի՝ պարսկերենի բառապաշար ներմուծմամբ. արաբերենում տարահունչ հարֆերը չունեն իրենց համարժեքները պարսկերենում։ Հետևաբար, ուղղագրությունը հիմնվում է արաբերեն բառարմատների վրա, իսկ բուն պարսկական բառերում հիմնականում օգտագործվում են դրանց «առավել թեթև» տարբերակները, որոնք մոտ են հնդեվրոպական լեզուներին՝ «ս» հնչյունի համար 15-րդը (sin), «հ» հնչյունի համար՝ 31-րդը (he), «զ» հնչյունի համար՝ 13-րդը (ze), «ղ» հնչյունի համար՝ 22-րդը (ġayn): Նույնպես խիստ հազվադեպ են թաշդիդը և թանվինը։

Յոթ հարֆ (و, ژ, ز, ر, ذ, د, ا) չեն միացվում հաջորդին, հետևաբար՝ ունենալով ընդամենը մեկ գրելաձև։ Այդպես անջատ է գրվում, օրինակ امروز էմռուզ ("այսօր") բառը։

Ձայնավորներ խմբագրել

Բացի վերը նշված բաղաձայններից, պարսկերենում գործածվում են վեց ձայնավորներ՝ ա, ի, ու, քմայնային ա, է, ո։ Ընդ որում, դրանցից առաջին երեքն ունեն նույն գրավոր տեսքը, ինչ 1-ին, 30-րդ և 32-րդ կիսաձայն հարֆերը։ Եթե դրանք ձայնավոր չեն կրում, ապա կիսաձայնից վերածվում են ձայնավորի։ Ինչ վերաբերում է մյուս երեք ձայնավորներին, ապա դրանք արաբերենում առկա կարճ ա, կարճ ի և կարճ ու ձայնավորներն են՝

կարճ ձայնավորներ	անվանումը պարսկերեն	անվանումը տրանսլիտով	տրանսլիտ	արտասանություն
064E ◌‍َ‎	زبر (فتحه)	zebar/zibar	a	Ir. /æ/; D. /a/
0650 ◌‍ِ‎	زیر (کسره)	zer/zir	e	/e/
064F ◌‍ُ‎	پیش (ضمّه)	peš/piš	o	/o/

Թվանշաններ խմբագրել

Արաբական թվանշանները նույնությամբ կրկնվում են պարսկական թվերի պարագայում, բացառությամբ երեքի՝ չորս (۴), հինգ (۵) և վեց (۶)^[6]:

Թվանշան	Պարսկականը	Յունիկոդ	Արաբականը	Յունիկոդ
0	۰	U+06F0	٠	U+0660
1	۱	U+06F1	١	U+0661
2	۲	U+06F2	٢	U+0662
3	۳	U+06F3	٣	U+0663
4	۴	U+06F4	٤	U+0664
5	۵	U+06F5	٥	U+0665
6	۶	U+06F6	٦	U+0666
7	۷	U+06F7	٧	U+0667
8	۸	U+06F8	٨	U+0668
9	۹	U+06F9	٩	U+0669

Պարսկերենը ոչ արաբատառ այբուբեններով խմբագրել

Հատկանշական է, որ դարերի ընթացքում արաբատառ այբուբենից զատ պարսկերեն գրելու համար օգտագործվել են նաև եբրայերեն, լատիներեն և որ ամենահետաքրքիրն է հայոց այբուբենի տառերը։ Հայոց այբուբենով գրված պարսկերեն ձեռագրեր պահվում են Մատենադարանում^[7]։