Օմար Խայամ

Օմար Խայամ; عمر خیام
Ծնվել է	մայիսի 18, 1048; Նիշապուր, Իրան
Մահացել է	դեկտեմբերի 4, 1131 (83 տարեկան); Նիշապուր, Իրան
Քաղաքացիություն	Սելջուկյան սուլթանություն
Ազգություն	պարսիկ
Դավանանք	իսլամ և հուդայականություն
Ուղղություն	Պարսկական գրականություն և Iranian philosophy?
Մասնագիտություն	մաթեմատիկոս, աստղագետ, բանաստեղծ, երգերի հեղինակ, փիլիսոփա, երաժիշտ, աստղագուշակ, գրող և ֆիզիկոս
Գործունեության ոլորտ	պոեզիա, մաթեմատիկա և աստղագիտություն
Տիրապետում է լեզուներին	տաջիկերեն, արաբերեն և պարսկերեն
Հայտնի աշակերտներ	Al-Isfizari? և Al-Khazini?
Ազդվել է	Ավիցեննա և Ալ-Բիրունի
	Քաղվածքներ Վիքիքաղվածքում
	Omar Khayyam Վիքիպահեստում

Ղիյասադդին Աբու լ Ֆաթհ իբն Իբրահիմ ալ Խայամ Նիշապուրի (պարսկերեն՝ غياث الدین ابو الفتح عمر بن ابراهیم خیام نيشابوری, մայիսի 18, 1048^[1], Նիշապուր, Իրան^[2]^[3] - դեկտեմբերի 4, 1131^[1], Նիշապուր, Իրան^[2]^[3]), պարսիկ գիտնական, մաթեմատիկոս, փիլիսոփա, աստղագետ, բժիշկ և բանաստեղծ։ Գրել է նաև երկեր մեխանիկայի, աշխարհագրության և երաժշտության վերաբերյալ։ Խայամը լայն հանրությանը հայտնի է առաջին հերթին իր քառյակ՝ «ռուբայիներով»։ Խայամը, որ միայն այդ ժանրում է ստեղծագործել, հասցրել է այն իր զարգացման գագաթնակետին և մտել համաշխարհային գրականության մեջ որպես քառյակի անգերազանցելի վարպետ^[6]։ Հայտնի չէ, թե նրան վերագրվող 400 քառյակից որոնք են ստուգապես իրենը։ Խայամը նաև նախորդների համեմատ նոր և ճշգրիտ տոմարի հեղինակ է, որն Իրանում օգտագործվում է առ այսօր։ Խայամի քառյակները հայերեն են թարգմանել Արամ Չարըգը, Հովհաննես Մասեհյանը, Արշակ Չոպանյանը, Հովսեփ Միրզայանը, Արշակ Աթայանը, Սերգեյ Ումառյանը, Վարուժան Խաստուրը։ Խայամագիտության մեջ մեծ վաստակ ունի նաև Էդուարդ Աղայանը։

ԿենսագրությունԽմբագրել

Ծնվել է Իրանի Խորասան նահանգի Նիշապուր քաղաքում։ Համաձայն անվան Խայամ (خیام) մասնիկի, որը նշանակում է վրանագործ, կարելի է ենթադրություններ կատարել նրա հոր մասնագիտության վերաբերյալ։ Հայտնի է նաև, որ ունեցել է կրտսեր քույր Աիշա անունով։ Մանկությունն անցկացրել է հյուսիսային Աֆղանստանի Բալխ գյուղում, որտեղ ուսանել է ժամանակի նշանավոր իմաստուն Մուհամմադ Մանսուրու մոտ։ Հետագայում շարունակել է ուսանել Մովաֆաք ալ Նիշապուրու մոտ, ով հայտնի էր որպես Խորասանի լավագույն դասախոս։ 8 տարեկանում գիտեր Ղուրանը, 12 տարեկանում դառնում է Նիշապուրի մադրասի աշակերտ։ Գերազանց ավարտելով ուսումը՝ ստանում է բժշկի մասնագիտություն, ինչը, սակայն, նրան չէր հետաքրքրում, և նա սկսում է ուսումնասիրել մաթեմատիկան, մասնավորապես՝ անտիկ դարաշրջանի հույն մաթեմատիկոսների աշխատությունները։

Ծնողների մահվանից հետո` 16 տարեկանում, վաճառում է հորական տունն ու արհեստանոցը և տեղափոխվում է Սամարղանդ, որտեղ սկսում է աշակերտել տեղի մադրասում, սակայն որոշ ժամանակ անց փայլուն գիտելիքների շնորհիվ դառնում է ուսուցիչ։ Հետագայում տեղափոխվում է Բուհարա։ 1074 թվականին նրան հրավիրում են Իսպահան՝ սելջուկ սուլթան Մելիք-Շահ I-ի արքունիք, որտեղ սուլթանի վեզիր Նիզամ ալ-Մուլքի հովանու ներքո դառնում է սուլթանի հոգևոր խորհրդական, իսկ հետագայում նաև արքունական աստղադիտարանի ղեկավար, որտեղ և ստեղծում է իր նշանավոր արևային օրացույցը։ 1079 թվականին իր պաշտոնակիցների հետ նա բարեփոխել է հին պարսկական պամարը։ Մինչև 1092 թվական նա ծավալում է բավականին բեղմնավոր գործունեություն, սակայն Մելիք Շահի ու Նիզամ ալ-Մուլքի սպանությունից հետո ստիպված է լինում լքել Իսպահանը։

Գիտական գործունեությունԽմբագրել

ՄաթեմատիկաԽմբագրել

Օմար Խայամը հանդիսանում է միջնադարի մեծագույն մաթեմատիկոսներից մեկը, սակայն Եվրոպայում նրա հանրահաշվական աշխատությունները հայտնի են դառնում միայն 19-րդ դարում։ Օմար Խայամի գրչին է պատկանում «Հանրահաշվական խնդիրների լուծման տրակտատը», որտեղ նա ներկայացնում է 1-ին, 2-րդ, 3-րդ աստիճանի ցուցչով հավասարումների լուծումները։

ԾանոթագրություններԽմբագրել

↑ ^1,0 ^1,1 ^1,2 ^1,3 ^1,4 Մակտյուտոր մաթեմատիկայի պատմության արխիվ
↑ ^2,0 ^2,1 ^2,2 ^2,3 ^2,4 ^2,5 Archivio Storico Ricordi — 1808.
↑ ^3,0 ^3,1 ^3,2 ^3,3 ^3,4 ^3,5 Գերմանիայի ազգային գրադարանի կատալոգ (գերմ.)
↑ Bibliothèque nationale de France data.bnf.fr (ֆր.): տվյալների բաց շտեմարան — 2011.
↑ Nasr S. H., Aminrazavi M. Anthology of philosophy in Persia: from Zoroaster to Omar Khayyam — I.B. Tauris, 2009.
↑ Օմար Խայամ, Քառյակներ, Գևորգ Էմինի թարգմանությամբ, Երևան, 1993, էջ 36

Արտաքին հղումներԽմբագրել

[_6c8510963dc99e70-1] 1,0 ^1,1 ^1,2 ^1,3 ^1,4 Մակտյուտոր մաթեմատիկայի պատմության արխիվ

[_0fefbde1fb16c7dc-2] 2,0 ^2,1 ^2,2 ^2,3 ^2,4 ^2,5 Archivio Storico Ricordi — 1808.

[_8fc526997967ede8-3] 3,0 ^3,1 ^3,2 ^3,3 ^3,4 ^3,5 Գերմանիայի ազգային գրադարանի կատալոգ (գերմ.)

[_3664e086449d5cf4-4] Bibliothèque nationale de France data.bnf.fr (ֆր.): տվյալների բաց շտեմարան — 2011.

[_ccf07ec159df615a-5] Nasr S. H., Aminrazavi M. Anthology of philosophy in Persia: from Zoroaster to Omar Khayyam — I.B. Tauris, 2009.

[6] Օմար Խայամ, Քառյակներ, Գևորգ Էմինի թարգմանությամբ, Երևան, 1993, էջ 36

[1]

[2]

[3]

[6]

[4]

[5]

Օմար Խայամ عمر خیام

Ծնվել է	մայիսի 18, 1048^[1] Նիշապուր, Իրան^[2]^[3]
Մահացել է	դեկտեմբերի 4, 1131^[1] (83 տարեկան) Նիշապուր, Իրան^[2]^[3]
Քաղաքացիություն	Սելջուկյան սուլթանություն
Ազգություն	պարսիկ
Դավանանք	իսլամ և հուդայականություն
Ուղղություն	Պարսկական գրականություն և Iranian philosophy?
Մասնագիտություն	մաթեմատիկոս, աստղագետ, բանաստեղծ, երգերի հեղինակ, փիլիսոփա, երաժիշտ, աստղագուշակ, գրող և ֆիզիկոս
Գործունեության ոլորտ	պոեզիա, մաթեմատիկա և աստղագիտություն
Տիրապետում է լեզուներին	տաջիկերեն, արաբերեն և պարսկերեն^[4]
Հայտնի աշակերտներ	Al-Isfizari? և Al-Khazini?
Ազդվել է	Ավիցեննա^[5] և Ալ-Բիրունի
Քաղվածքներ Վիքիքաղվածքում
Omar Khayyam Վիքիպահեստում