Լոթֆի Զադեհ
Լոթֆի Զադեհ (անգլ.՝ Lotfi Aliasker Zadeh, փետրվարի 4, 1921[1][2], Նովխանի, Բաքու, Ադրբեջան - սեպտեմբերի 6, 2017[3][2], Բերկլի, Ալամեդա շրջան, Կալիֆոռնիա, ԱՄՆ), ամերիկացի մաթեմատիկոս և տրամաբան, «ոչ հստակ տրամաբանություն» տերմինի հեղինակ և անորոշության տեսության հիմնադիրներից մեկը, Կալիֆոռնիայի համալսարան (Բերկլի) պրոֆեսոր[8][9][10][11][12]:
Լոթֆի Զադեհի առաջարկած «ոչ հստակ տրամաբանությունը» մաթեմատիկան մարդկանց ինտուիտիվ փոխհարաբերվելու հետ կապելու փորձ էր՝ որով մարդիկ խոսում, մտածում և աշխարհի հետ փոխազդում են[13]:
ԿենսագրությունԽմբագրել
Լոթֆի Զադեհը (Լութֆի Ալեսկերզադե) ծնվել է Բաքվի մերձակայքում գտնվող Նովխանի գյուղում[14]: Հայրը (1894-1980) լրագրող էր, ադրբեջանական և իրանական ծագում ուներ, որի նախնիները Արդաբիլից էին։ մայրը՝ Ֆեյգա (Ֆանյա) Մոիսեևնա Կորենման (1897-1974), հրեական ծագմամբ մանկաբույժ էր Օդեսայից[15][16][17][18][19][20][21][22]: Ռահիմ Ալեսկերզադենի ընտանիքը տեղափոխվել էր Առաջին համաշխարհային պատերազմի ժամանակ Բաքու՝ որպես «Իրան» շաբաթաթերթի արտասահմանյան թղթակից: Այստեղ նա ամուսնացել էր բժշկական ինստիտուտի ուսանողուհի Ֆանա Մոիսեևնա Կորենմանի հետ, որի ընտանիքը հրեական ջարդերի ժամանակ լքել էր Օդեսան, իսկ Նոր տնտեսական քաղաքականության տարիներին նրանք զբաղվում էին լուցկու մեծածախ առևտրով[23]: Ընտանիքն ապրում էր Բաքվում՝ Ասիական և Մաքսիմ Գորկու փողոցների խաչմերուկում:
Առաջին դասարանից մինչև չորրորդ դասարանը Լոթֆի Զադեհը սովորել է Բաքվի թիվ 16 ռուսական դպրոցում։ Մանկության տարիներին նա շատ է սիրել կարդալ՝ ինչպես ռուսական գրականության դասական գործեր, այնպես էլ ռուսերեն թարգմանությամբ համաշխարհային դասականների ստեղծագործություններ[24]: 1931 թվականին երկրում տիրող տնտեսական ծանր վիճակի պատճառով Ասկերզադե ընտանիքը տեղափոխվել է Իրան[25]: Այնուհետև ութ տարի սովորել է Թեհրանի ամերիկյան քոլեջում (հետագայում հայտնի է որպես Ալբորզ-պրեսբիտերյան միսիոներական դպրոց, պարսկերենով ուսուցմամբ)։ Հետագայում սովորել է Թեհրանի համալսարանի էլեկտրատեխնիկական ֆակուլտետում և ավարտել է 1942 թվականին:
Իր ապագա կինը՝ Ֆանյա Զադեհը (1920-2017), Դաուգավպիլսի հրեաների ընտանիքից էր, որոնք հետագայում տեղափոխվել էին Գերմանիա, նացիստների իշխանության գալուց հետո ընտանիքը տեղափոխվել էր Թեհրան, որտեղ դպրոցում էլ հանդիպել է նրան[26]: Շատ տարիներ անց Ֆեյ Զադեհն դարձել է իր ամուսնու կենսագրության ամենալավ հեղինակը՝ «Իմ կյանքն ու հորս հետ ճամփորդությունները անորոշ տրամաբանությամբ»[27]: 1998 թվականին անգլերեն լեզվով լույս տեսել գիրքը, որը ռուսերեն է թարգմանվել 2001 թվականին[28]:
Համալսարանն ավարտելուց հետո նա աշխատել էր իր հոր հետ, որը շինանյութ էր մատակարարում Իրանում տեղակայված ամերիկյան զորքերի համար: 1944 թվականի հուլիսին տեղափոխվել է Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներ, իսկ սեպտեմբերին ընդունվել է Մասաչուսեթսի տեխնոլոգիական ինստիտուտ և 1946 թվականին ստացել է էլեկտրատեխնիկայի մագիստրոսի կոչում, որից հետո ընդունվել է Կոլումբիայի համալսարանի ասպիրանտուրա, իսկ թեզը պաշտպանելուց հետո,1949 թվականին մնացել է համալսարանի ինժեներական բաժնում որպես օգնական: Այդ ժամանակ նրա ծնողները նույնպես ապրում էին Նյու Յորքում[29]:
1959 թվականից աշխատել է Կալիֆոռնիայի համալսարանում (Բերկլի) քաղաքում:
1965 և 2008 թվականներին բնակվել է Բաքվում: 2008 թվականի դեկտեմբերին Բաքվից Բերկլի վերադառնալուց մոտ մեկ ամիս անց, սրտի կաթված է ստացել[25]:
2017 թվականի օգոստոսին Լոթֆի Զադեհը նամակ էր ուղարկել ի նախագահի աշխատակազմին` Ադրբեջանում հուղարկավորելու խնդրանքով[30]: Լոթֆի Զադեհը մահացել է 2017 թվականի սեպտեմբերի 6-ին: Մահվանից առաջ նա խնդրել էր նաև մահմեդական սովորույթների համաձայն հուղարկավորել: Զադեհի աճյունը Բաքու է հասցվել սեպտեմբերի 29-ին և թաղվել Պատվո ծառուղում[31][32][33][34]: 2018 թվականի սեպտեմբերի 6-ին գերեզմանի մոտ կանգնեցվել է քանդակագործ Օմար Էլդարովի կերտած հուշարձանը[35]:
ԸնտանիքԽմբագրել
- Լոթֆի Զադեհի մայրը - Ֆեյգա (Ֆանյա) Մոիսեևնա Կորենման-Զադեհ (1897-1974 թվականներ), 1928 թվականին ավարտել է Ադրբեջանի պետական համալսարանի բժշկական ֆակուլտետը[36]: 1928-1931 թվականներին ավարտել է համալսարանի օրդինատուրան՝ մայրերի և նորածինների պաշտպանության ինստիտուտում: 1931 թվականին նա ընտանիքի հետ տեղափոխվել է Իրան, որտեղ կազմակերպել է երկրում առաջին կաթնային խորհրդակցությունը երեխաների համար: Նրա ջանքերով Թեհրանի ամերիկյան հիվանդանոցը բացել է երկրի առաջին մանկական բաժանմունքը, որը նա ղեկավարել է տասը տարի: Միացյալ Նահանգներում ապրելու ընթացքում նա աշխատել է որպես մանկաբույժ և դպրոցի բժիշկ:
- Կինը Ֆեյ Զադեհ (1920-2017)[37][38]:
- Դուստրը՝ Ստելլա Զադեհը, ծնվել է 1947 հուլիսի 27-ին, 2006 թվականի հունիսի 7-ից բնակվում է Նյու Յորքի Սանտա Բարբարայում, լրագրող է։ Նրա ամուսինը, Դեյվիդ Լ. Գերշը՝ փաստաբան և հայտնի գրող է[39]:
- Որդին՝ Նորման Զադեհը, ծնվել է 1950 թվականին։ Տեսական համակարգչային գիտությունների փորձագետ, պրոֆեսիոնալ պոկեր խաղացող, պոկերի ձեռնարկի հեղինակ, տղամարդկանց համար «Perfect 10» ամսագրի հիմնադիր և խմբագիր[40]:
ՆախասիրություններԽմբագրել
Լոթֆի Զադեհն շատ լավ թենիսիստ է եղել[41]:
Լոթֆի Զադեհի սիրված ուտեստներն էին փլավն ու խորովածը: Բերկլիում նրա սիրելի ռեստորաններից մեկը «Ալբորզն» էր, որտեղ նա միշտ պատվիրում էր սմբուկով տոլմա[25]:
Ներդրում գիտության մեջԽմբագրել
- Լոթֆի Զադեհն 1965 թվականին հրատարակել է «Անորոշ բազմությունների տեսություն» հիմնարար աշխատանքը, որում ներդրել է այդ տեսության մաթեմատիկական ապարատը:
- 1973 թվականին նա առաջարկել է ոչ հստակ տրամաբանություն տեսությունը, հետագայում՝ թեթև հաշվարկի տեսությունը (անգլ.՝ soft computing), ինչպես նաև բառերով և ընկալումներով հաշվարկման տեսությունը (անգլ.՝ computing with words and perceptions):
- 2011 թվականի նոյեմբերի դրությամբ Google Scholar-ում գրանցվել է 88,7 հազար հղում իր աշխատանքներին, որից 26 հազարը`«Տեղեկատվություն և վերահսկում» ամսագրում անորոշ հավաքածուների վերաբերյալ առաջին հրատարակության համար[42]:
- 2017 թվականի հոկտեմբեր ամսվա դրությամբ Scopus-ը ցույց է տվել 482 գիտական աշխատանք, որոնք վերաբերում էին 1950-1956 թվականներին հրատարակված Լոթֆ Զադեհի 20 աշխատություններին և 53708 գիտական հոդվածներ[43]:
- 1957 թվականից մինչ օրս հրատարակվել է 1179 աշխատություններին, որոնցից 36165-ը հղվում են ոչ հստակ բազմությունների մասին հրատարակությանը[44]:
ՄրցանակներԽմբագրել
- 1989 թվական Լոթֆի Զադեհի գերեզմանը Պատվո ծառուղում
- 1992 թվական Ռիչարդ Հեմինգի մեդալ
- 1992 թվականԿամպե դե Ֆերիերի մրցանակ
- 1993 թվական Ռուֆուս Օլդենբուրգերի մեդալ
- 1995 թվական IEEE Պատվո մեդալ
- 1996 թվական Օկավա մրցանակ
- 2007 թվական «Էգլեստոն» մեդալ
- 2009 թվական Բենջամին Ֆրանկլինի մեդալ
- 2011 թվականի փետրվարի 7-ին Բարեկամության շքանշան ( `միջմշակութային երկխոսություն հաստատելու գործում նշանակալի ծառայությունների համար` նպաստելով գիտության և տեխնոլոգիայի զարգացմանը[45])
- 2012 թվական Գիտելիքների սահմաններ հիմնադրամի BBVA կողմից մրցանակներ
- 2016 թվական Նիզամի Գյանջավիի անվան ոսկե մեդալ ()[46]
- 2018 թվական Ոսկե սագ մրցանակ
ԾանոթագրություններԽմբագրել
- ↑ 1,0 1,1 Dumitras A., Moschytz G. Understanding Fuzzy Logic: An Interview with Lotf i Zadeh [DSP History] // IEEE: Signal Processing Magazine — IEEE, 2007. — Vol. 24, Iss. 3. — P. 102—105. — ISSN 1053-5888; 1558-0792 — doi:10.1109/MSP.2007.361606
- ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 Սոլոմոն Գուգենհայմի թանգարան — 1937.
- ↑ 3,0 3,1 3,2 Lotfi Zadeh has passed away — University of California, Berkeley, 2017.
- ↑ Mathematics Genealogy Project — 1997.
- ↑ https://secretaria.uniovi.es/c/document_library/get_file?uuid=29b8a691-7ceb-48a7-abfa-ce1ae8bf58b9&groupId=952290
- ↑ http://archivo.ugr.es/pages/trabajosdocumentos/honoriscausa
- ↑ http://czlonkowie.pan.pl/czlonkowie/sites/WynikiWyszukiwania.html?s=ZADEH,Lotfi%20A.
- ↑ Pelletier, Francis Jeffry (2000). «Review of Metamathematics of fuzzy logics» (PDF). The Bulletin of Symbolic Logic. 6 (3): 342—346. JSTOR 421060. doi:10.2307/421060
- ↑ Vladimir Dimitrov, Victor Korotkich. «Fuzzy Logic: A Framework for the New Millennium» // Springer-Verlag Berlin Heidelberg, 2013, ISBN 978-3-7908-2496-4. «This perspective emerges out of the ideas of the founder of fuzzy logic — Lotfi Zadeh, to develop soft tools for direct computing with human perceptions.»
- ↑ Lotfi Zadeh, inventor of ‘fuzzy logic,’ dies at 96 // Berkley News.
- ↑ Dash, Sujata, Tripathy, B.K., Rahman, Atta ur. «Handbook of Research on Modeling, Analysis, and Application of Nature-Inspired Metaheuristic Algorithms» // IGI Global, 2017, ISBN 1-5225-2858-X, 9781522528586. P.302 «Fuzzy Sets Fuzzy set was first introduced in the year 1965 by Lotfi A. Zadeh and Dieter Klaua»
- ↑ Kumar S. Ray «Soft Computing and Its Applications, Volume One: A Unified Engineering Concept» // CRC Press, 2014, ISBN 1-926895-38-X, 9781926895383. P. 349 «As early as 1965, independent of Zadeh’s approach, the German mathematician Dieter Klaua presents two versions for a cumulative hierarchy of many-valued sets.»
- ↑ Lotfi Zadeh, Father of Mathematical ‘Fuzzy Logic,’ Dies at 96 // The New York Times.
- ↑ Херисчи, Гамид Herisçi H. Lütfi Zadə dünyaya nələr bəxş etdi…(ադրբ.) // Musavat. — 2017.
- ↑ Şahbazova Ş. Dünya şöhrətli azərbaycanlı alim(ադրբ.) // Azərbaycan. — 2011. — С. 6.
- ↑ Biography & Genealogy Master Index (BGMI):
- ↑ Fanny Zadeh, Aug 21, 1897 — Jan 1, 1974, New York City
- ↑ Fanny Zadeh (1897—1974)(չաշխատող հղում)
- ↑ Jalilov O. Azerbaijani Genius, “Father Of Fuzzy Logic” Dies In U.S.(անգլ.) // Caspian News. — 2017.
- ↑ «Анар Унугви «Жанет Селимова»»։ Արխիվացված է օրիգինալից 2014-07-14-ին։ Վերցված է 2014-06-08
- ↑ World of Computer Science
- ↑ Fay Zadeh. My life and travels with the father of fuzzy logic. TSI Press: Альбукерке, 1998
- ↑ «Жанет Селимова «Родина предков»»։ Արխիվացված է օրիգինալից 2014-07-14-ին։ Վերցված է 2014-06-08
- ↑ Меджидова Н. Скромный гений Лютфи Заде // Tibb qəzeti. — 2016.
- ↑ 25,0 25,1 25,2 Лютфи Заде: «Я бакинец и очень тепло отношусь к Азербайджану» // 1news.az. — 2011.
- ↑ Лотфи Заде и Россия
- ↑ Fay Zadeh. My Life and Travels with the Father of Fuzzy Logic, 1998
- ↑ Статьи, книги и биографические сведения о Лотфи Заде
- ↑ «Fanny Alesker-Zadeh: Medical license #073548 registered in the state of New York»։ Արխիվացված է օրիգինալից 2014-07-14-ին։ Վերցված է 2014-06-12
- ↑ Лютфи Заде направил письмо президенту Азербайджана
- ↑ Друг семьи: Тело Лютфи Заде доставят в Баку
- ↑ Тело Лютфи Заде доставлено в Баку
- ↑ Ильхам Алиев и Рамиз Мехтиев прощаются c Лютфи Заде
- ↑ Лютфи Заде похоронили на Аллее почетного захоронения
- ↑ На могиле Лютфи Заде установили памятник
- ↑ Некролог в «Новом русском слове» (Нью-Йорк)
- ↑ Lotfi Zadeh’s Obituary (New York Times)
- ↑ A Phenomenon in Modern Science or Who Are You Lotfi Zadeh?: Фотографии Лотфи Заде с женой Фаиной и родителями Рахимом и Фейгой Заде.
- ↑ Siobhan Roberts «Remembering Lotfi Zadeh, the Inventor of Fuzzy Logic» (The New Yorker, September 19, 2017)
- ↑ Norm Zada. Winning Poker Systems, 1974, Норман Заде на Amazon.com
- ↑ Lütfi Zadənin oğlu: "Atam özünün yandırılmasını vəsiyyət etdi, amma…
- ↑ Interview with Professor Lotfi A. Zadeh(անգլ.) // IEEE Computational Intelligence Magazine. — 2011. — Т. 6. — № 4. — С. 13—17. — ISSN 1556-603X. —
- ↑ Zadeh, Lotfi A. Publication range: 1949—1956 // Scopus.
- ↑ Zadeh, Lotfi A. Publication range: 1957 — Present // Scopus.
- ↑ Распоряжение Президента Азербайджанской Республики о награждении орденом «Достлуг» Лютфи Заде
- ↑ ABŞ-da Lütfi Zadəyə Azərbaycan medalı təqdim olundu
Արտաքին հղումներԽմբագրել
- Alborz_High_School
- Великий и простой азербайджанец Лютфи Заде
- Воспоминания Н. Н. Моисеева о семье Заде
- Academic profile — Berkeley, University of California(անգլ.)
- IEEE: Zadeh(անգլ.)
- Страница о Лотфи Заде
- Lotfi Zadeh, Father of Mathematical ‘Fuzzy Logic,’ Dies at 96
- 6 сентября — день памяти всемирно известного азербайджанского ученого Лютфи Заде
Վիքիպահեստ նախագծում կարող եք այս նյութի վերաբերյալ հավելյալ պատկերազարդում գտնել Լոթֆի Զադեհ կատեգորիայում։ |