Արդաբիլ

Բնակավայր
Երկիր	Իրան
Մակերես	18,01 կմ²
ԲԾՄ	1351 մետր
Բնակչություն	529 374 մարդ (2016)
Ժամային գոտի	UTC+3:30
Հեռախոսային կոդ	0451
Փոստային դասիչ	56131–56491
	Արդաբիլ (Իրան)
	Արդաբիլ (Իրան)
	Արդաբիլ Վիքիպահեստում

Արդաբիլ (պարսկերեն՝ اردبیل, հայկական աղբյուրներում նաև Արտավետ), քաղաք Իրանի հյուսիս-արևմուտքում, Արդաբիլի օսթանում, վերջինիս վարչական կենտրոնը։ Բնակչությունը՝ 529 374 մարդ (2016)^[1]^[2]։

Աշխարհագրություն խմբագրել

Տեղակայված է Սաբալան լեռանից դեպի արևելք տարածվող հարթավայրում^[3]` Արաքսի աջ վտակ Կարասու գետի ակունքներից մեկի վրա^[4]։ Գտնվում է ծովի մակերևույթից 1351 մետր բարձրության վրա։ Հեռավորությունը Կասպից ծովից կազմում է մոտ 50 կմ, Ադրբեջանի հանրապետության հետ սահմանից` մոտ 35 կմ։

Բնակչություն խմբագրել

Արդաբիլի բնակչության փոփոխությունը ժամանակի ընթացքում՝ ստորև^[5].

Տարի	1956	1966	1976	1986	1991	1996	2006	2011	2016
Բնակիչ	65 742	83 596	147 865	271 973	311 022	340 385	418 262	482 632	529 374

Բնակիչները հիմնականում իրանական ադրբեջանցիներ են^[3]։ Բնակչությամբ երրորդ ամենախոշոր քաղաքն է Իրանական Ադրբեջանում Թավրիզից և Ուրմիայից հետո։

Պատմություն խմբագրել

Համաձայն հին պարսկական աղբյուրների` քաղաքը կառուցվել է Սասանյան Պերոզ I թագավորի (459-484) կողմից և կոչվել Բադան Պերոզ, սակայն քաղաքի նախաիսլամական պատմության մասին ոչինչ հայտնի չէ^[5]^[6]։

Արաբների կողմից Ատրպատականի նվաճման ժամանակ Արդաբիլը եղել է մարզպանի նստավայրը և հանձնվել է արաբներին պայմանավորվածության արդյունքում։ Արաբների տիրապետության ժամանակ Մարաղայի հետ մեկտեղ շարունակել է հանդիսանալ Ատրպատականի կուսակալի նստավայրերից մեկը^[5]^[6]։

1209 թվականին քաղաքը գրավվել է Վրաստանի զորքերի կողմից և ավերվել, ինչի արդյունքում քաղաքի շուրջ 12 000 բնակիչներ սպանվել են^[5]։ 1220 թվականին պաշարման երկու անհաջող փորձերից հետո գրավվել և հիմնովին ավերվել է մոնղոլների կողմից^[5]։ Քաղաքը համեմատաբար արագ վերականգնվել է, սակայն կորցրել իր երբեմնի նշանակությունը` զիջելով Ատրպատականի հիմնական քաղաքի դերը Թավրիզին^[5]։

1252 թվականին Արդաբիլում է ծնվել շեյխ Սեֆի ադ-Դինը, որի գործունեության արդյունքում քաղաքը դարձել է Սաֆավիե աղանդի կենտրոնը։ Նրանից սերող Իսմայիլը Գիլանից վերադարձավ քաղաք և այդտեղից սկսեց վճռական պայքարն ընդդեմ ակ-Կոյունլուների` հաղթելով նրանց, թագադրվելով որպես Իրանի շահ 1501 թվականին Թավրիզում և հիմնադրելով Սեֆյան արքայատոհմը^[6]։

Սեֆյանների օրոք քաղաքը դարձավ սրբավայր։ Շահ Աբբասը հատկապես հարստացրեց Սեֆի ադ-Դինի դամբարանի համալիրը` մասնավորապես նվիրելով չինական ճենապակու հարուստ հավաքածու։ XVIII դարի սկզբում Սեֆյանների անկման դարաշրջանում Օսմանյան կայսրությունը կարճ ժամանակով գրավեց քաղաքը, սակայն Նադիր շահն այն հետ գրավեց` թագադրվելով ոչ հեռու գտնվող Մուղանի տափաստաններում^[6]։

Ղաջարների օրոք XIX դարի սկբում քաղաքը թագաժառանգ և Ադրբեջանի կառավարիչ Աբբաս Միրզայի հիմնական նստավայրն էր։ Այն ամրացվել է ֆրանսիական գեներալ Գարդանի կողմից, սակայն 1826-1828 թվականների ռուս-պարսկական պատերազմի ժամանակ քաղաքը ժամանակավորապես գրավվել է ռուսների կողմից։ Այդ ժամանակ Սեֆի ադ-Դինի սրբարանի հարուստ գրադարանը ռուս գեներալ Իվան Պասկևիչի կողմից տեղափոխվել է Սանկտ Պետերբուրգ և այլևս չի վերադարձվել^[5]։

Տնտեսություն խմբագրել

Խճուղային ճանապարհների հանգույց։ Ունի գորգագործական, կաշվի և տեքստիլ արդյունաբերության ձեռնարկություններ։ Հայտնաբերված են հանքային աղբյուրներ։

Տեսարժան վայրեր խմբագրել

Տեսարժան վայրերից են

Շեյխ Սեֆի ադ-Դին սրբարանի համալիրը, որի տարբեր մասերը կառուցվել են XIV-XVIII դարերում^[5]։ Այստեղ են գտնվում շեյխի և Սեֆյան առաջին շահ Իսմայիլ I-ի դամբարանները։ Համալիրը 2010 թվականին ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի կողմից ճանաչվել է որպես համաշխարհային մշակույթի ժառանգության օբյեկտ^[7]։
Ենթադրաբար դեռ սելջուկների կառավարման օրոք (XI-XII դարերում) կառուցված Մայր մզկիթի ավերակները^[5]
Միրզա Ալի Աքբարի մզկիթը և մեդրեսեն
Սեֆյանների ժամանակներում կառուցված Արդաբիլի բազարը (շուկան)
Քաղաքից մոտ 2 կմ հյուսիս գտնվող շեյխ Ջեբրաիլի դամբարանը

Ընդհանուր առմամբ Արդաբիլը հայտնի է իր XVI—XVII դարերի պաշտամունքային հուշարձաններով, որոնց կոմպոզիցիոն արտահայտչականությունը, հախճասալե զարդարումները վկայում են Իրանի ճարտարապետական լավագույն ավանդների մասին։

Հայերն Արդաբիլում խմբագրել

Արդաբիլում հայերը բնակություն են հաստատել սկսած IV դարից։ XX դարի սկզբին այստեղ կար շուրջ 20 տուն հայ, որոնք ունեին դպրոց ու եկեղեցի` կառուցված 1875 թվականին, որը պահպանվում է առ այսօր։

Ծանոթագրություններ խմբագրել

↑ ^1,0 ^1,1 https://www.citypopulation.de/Iran-MajorCities.html
↑ ^2,0 ^2,1 جمعیت به تفکیک تقسیمات کشوری (перс.)
↑ ^3,0 ^3,1 «Ardabīl on Britannica online (անգլ.)»։ Վերցված է 2023 թ. նոյեմբերի 17
↑ Հայաստանի և հարակից շրջանների տեղանունների բառարան, հ. 1, էջ 409
↑ ^5,0 ^5,1 ^5,2 ^5,3 ^5,4 ^5,5 ^5,6 ^5,7 ^5,8 «ARDABĪL» (անգլերեն)։ Encyclopædia Iranica
↑ ^6,0 ^6,1 ^6,2 ^6,3 R. N. Frie (1978)։ «ARDABlL»։ The Encyclopaedia of Islam, Volume I (A-B) (Իսլամի հանրագիտարան, 1-ին հատոր)։ Leiden: E.J. Brill։ էջեր 625–626։ ISBN 90-04-08114-3
↑ «Historic City of Yazd»։ World Heritage (անգլերեն)։ ՅՈՒՆԵՍԿՕ

[_50148ca799dbb3f3-1] 1,0 ^1,1 https://www.citypopulation.de/Iran-MajorCities.html

[_36edd1303e486bef-2] 2,0 ^2,1 جمعیت به تفکیک تقسیمات کشوری (перс.)

[Britannica-3] 3,0 ^3,1 «Ardabīl on Britannica online (անգլ.)»։ Վերցված է 2023 թ. նոյեմբերի 17

[hay_texanun-4] Հայաստանի և հարակից շրջանների տեղանունների բառարան, հ. 1, էջ 409

[iranica-5] 5,0 ^5,1 ^5,2 ^5,3 ^5,4 ^5,5 ^5,6 ^5,7 ^5,8 «ARDABĪL» (անգլերեն)։ Encyclopædia Iranica

[islam_encycl-6] 6,0 ^6,1 ^6,2 ^6,3 R. N. Frie (1978)։ «ARDABlL»։ The Encyclopaedia of Islam, Volume I (A-B) (Իսլամի հանրագիտարան, 1-ին հատոր)։ Leiden: E.J. Brill։ էջեր 625–626։ ISBN 90-04-08114-3

[7] «Historic City of Yazd»։ World Heritage (անգլերեն)։ ՅՈՒՆԵՍԿՕ

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]