Իտալական Վերածնունդ

Իտալական Վերածնունդ (իտալերեն՝ Rinascimento [rinaʃʃiˈmento]), գիտությունների, արվեստների, արհեստների, առևտրի բուռն ծաղկումով աչքի ընկած պատմական ժամանակաշրջան և իրադարձություն, որ սկիզբ է առել 14-րդ դարում Իտալիայի Տոսկանա մարզում և տևել մինչև 17-րդ դարը՝ նշանավորելով անցումը միջնադարից նոր ժամանակներ

Իտալական Վերածննդի գլուգործոցներ /մոնտաժ/

Ռաֆայել - ,,Աթենական դպրոցը,,

Դրվագ Միքելանջելոյի ,,Ահեղ դատաստան,, որմնանկարից /Վատիկանի Սիքստինյան մատուռ/

Բոտիչելլի - ,,Գարուն,,

Բենվենուտո Չելինի - ,,Սատիր,,

Իտալական և ընդհանրապես համաեվրոպական վերածնունդն սկիզբ է առել Իտալիայի կենտրոնական մարզերից մեկից՝ Տոսկանայից, ավելի կոնկրետ՝ այդ մարզի կենտրոնը հանդիսացող Ֆլորենցիա քաղաքից, որը, լինելով Ապենինյան թերակղզու քաղաք-պետություններից մեկը, տնտեսական ծաղկման ու գերակա դիրքի էր հասել Եվրոպայի միապետներին վարկային գումարներ տրամադրելու և բանկային գործի ու ընդհանրապես կապիտալիզմի հիմքերը դնելու շնորհիվ։ Այնուհետև վերածնության ոգին տարածվել է, հասել միջերկրածովյան վենետիկյան կայսրության սիրտը համարվող Վենետիկ քաղաք, որը գտնվում էր առևտրական ամենաբանուկ ճանապարհների և խաչակիրների արշավուղիների վրա և որտեղ ի մի էին բերվել հին հունական մշակույթի մնացորդներ՝ նոր նյութեր մատակարարելով Վերածննդի մտածողներին։ Դրանից հետո էլ Վերածնունդը նշանակալի ազդեցություն է գործել Պապական պետության և ի մասնավորի՝ հենց Հռոմ քաղաքի վրա, որը մեծապես վերակառուցվել է վերածնության ոգով ներշնչված այնպիսի հումանիստ պապերի շնորհիվ, ինչպիսիք էին Ալեքսանդր Յոթերորդը և Հուլիուս Երկրորդը։

Իտալական Վերածնունդն առաջին հերթին հանրաճանաչ է դարձել գեղանկարչության, քանդակագործության, ճարտարապետության, գեղարվեստական գրականության, փիլիսոփայության, երկրագիտական հետազոտությունների (Մարկո Պոլոյի ճանապարհորդությունները) բնագավառներում ձեռք բերված նվաճումների շնորհիվ։ Նշված բոլոր ասպարեզներում Իտալիան 15-րդ դարի վերջերին ճանաչվել է եվրոպական առաջատար պետություն, մանավանդ Լոդիի խաղաղության համաձայնագրի կնքումից հետո, որը վերջ էր դրել իտալական պետությունների միջև տասնամյակներ շարունակ ծավալված եղբայրասպան արյունալի հակամարտություններին։ Բոլոր դեպքերում՝ իտալական վերածննդի գաղափարներն ու իդեալները դիմացել են փորձություններին և դեռ ավելին՝ սփռվել են Եվրոպայով մեկ՝ ազդակ դառնալով Հյուսիսային վերածննդի համար։ Իտալացի խիզախ ծովագնացները, ծառայության մեջ մտնելով եվրոպական տարբեր միապետների մոտ, դարձել են հիրավի մեծ ու նշանակալի հայտնագործությունների հեղինակ; Նրանցից առանձնապես մեծ հռչակի են հասել Քրիստափոր Կոլումբոսը, Ջովանի դա Վերացանոն, Ամերիգո Վեսպուչին, Ջոն Կաբոտտը, որոնք նավարկել են համապատասխանաբար Իսպանիայի, Ֆրանսիայի, Պորտուգալիայի և Անգլիայի դրոշների ներքո։ Իտալացի գիտնականներ Ֆալոպիոն, Նիկոլո Ֆոնտանա Տարտալիան, Գալիլեո Գալիլեյը, Էվանջելիստա Տորիչելլին առանցքային դեր են խաղացել գիտական հեղափոխության իրականացման մեջ։ Նրանց շարքին կարելի է ավելացնել օտարերկրացի այնպիսի մեծ գիտնականների, ինչպիսիք են Նիկոլայ Կոպեռնիկոսը և Վեզալիուսը, որոնք երկար տարիներ աշխատել են իտալական համալսարաններում։ Վերածննդի գաղափարների արդյունք կարելի է համարել նաև տասնամյակներ շարունակ Եվրոպան ջլատած, արնաքամած կրոնական պատերազմների եզրափակումը 1648 թվականին կնքված դաշնագրով։

Գրականության ասպարեզում իտալական վերածննդի սկիզբ ընդունված է համարել 14-րդ դարը, երբ լույս աշխարհ են եկել երեք մեծ գրողների գլուխգործոցներ՝ Դանթե Ալիգիերիի «Աստվածային կատակերգությունը», Պետրարկայի՝ Լաուրային ձոնած սոնետների ժողովածուն (Canzoniere) և Բոկաչչոյի «Դեկամերոնը»։ Նրանց սկզբնավորած ուղին շարունակեցին հարթել, ընդլայնել, մեծացնել գրչի ճանաչված այլ վարպետներ՝ Լուիջի Պուլչին (Morganteի հեղինակը), Մատեո Մարիա Բոյարդոն (Orlando Innamorato), Լուդովիկո Արիոստոն (Orlando Furioso «Մոլեգին Ռոլանդը»), Տորկվատո Տասսոն (Jerusalem Delivered «Ազատագրված Երուսաղեմը»), 15-րդ դարի բանաստեղծ Պոլիցիանոն, պլատոնական փիլիսոփա Մարսիլիո Ֆիչինոն, որը թարգմանել է հին հույն և հռոմեացի հեղինակների բազմաթիվ երկեր, 16-րդ դարի հեղինակներ Բալդասարե Կաստիլիոնեն (հայտնի է քաղաքավարության կանոնների, իսկական ջենտլմեն և լեդի դաստիարակելու եղանակների մասին իր գրքով), Նիկոլո Մաքիավելին («Իշխանը»)։ Վերջինս, ինչպես նաև իմաստասիրական նշանակալի երկերի այլ հեղինակներ՝ Գալիլեյը, Ջորդանո Բրունոն, Պիկո դելլա Միրանդոլան իրենց աշխատություններում շեշտը դնում էին նատուրալիզմի (բնախոսության) և հումանիզմի (մարդասիրության) վրա՝ մերժելով դոգմատիզմն ու սխոլաստիկան։

Հիշատակման արժանի է նաև վենետիկցի տպագրիչ Ալդո Մանուցիոն, որը հիմնադրել է Aldine Press հրատարակչատունը և սկսել է հրատարակել այսպես կոչված՝ իտալական տիպի, այսինքն փոքր չափսեր ունեցող, դյուրակիր գրքեր, որոնք կարելի էր կրել նույնիսկ գրպանում (ի դեպ՝ առաջին հերթին հրատարակել է հին հույն հեղինակներին)։ Վենետիկը պատմության մեջ է մտել նաև որպես ծննդավայր Commedia dell'Arteի, որը նույնպես Վերածնունդն է երկնել։

Իտալական վերածննդի կերպարվեստը հսկայական ազդեցություն է գործել հետագա տարիների եվրոպական գեղանկարչության ու քանդակագործության վրա։ Բավական է միայն նշել իտալացի մեծ վարպետների անունները, և խոսքերն արդեն ավելորդ կլինեն. Լեոնարդո դա Վինչի, Միքելանջելո, Ռաֆայել, Դոնատելլո, Ջոտտո դի Բոնդոնե, Մազաչչո, Ֆրա Անջելիկո , Պիերո դելլա Ֆրանչեսկա, Դոմենիկո Գիրլանդայո, Պերուջինո, Սանդրո Բոտիչելլի, Տիցիան ... Նույնը կարելի է ասել իտալական վերածննդի նշանավոր ճարտարապետների՝ Ֆիլիպո Բրունելեսկիի, Լեոն Բատիստա Ալբերտիի, Անդրեա Պալադիոյի , Բրամանտեի մասին։ Նրանց ստեղծագործած գլուխգործոցներից են Ֆլորենցիայի մայր տաճարը, Սուրբ Պետրոսի բազիլիկը՝ Հռոմում, Tempio Malatestiano-ն՝ Ռիմինիում, բազում եկեղեցիներ, պալատներ, առանձնատներ, դղյակներ...

Երաժշտության բնագավառում իտալական վերածնության սկիզբը դրել է երգահանների՝ այսպես կոչված՝ ռոմանական դպրոցը, որին հաջորդել է վենետիկյան դպրոցը, ավելի ուշ տեղի է ունեցել օպերայի ծնունդը Ֆլորենցիայում։

15-րդ դարում Իտալիայի երկնակամարում փայլեց հանճարների մի իսկական համաստեղություն։ Լեոնարդո դա Վինչի, Միքելանջելո, Ռաֆայել , Ջորջոնե, Տիցիան, Վերոնոզե և էլի այլ երևելի գեղանկարիչներ, քանդակագործներ ու ճարտարապետներ, որոնք իրենց հանճարի քուրայում ձուլեցին Իտալիայի «Ոսկե դարը»։ Դա Վերածնունդն էր, ասես երկար ու տանջալից մղձավանջից արթնացած ու վերստին իրենց գտած ուժեղ, կենսախինդ մարդկանց դարաշրջանը։ Ամրակուռ, հուժկու, արիասիրտ մարդկանց դարաշրջանը, հերոսների, որոնք ասես իջել էին հունական արձանների պատվանդաններից և պատրաստ էին ամեն տեսակ քաջագործությունների։ Բայց վարվելակերպն ավելի վայելչագեղ էր դարձել, ճաշակներն՝ ավելի նրբին, կեցվածքներն ու դեմքերն արտահայտում էին մեծ կամք ու եռանդ։ Դա աշխարհը ճանաչելու և հասկանալու ծարավի, ստեղծագործելու բուռն կրքով լեցուն մարդկանց, մեծ արվեստի, մեծ հայտնագործությունների դարաշրջանն էր։ Դա այն ժամանակն էր, երբ Ֆ. Էնգելսի բառերով ասած՝ «…հիացած Արևմուտքի առջև դիմականգնեց մի նոր աշխարհ՝ հունական հնադարը…», որի արվեստն օրինակ հանդիսացավ Վերածնության արվեստի համար և Վերածննդի մեծերը անտիկ կոթողների օրինակով ստեղծեցին գլուխգործոցներ, որոնք մինչև օրս էլ հիացմունք ու զարմանք են պատճառում դիտողին։ Դա այն ժամանակ էր, երբ Ֆլորենցիան հավակնում էր երկրորդ Աթենքը դառնալ և Լորենցո Մեդիչին աչքի առաջ ուներ Պերիկլեսի, իսկ Միքելանջելոն՝ Ֆիդիասի սխրանքը։ Անշուշտ, բոլորս գիտենք Միքելանջելոյի վեհաշունչ Դավթին, Լեոնարդո դա Վինչիի գեղեցկուհի Ջոկոնդային, Ռաֆայելի՝ վճիտ հայացքով Սիքստինյան տիրամորը, Ջորջոնեի հիասքանչ Հուդիթին… նուրբ ու գեղեցիկ կանացի կիսադեմեր, սիրունատես, քաջարի պատանիներ, որոնք ուժ ու բերկրություն են մարմնավորում, ֆիգուրների հուզախռով բազմություն, բարձրացող ձեռքեր, պոկված իրաններ, ջլերի սլացք, մկանների երկունք… Եվ այդ ամենը միայն խանդաղատանք են առաջ բերում։ Ամեն ինչ պարզ է, իրական, ակնահաճո ու սրտամոտ և հետապնդում է որոշակի նպատակ։

15-րդ դարը Իտալիայի համար դժվար ժամանակաշրջան էր, Պորտուգալիայի, Նիդեռլանդների, Իսպանիայի հետ մրցակցությունը, Եվրոպայի հյուսիսից անընդհատ հարձակումները լուրջ վտանգի առաջ էին կանգնեցրել երկիրը։ Այդ ամենին գումարած նաև ավատական երկպառակությունները, սկիզբ առնող դասակարգային պայքարը, խռովությունները, արյունալի ընդհարումները, խարդավանքն ու թշնամանքը, երբ միայն ուժով ու ճարպկությամբ էր հնարավոր գոյություն պահպանել։ Հիշենք Բենվենուտո Չելինիի ինքնակենսագրականը, որտեղ մեծ քանդակագործը, ժողովրդական անպաճույճ լեզվով ներկայացնելով իր ապրած կյանք պատմությունը, տալիս է նաև դարի բնութագիրը։ Բենվենուտոն ճանաչված արվեստագետ էր, օժտված գերբնական տաղանդով, բոլորի կողմից փառաբանված, բայց ապրելու և ստեղծագործելու համար ստիպված էր պայքարել՝ շատ հաճախ խտրություն չդնելով միջոցների մեջ, որովհետև այդպես էր պահանջում ժամանակը, այդպիսին էին ժամանակի բարքերը։

Ամրակազմ, ուժեղ, զենք բանեցնելու մեջ վարժ, կոփված լինելը գոյության պայման էր, ու ոչ միայն սեփական կյանքի, այլև՝ մերձավորների։ Այդպիսի մարդիկ էին հարկավոր նաև երկրին, որը ճակատագրական օրեր էր ապրում։ Հյուսիսից չդադարող հարձակումներն ու ոտնձգությունները, տարբեր կուսակցությունների ու խմբավորումների գժտությունները չէին կարող չհուզել Իտալիայի մեծ մարդկանց։ Հենց Դավիթի պես պիտի լինել հայրենիքի զինվորն ու քաղաքացին, այդպես ուժեղ, մոլեգին ու ահարկու։ Ահա թե ինչու նրանք իրենց հայացքները սևեռեցին գեղեցիկ, առողջ, գործունակ, հուժկու և քաջարի կերպարների վրա, փորձելով տեսնել նաև նրանց ներսում եռացող հույզերն ու կրքերը։ Ահա թե որտեղից էր գալիս հետաքրքրությունն անտիկ աշխարհի նկատմամբ, ինչու էին Վերածնության դարաշրջանի մարդու համար օրինակ ծառայում անտիկ հերոսների սխրանքները։ Ահա թե ինչպես հաստատվեց գեղեցիկի տիրապետութությունը։ Առողջ և գեղեցիկ մարմին և առողջ ու գեղեցիկ հոգի։ Այդպիսին չէ հրաշագեղ Ջոկոնդան իր առեղծվածային ժպիտով, որը, դրանով հանդերձ, նույնքան իրական է, որքան բնորդուհին։ Դա աշխարհիկ առաջին դիմանկարն էր, որով համաշխարհային գեղանկարչության մեջ հիմք դրվեց մի նոր ժանրի։

Ջորջո Վազարին իր «Ամենանշանավոր գեղանկարիչների, քանդակագործների և ճարտարապետների վարքագրության» մեջ այսպիսի տողեր է գրել մեծ քանդակագործի մասին. «… որը ընդունակ էր բացարձակապես բոլոր արվեստներում ու ցանկացածդ արհեստում հենց միայն իր ստեղծագործությամբ ցույց տալ, թե ինչքան կատարյալ կարող է լինել նկարչությունը գծերով ու ուրվագծերով, լույսով ու ստվերով արտահայտչականություն հաղորդելով առարկաներին, ճշգրիտ դատողությամբ քանդակներ կերտելով և կառուցելով հարմարավետ, հաստատուն, համաչափ, ճարտարապետական զանազան զարդարանքներով հարուստ շենքեր»։ Իսկ ազատամիտ իմաստուն Լեոնարդո դա Վինչին, երկնային բարձունքների ու երկրային հովիտների տիրակալ Ռաֆայելը, ինքնաբուխ ու զորավոր մյուս հանճարները փնտրեցին ու գտան նոր մարդուն, որ սիրում է կյանքը, լի է կյանքով և ապրում է գեղեցիկի թագավորությունում, ուր ամեն ինչ ներդաշնակ է նրա արտաքին ու ներքին նկարագրին։ Այսպիսին է իտալական Վերածնունդը, որը Էնգելսի բնորոշմամբ «… մարդկության կողմից մինչև այդ ապրած մեծագույն առաջադիմական հեղաշրջումն էր, դարաշրջան, որ տիտանների կարիք էր զգում և ծնեց տիտաններ՝ մտքի, տենչի ուժով…»։

Գիրլանդայո - Սասետիի եկեղեցու որմնանկարներից

Սուրբ Պետրոսի տաճարը Վատիկանում /Հռոմ/: Ճարտարապետներ՝ Բրամանտե, Միքելանջելո

Գրականություն

• Peter Burke, Il Rinascimento europeo - Centri e periferie, Roma-Bari, Laterza, 2009.
• R. Bizzocchi, Guida allo studio dell'età moderna, Roma-Bari, Laterza, 2002.
• Peter Burke, Cultura e societa nell'Italia del Rinascimento, Bologna, Il Mulino, 2001.
• Peter Burke, Il Rinascimento, Bologna, Il Mulino, 2001.
• Federico Chabod, Il Rinascimento in Nuove Questioni di Storia Moderna, Milano 1970.
• Jacob Burckhardt, La civiltà del Rinascimento in Italia, Firenze 1921.
• Delio Cantimori, Studi di storia [vol 2], Umanesimo, Rinascimento, Riforma, Torino 1976.
• Giuseppe Saitta, Il pensiero italiano nell'Umanesimo e nel Rinascimento, Vol. II, Il Rinascimento. Bologna 1950.
• Pasquale Sabbatino, La bellezza di Elena. L'imitazione nella letteratura e nelle arti figurative del Rinascimento, Firenze, Olschki, 1997. ISBN 88-222-4503-2
• Абрамсон, Мэри Лазаревна От Данте к Альберти / Ответственный редактор член-корреспондент АН СССР Зинаида Удальцова. Академия наук СССР.. — М.: Наука, 1979. — 176, [8] с. — (Из истории мировой культуры). — 75 000 экз. (обл.)
• Андреев М. Л. Инновация или реставрация: казус Возрождения Archived 2017-11-05 at the Wayback Machine. // Вестник истории, литературы, искусства. Т. 1. — М.: Наука, 2005. С. 84-97.
• Баренбойм П., Шиян С. Микеланджело. Загадки Капеллы Медичи. М.: Слово, 2006. ISBN 5-85050-825-2
• Брагина Л. М. Итальянский гуманизм. — М., 1977.
• «Возрождение, эпоха»։ Բրոքհաուզի և Եֆրոնի հանրագիտական բառարան: 86 հատոր (82 հատոր և 4 լրացուցիչ հատորներ)։ Սանկտ Պետերբուրգ։ 1890–1907 
• Гарэн Э. Проблемы итальянского Возрождения: Избранные работы. — М.: Прогресс, 1986. — 400 с. — 40 000 экз.
• Зарубежная литература. Эпоха Возрождения (хрестоматия), составитель Б. И. Пуришев. — М., 1976.
• Искусство раннего Возрождения. — М.: Искусство, 1980. — 257 с.
• История искусства: Ренессанс. — М.: АСТ, 2003. — 503 с.
• Пясецкий В. Н. Архитектурные формы раннего возрождения в Италии. Обзор архитектурных форм раннего Возрождения вместе с историческими сведениями о них с указанием причин их появления в итальянском искусстве. Описание различных деталей памятников итальянского зодчества XV века с чертежами и рисунками. С 142 чертежами на десяти отдельных листах и 10 рисунками в тексте. — С.-Петербург: Издание редакции журнала «Строитель». Типография Е. Евдокимова. Троицкая ул., № 18. 1897. — 106 с.
• Яйленко Е. В. Итальянское Возрождение. — М.: ОЛМА-ПРЕСС, 2005. — 128 с.
• Государство как произведение искусства: 150-летие концепции: Сб. статей/ Институт философии РАН, Московско-Петербургский философский клуб; Ответственный редактор Абдусалам Гусейнов. — М.: изд. Летний сад, 2011. — 288 с. (PDF-версия)
• Рыков, А.В. Вокруг Леонардо да Винчи: модернизм, террор, грезы и метаистория // Вестник Санкт-Петербургского университета. Сер. 15. 2015. Выпуск 4. С. 98-108
• Яйленко Е. Итальянское Возрождение. Изд.: Олма Медиа Групп/Просвещение, 2008 г. ISBN 5-94849-708-9
• Baron, Hans. The Crisis of the Early Italian Renaissance: Civic Humanism and Republican Liberty in an Age of Classicism and Tyranny. Princeton: Princeton University Press, 1966.
• Burckhardt, Jacob (1878), The Civilization of the Renaissance in Italy, trans. S.G.C Middlemore [1] Archived 2012-12-09 at Archive.is
• Burke, Peter. The Italian Renaissance: Culture and Society in Italy Princeton: Princeton University Press, 1999.
• Capra, Fritjof. (2008), The Science of Leonardo. Inside the Mind of the Great Genius of the Renaissance. Doubleday ISBN 978-0-385-51390-6
• Cronin, Vincent
  • The Florentine Renaissance (1967) ISBN 0-00-211262-0
  • The Flowering of the Renaissance (1969) ISBN 0-7126-9884-1
  • The Renaissance (1992) ISBN 0-00-215411-0
• Hagopian, Viola L. «Italy», in The New Grove Dictionary of Music and Musicians, ed. Stanley Sadie. 20 vol. London, Macmillan Publishers Ltd., 1980. ISBN
• Hay, Denys. The Italian Renaissance in Its Historical Background. Cambridge: Cambridge University Press, 1977.
• Jensen, De Lamar (1992), Renaissance Europe
• Jurdjevic, Mark. "Hedgehogs and Foxes: The Present and Future of Italian Renaissance Intellectual History, " Past & Present 2007 (195): 241—268, Shows Humanism has been the main concern of historians recently; Discusses the works of William Bouwsma, James Hankins, Ronald Witt, Riccardo Fubini, Quentin Skinner, J. A. Pocock, and Eric Nelson.
• Lopez, Robert Sabatino, The Three Ages of the Italian Renaissance Charlottesville: University Press of Virginia, 1970.
• Pullan, Brian S. History of Early Renaissance Italy. London: Lane, 1973.
• Raffini, Christine, Marsilio Ficino, Pietro Bembo, Baldassare Castiglione: Philosophical, Aesthetic, and Political Approaches in Renaissance Platonism. Renaissance and Baroque Studies and Texts, v.21, Peter Lang Publishing, 1998. ISBN 0-8204-3023-4
• Ruggiero, Guido. The Renaissance in Italy: A Social and Cultural History of the Rinascimento (Cambridge University Press, 2015). 648 pp. online review
• Bayer, A. (2004)։ Painters of reality : the legacy of Leonardo and Caravaggio in Lombardy։ New York: The Metropolitan Museum of Art։ ISBN 9781588391162 
• Leonardo da Vinci: anatomical drawings from the Royal Library, Windsor Castle։ New York: The Metropolitan Museum of Art։ 1983։ ISBN 9780870993626 
• Bayer, A, ed. (2008)։ Art and love in Renaissance Italy։ New York: The Metropolitan Museum of Art։ ISBN 9780300124118 

Արտաքին հղումներ

• The High Renaissane in Florence - video
• Victoria and Albert Museum: Renaissance House
• The Prince by Niccolò Machiavelli Archived 2017-05-01 at the Wayback Machine. – Along with many other Renaissance works, The Prince remains a relevant and influential work of literature today. Read online or download.
• Литература эпохи Возрождения. Возрождение в Италии