Աշոտ Գ Ողորմած

Աշոտ Գ Ողորմած
Թագավոր
Իշխանություն	953 – 978
Թագադրում	953
Լրիվ անուն	Աշոտ Գ Բագրատունի
Ծնվել է՝	անհայտ
Մահացել է՝	978
Թաղվել է՝	Հոռոմոսի վանքում
Նախորդ	Աբաս Բագրատունի
Հաջորդող	Սմբատ Տիեզերակալ
Ուղեկից	Խոսրովանույշ
Տոհմ	Բագրատունիներ
	պետական գործիչ և գերիշխան
Հայր	Աբաս Ա
Մայր	Անանուն Բագրատունի
Երեխաներ	Սոֆի,Հռիփսիմե,Սմբատ Բ, Գուրգեն
Հավատք	Հայաստանեայց Առաքելական Եկեղեցի

Աշոտ Գ Ողորմած, Հայոց արքա (953-978 թվականեր)։ Աբաս Ա Բագրատունու որդին, Բագրատունիների թագավորական տոհմից։ Աշոտ Գ-ն բնորոշվել է «բարեպաշտ» մակդիրով և համարվել ողորմած գահակալ^[2]։

ԿենսագրությունԽմբագրել

Աբաս թագավորին (929-953), հաջորդում է որդին՝ Աշոտ Գ Ողորմածը (953-978),որ հեղինակությունը մեծ էր թե՛ Հայսատանում և թե՛ հարևան երկրներում։ Բյուզանդական կայսրությունը, Աբխազական թագավորությունը և հարևան ամիրությունները ճանաչում են նրա թագավորությունը և ուղարկում նվերներ ու պատիվներ։ Աշոտը Աբաս թագավորի որդիներից ավագն էր։ Նա ուներ երկու եղբայր՝ Ատրներսեհը և Մուշեղը։ Վերջինս հետագայում թագավորեց Կարսում^[2]։ Աշոտ Ողորմածի գահակալման տարիներին Հայաստանն ապրում էր տնտեսական և մշակութային վերելք, երկրում տիրում էր համեմատաբար խաղաղ իրավիճակ։ Նրա օրոք ընդարձակվել են հին քաղաքները, կառուցվել նորերը։ Նրա կինը՝ Խոսրովանույշ թագուհին, 966 թվականին հիմնել է Սանահինի, իսկ 976 թվականին՝ Հաղպատի վանքերը, որոնք կարճ ժամանակում գիտակրթական կենտրոններ են դարձել։ Աշոտ Գ-ը երկրի գլխավոր քաղաքներում բացել տվեց դպրոցներ, հիվանդանոցներ, անկելանոցներ, նրանց պահպանման համար հատկացրեց որոշ եկամուտներ, որ բացառիկ երևույթ էր այդ ժամանակի համար։ Աշոտ Գ «բարեգործ էր», որի համար էլ անվանել են «Ողորմած»։

«Ողորմած» մականվան բացատրությունԽմբագրել

Աշոտ Գ թագավորը պատմագիտության մեջ հայտնի է որպես «Ողորմած»։ Նա այդ մականունով հանդես է գալիս 12-13-րդ դարերի պատմիչների երկերում։ Օրինակ՝ նրան այդպես են կոչում Մխիթար Անեցին («Աշոտ Ողորմածն, որդի Աբասայ»), Կիրակոս Գանձակեցին («...հրամանաւ թագաւորին Աշոտայ, որ որ Ողորմածն կոչիւր»)^[3] և Վարդան վարդապետը («Աշոտ..., Ողորմածն կոչեցեալ»)^[2]։ Մինչդեռ նրա ժամանակակից կաթողիկոս և հեղինակ Անանիա Մոկացին (հայոց կաթողիկոս՝ 941-966 ), ինչպես նաև նրա գահակալությունից կարճ ժամանակ անց՝ 10-րդ դարի երկրորդ կեսին և 11-րդ դարի սկզբին ապրած ու ստեղծագործած հեղինակ Ասողիկը նրան «Ողորմած» չեն անվանում։ Անանիա Մոկացին, որն անձամբ էր առնչվել Աշոտ Գ-ին, նրան հիշատակում է որպես «...թագաւորն բարեպաշտ Աշոտ Հայոց Մեծաց...»^[2]:Ասողիկն ընդհանրապես գրում է, թե «...զկնի Աբասայ թագաւորեաց Աշոտ որդի նորա, որ եւ Շահանշահ կոչիւր»։ Այնուհետև հեղինակը գովաբանության մեջ նրան վերագրում է «ողորմածություն» և «ողորմություն»^[2]։

«Ողորմած» մականվան առաջին կիրառումները հանդիպում են Աշոտ Գ-ի մահից հետո։ Մասնավորապես Սմբատ Բ-ի (978-990)՝ 979 թվականով թվագրվող հրովարտակում նշվում է. «...ես՝ Սմբատ Բագրատունի թագաւոր Հայոց, թոռն Տիեզերակալ եւ մեծ թագաւորին Սմբատայ որդւոյ թագաւորին Աշոտոյ Ողորմածն կոչեցելոյ...»: Աշոտ Գ-ի մյուս որդի Գուրգեն-Կյուրիկեն կոչված է «...Գաւրգէն թագաւոր, Շահնշահի որդի Աշոտոյ Ողորմածի», իսկ նրա տապանաքարին (Սանահին, 989 թվական) գրված է. «Այս է հանգիստ Գորգէնա Բագրատունո շահանշահի, որդի Աշոտոյ Ողորմածի»^[2]։

Ժողովրդի հիշողության մեջ հարյուրամյակների ընթացքում Աշոտ Գ-ի՝ «ողորմած» անվանման մասին պահպանվել է մի հետաքրքրական պատմություն։ Ըստ Ախալցխա քաղաքի ծերունիների շրջանում պահպանված ավանդության՝ Աշոտը նստում էր Կարսում, իսկ նրա թագավորության մեջ տարբեր ազգությունների ներկայացուցիչներ էին ապրում («Ինոր հպատակներուն մեջը ինչ տեսակ ազգ ըսես կար»)։ Մի անգամ ժողովուրդը վերակացուի միջոցով նրան լուր է ուղարկում իր ծանր վիճակի մասին։ Աշոտ Գ-ն վերակացուին 500 ոսկի է տալիս ժողովրդին բաժանելու համար, բայց, կասկածելով, որ նա ագահությամբ յուրացնելու է աղքատ մարդկանց բաժինը, նրան հավելյալ 100 ոսկի է տալիս, պայմանով, որ 500 ոսկին կբաժանվի ժողովրդին։ Սակայն խաբեբա վերակացուն ժողովրդին փոխանցեց, թե իբր թագավորը բարկացել է ու հրամայել հայտնել, որ եթե ժողովուրդը նույնիսկ սովից մեռնի, իր հոգը չէ, և յուրացրեց ժողովրդի բաժինը։ Երբ այս մասին իմացավ Աշոտ Գ-ն, պատժեց նրան, իսկ ոսկիները վերցրեց ու բաժանեց ժողովրդին։ Դրանից հետո նրան կոչեցին Աշոտ Ողորմած^[2]։

Աշոտ Գ-ի գահակալության սկիզբԽմբագրել

Աշոտ Գ-ը Աբաս Բագրատունու գահակալության շրջանում զբաղեցրել է հայոց իշխանաց իշխանի պաշտոնը։ Ըստ Անանիա Մոկացու՝ Աբասի մահից հետո «...յաջորդէ զաթոռ թագաւորութեանն նորին որդի տէր Աշոտ, Հայոց իշխանաց իշխան»։ Այդ պաշտոնը Բագրատունի առաջին չորս թագավորների օրոք (Աշոտ Ա (887-891), Սմբատ Ա (891-914), Աշոտ Բ (914-929), Աբաս (929-953)) զբաղեցրել են հիմնականում արքայական տան այն անդամները, որոնց ժառանգաբար անցնելու էր հայոց գահը^[2]:Գահ բարձրանալով 953 թվականին՝ Աշոտ Գ-ն թագավորել է 25 տարի։ Ըստ Ասողիկի՝ «Եւ զկնի Աբասայ թագաւորեաց Աշոտ որդի նորա, որ եւ Շահանշահ կոչիւր՝ ամս ԻԵ։ Եւ Մուշեղ եղբայր նորա առ նովաւ թագաւորեաց ի Կարս»^[2]։

Աշոտ Գ-ի գահակալության սկիզբը հայկական սկզբնաղբյուրներում տեղեկությունների սակավության պատճառով ոչ միայն մշուշոտ է, այլև զգալի չափով վիպականացված։

Աշոտ Գ-ի օրոք հայ Բագրատունիների հետ խնամիացած վրաց Բագրատունիներն ընդունում էին նրա գերագահությունը, ուստի Աշոտ Գ-ը պահպանում էր «շահնշահ Հայոց և Վրաց» տիտղոսը^[4]։ Աշոտ Գ-ի գերակայությունը ճանաչում էին նաև Հայաստանի տեղական պետական կազմավորումների՝ Վասպուրականի, Կարսի թագավորությանունների, Խաչենի, Փառիսոսի, ինչպես նաև Շիրվանի տիրակալները՝ Բագրատունյաց թագավորությանը դիտելով իբրև համախմբող, կենսունակ ու զորեղ գործոն։ Աշոտ Գ-ը փորձում էր հնարավորինս ամրապնդել այդ համադաշնությունը, ճանաչում էր նրանց իրավունքները, անհրաժեշտության դեպքում զինական օժանդակություն ցույց տալիս^[4]։

Աշոտ Գ Բագրատունու թագավորության առաջին տարիների իրավիճակը հստակեցնելուն նպաստում է արաբական աղբյուրներից մեկը, ըստ որի՝ մոտ 953 թվականին «Վրաստան նահանգի և Հայաստանի այլ մասերի վրա կար մի թագավոր, որի անունն էր Աշութ իբն ալ-Աբբաս (իմա´ Աշոտ Գ՝ որդի Աբասի-Ա. Ե.) և «շահնշահ» տիտղոսն էր կրում։ Սա փորձեց պաշարել Դվինը և նրա ժողովրդի դեմ կռվել։ Զորք հավաքեց հայերից, լեզգիներից և այլ անհավատներից 30 հազար մարդկանց և իջավ նրան (Դվինի) մոտիկ մի վայրում, որը կոչվում էր Նաուարդ^[4]։ Նա ցրեց իր զորքը, որպեսզի այրեն բերքը,քանդեն շեները»։ Սակայն Դվինի մատույցներում Աշոտ Գ-ի զորքը պարտություն կրեց^[2]։ Այնուհետև Աշոտ Գ-ը հրաժարվեց Դվինը գրավելու մտքից, որի հետևանքով Հայաստանի սրտում շարունակում էր գոյություն ունենալ Դվինի ամիրությունը^[4]։ Դվինում 954 թվականին կրկին հաստատվում են ՝ քաղքաը դարձնելով Բագրատունյաց թագավորության դեմ ռազմարշավների հզոր հենակետ։

Արաբական աղբյուրի այս տեղեկությունը կարևոր է, քանի որ բացահայտում է այլ արժեքավոր իրողություններ ևս։ Փաստորեն Աշոտ Գ-ի գերիշխանության ներքո էր գտնվում Վիրքը, ինչից բացի նա ծանրակշիռ դիրք ուներ կովկասյան լեռնականների շրջանում, որի վկայությունն էր լեզգիների զորքի մասնակցությունը Դվինի ազատագրման գործողությանը։ Բացի այդ, պարզվում է, որ գահակալության հենց սկզբից նա կրում էր «շահնշահ» տիտղոսը։ Հայտնի է, որ Բագրատունիների մեջ առաջինն այն կրել է Աշոտ Երկաթը, իսկ Աբաս թագավորն այդ տիտղոսով չի հիշատակվում։ Սակայն անհնար է, որ նոր միայն գահին բազմած Աշոտ Գ-ն ինքնուրույնաբար հասած լիներ թե´ հայոց ու վրաց թագավորի կարգավիճակին և թե´ «շահնշահ» տիտղոսին, ուստի միակ հավանական եզրակացությունն այն է, որ նա այն ժառանգել էր հորից՝ Աբաս թագավորից, որը թեև այդ տիտղոսով չի հիշատակվում, բայց իրականում կրել է այն^[2]։

Շատ կարևոր է այն, որ Սամվել Անեցու աշխատության վերջին հրատարակության մեջ օգտագործված մի ձեռագրում առկա է հետևյալ տողը. «ՆԸ (408). Աշոտ յաղթեալ զՀամտունն, զոր ընկճեալ էր յամիրապետէն...», ինչը ցույց է տալիս, որ Համդանյան (Համտուն) ամիրի զորքին պարտության է մատնել հայոց թագավորության բանակը։ Ի դեպ, խոսքը հավանաբար Սայֆ ալ-Դաուլա Համդանյանի մասին է, որը տիրում էր ի թիվս այլ երկրամասերի նաև Աղձնիքին (Դիար Բաքր), որտեղից էլ, հավանաբար, տեղի էր ունեցել ներխուժումը։ Սայֆ ալ-Դաուլայի ստորականերից Նաջա անունով մեկը ապստամբեց նրա դեմ և մտավ Հայաստան։ Այստեղ նա տիրացավ արաբական կայսիկ ցեղի տիրույթներին և շրջակա քաղաքներին՝ Խլաթին, Մանազկերտին, Մուշին ու այլ վայրերի^[2]։ Դրանից հետո նա ապստամբեց Սայֆ ալ-Դաուլայի դեմ։ Ի վերջո հիջրայի 353 թվականին (19 հունվար, 964 թվական - 6 հունվար, 965 թվական) Սայֆ ալ-Դաուլան պարտության մատնեց Նաջային և տիրեց նրա հողերին, այդ թվում նրանց, որոնք Նաջան գրավել էր կայսիկներից։ Ահա հենց այս դեպքերի ժամանակ էլ տեղի է ունեցել Տարոնի գավառի ճակատամարտը։ Ըստ Իբն ալ-Ազրակի՝ Նաջային հաղթելուց հետո Սայֆ ալ-Դաուլան Հայաստանից վերադարձավ 966 թ. հունվարին։ Ուստի ամենայն հավանականությամբ կռիվը տեղի է ունեցել Նաջայի զորքի դեմ նախքան նրա՝ Սայֆ ալ-Դաուլայից պարտվելը՝ 964 թվականը։ Հայերի հետ բախման պատճառն էլ պարզ էր. նա գրավել էր նաև Մուշը, որ կայսիկների տիրույթների մեջ չէր մտնում։ Հայկական բանակը ջախջախել է Նաջայի զորքին և ազատագրել Մուշը և շրջակայքը (գաւառն Տարօն)։ Նաջայի ներխուժման հետևանքով կայսիկների ամիրայությունը ոչնչացավ, իսկ նրա տարածքներն անցան Սայֆ ալ-Դաուլային^[2]։

Այսպիսով Աշոտ Գ-ի գահակալության առաջին տարիներին հայոց թագավորության վերելքը շարունակվել է։ Հայոց թագավորը փորձ է կատարել տիրելու Դվինին, սակայն այնտեղ անհաջողության է մատնվել։ Այնուհետև շարունակել է արաբներից Հայաստանի մյուս շրջանների ազատագրումը։ Մյուս կողմից նա հուժկու հակահարվածներ է հասցրել Սայֆ ալ-Դաուլայի և նրա ստորակաների զորքերին, երբ նրանք ներխուժել են հայոց թագավորության սահմաններ։

Անին մայրաքաղաքԽմբագրել

Երկրում հաստատված խաղաղության պայմաններում 10-րդ դարի 30-ական թվականներից Բագրատունյաց թագավորությունն ավելի է բարգավաճում ու հզորանում, մեծանում է նրա ազդեցությունը հարևան պետական կազմավորումների քաղաքական կյանքում։ Այդ պատճառով անհարժեշտություն է առաջանում հիմնել պետության համար մշտական կենտրոն։ Բագրատունիների նախկին նստավայրերը՝ Բագարանը, Շիրակավանը, Կարսը չունեին համախմբիչ հնարավորություն, քանի որ հեռու էին գտնվում Բագրատունյաց թագավորության կենտրոնական շրջաններից։

Աշոտ Գ-ն Դվինի գրավումով փորձում էր լուծել մնայուն մայրաքաղաքի հարցը, քանի որ Բագրատունի առաջին չորս գահակալների օրոք փոխվել էին թագավորության երեք կենտրոններ (Բագարան, Երազգավորս և Կարս)։ Անհաջողության մատնվելով իր այս ձեռնարկում՝ նա կենտրոնացավ զարգացող Անիի վրա։ Այս ժամանակաշրջանում Անին կարևոր առևտրական հանգույց էր հարավ-արևելքից Հայաստան մտնող և Դվինով դեպի Տրապիզոն ու Կոստանդնուպոլիս ընթացող ճանապարհի վրա, որի պատճառով Դվինի դարպասներից մեկը կոչվում էր «Բաբ Անի» (Անիի դուռ)^[2]։ Անին մայրաքաղաք հռչակվեց 961 թվականին։ Անիի մայրաքաղաք հռչակման պատմական նշանակությունը հաշվի առնելով՝ Լեոն դրանից հետո՝ մինչև թագավորության անկումը, ընկած պատմափուլը կոչում է «Անիական»^[2]։ Մայրաքաղաքի ընտրությունը Անիի վրա կանգ առնելու պատճառ է համարում նրա՝ թագավորության կենտրոնում և Բագրատունյաց տիրույթներում գտնվելը, ինչպես նաև բնական անմատույց պայմաններով օժտված լինելը։ Նա նաև կարծում է, որ նախկինում Բագրատունի արքաներից յուրաքանչյուրը նստավայրը տեղափոխում էր իր տիրույթը, բայց Աշոտ Գ-ին հաջողվեց անել այնպես, որ չնայած հետագա թագավորները ևս ունեին առանձին նստոց, սակայն մայրաքաղաքն այնտեղ չտեղափոխեցին։

Մայրաքաղաք դառնալուց հետո քաղաքի աճն արագ ընթացք ստացավ։ Ըստ Մխիթար Անեցու՝ Անիի՝ մայրաքաղաք հռչակվելուց հետո Աշոտը «շինէ զՓոքր քաղաքն», իսկ ըստ «Պատմութիւն քաղաքին յԱնւոյ» հեղինակի ու Վարդան վարդապետի՝ «Սա (Աշոտը - Ա.Ե.) փոքր պարիսպ շինեաց յԱնւոյ»։ Կարելի է եզրակացնել, որ Մխիթար Անեցու «փոքր քաղաք»-ն իրականում պետք է լիներ «փոքր պարիսպ», որը, ըստ Վարդան վարդապետի, կառուցվել է 964-965 թվականներին։ Պարսպի երկայնքով կառուցվել էին մի քանի աշտարակներ, որոնցում մատուռներ կային^[2]։

Անիում 961 թվականին գումարվում է ժողով՝ Հայաստանի բոլոր իշխանների, Աշոտ Գ թագավորի, Անանիա Ա Մոկացի կաթողիկոսի (946-968) ու եպիսկոպոսների մասնակցությամբ։ Ժողովին ներկա էին նաև իշխաններ, զորականներ՝ Աղվանից Հովհաննես կաթողիկսոի և 40 եպիսկոպոսների հետ։ Ժողովի հրավիրման նպատակն էր Աշոտ Գ-ի թագադրությունը։ Այսպես, 961 թվականին տեղի է ունեցել Անին մայրաքաղաք հռչակելու և թագավորական գահն այնտեղ հաստատելու տոնական հանդեսը^[4]։

Աշոտ Գ-ի գահակալության երկրորդ շրանԽմբագրել

960-ական թվականների վերջը և 970-ական թվականների առաջին կեսը Աշոտ Գ Ողորմածի գահակալության շրջանի առավել բարդ և հանգուցային փուլերից էր։ Հզորության գագաթնակետին գտնվող հայոց թագավորությունն այդ ժամանակ կանգնեց մեծ վտանգի առաջ, քանի որ անչափ հավակնոտ նվաճողական ծրագրերով Արևելքում հանդես եկան Բյուզանդիայի կայսրեր Նիկեփոր Փոկասը (963-969) և Հովհաննես Չմշկիկը (969- 976)։ Բյուզանդիայի հիմնական նպատակը Կիլիկիայից մինչև Պաղեստին տարածվող երկրներին տիրելն էր, բայց այդ ճանապարհին նա մի կողմից ձգտում էր օգտվելու Բագրատունյաց թագավորության զինուժի աջակցությունից, իսկ մյուս կողմից Հայաստանի ներսում երկպառակություն սերմանելու և նրանից նորանոր երկրամասեր պոկելու փորձեր էր անում^[2]:Բյուզանդիայի ծավալապաշտական քաղաքականության թիրախում էին Տարոն-Տուրուբերանը, Այրարատի Բասեն գավառը, իսկ հեռանկարում՝ նաև Վասպուրականը։ Հովհաննես Չմշկիկը 974 թվականին զորքով ներխուժում է Տարոն, բանակում Մուշ քաղաքի մերձակայքում։ Սկայն հենց առաջին գիշերը Սասունի իշխանության հետևակազորից բազում նեղություններ կրեցին հռոմեացի զորքերը^[4]։ Աշոտ Գ-ին հաջողվեց ժամանակավորապես կասեցնել 968 թվականին Տարոնը զավթած Բյուզանդիայի առաջխաղացումը։ Ուստի կայսրությունը սպասելու էր նոր առիթի՝ իր նպատակները կյանքի կոչելու համար^[2]։

Եթե արտաքին սպառնալիքները հայոց թագավորներին ու իշխաններին մղում էին միաբանման և համատեղ գործողությունների իրագործման, ապա երկրի ներքին, հասարակական- տնտեսական զարգացման ճանապարհը բռնաց կենտրոնախույս ուժերի ձգտումները բացառում էին հայոց միասնական թագավորության վերականգնման հնարավությունը։

Կրոնական քաղաքականությունԽմբագրել

Աշոտ Գ-ը մեծ ուշադրություն էր դարձնում նաև եկեղեցու վարած քաղաքականությանը։ Սակայն աշխարհաքաղաքկան այդ բարդ ժամանակահատվածում հանգիստ չէր նաև թագավորության հոգևոր կյանքը։ Բյուզանդիայի առաջխաղացման պայմաններում այն դարձյալ բախվել էր քաղկեդոնականության տարածման վտանգին, որը, բարեբախտաբար, հնարավոր եղավ չեզոքացնել^[2]։ Աշոտ Գ-ը Շիրակավանում 968 թվականին գումարում է եկեղեցական ժողով։ Գուարված ժողովում որոշվում է վախճանված Անանիա Ա Մոկացու փոխարեն կաթողիկոս ընտրել Սյունիքի Վահան եպիսկոպոսին^[3]^[4]^[5]։ Սակայն նա քաղքեդոնական եկեղեցու կողմը հավակնելու պատճառով Աշոտ Գ-ի կարգադրությամբ Անիում 969 թվականին գումարած ժողովում աթոռանկ է արվում^[4]։ Այդ ամենից հետո Հայաստանը մեկ տարի մնաց առանց կաթողիկոսի^[3]։ Թագավորի հրամանով ընտիր այրերը և սուրբ եպիսկոպոսները հավաքվեցին, հայրապետական աթոռին նստեցրին աստծու երանելի այր Խաչիկին՝ մեծ հայրապետ տեր Անանիայի հարազատին, որ վարդապետական խոսքով սանձեց այլադավանների ցանկությունները։ Նա աթոռակալեց 19 տարի^[3]։

Աշոտ Գ-ի օրոք կառուցապատվում են թագավորության բազմաթիվ բնակավայրեր, հիմնվում են վանքեր ու եկեղեցիներ, որոնց կից ստեղծվում են ուսումնական կենտրոններ, ձեռագրերի պատրաստման արհեստանոցներ։ Վանքերին կից բացված դպրոցները հաճախ վերածվում են ուսումնական կենտրոնների^[4]։

Շինարարական ձեռքբերումներով հայտնի էր նաև Աշոտ Գ-ի կողակից Խոսրովանույշ թագուհին, որը 966 թվականին կառուցել տվեց Սանահինի հռչակավոր վանքը, իսկ 976 թվականին նրա հովանավորությամբ վեր է խոյանում «մենաստանների մայրաքաղաք» հռչակված Հաղբատավանքը^[4]։ Շինարարական աշխատանքներ են ծավալվում նաև հետագա տարիներին ևս։ 972 թվականին Աշոտ Գ-ի օժանդակությամբ Տրդատ ճարտարապետը կառուցում է կաթողիկոսանիստ Արգինա ավանի մայր եկեղեցին և կաթողիկոսարանը^[4]։

Պետական կարգ և բանակԽմբագրել

Պետական աստիճանակարգի վերին մասում «թագաւոր թագաւորաց ամենայն տիեզերաց»-ն էր կամ շահնշահը՝ Աշոտ Գ-ն, երկրորդ աստիճանին՝ տեղական թագավորներն էին, երրորդին՝ իշխանները։ Մատթեոս Ուռհայեցու մի կարևոր տեղեկությունը ցույց է տալիս, որ իշխող վերնախավի հաջորդ օղակը հայոց թագավորությունում ազատներն էին^[5]։ Աշոտ Երկաթի ժամանակաշրջանից սկիզբ առած համակարգը գործում էր նաև Աշոտ Գ-ի օրոք։ Ինչպես այն ժամանակ, այնպես էլ այժմ Բագրատունի գահակալը կառավարում էր որպես երկրում գոյություն ունեցող թագավորների թագավոր (արքայից արքա) կամ շահնշահ։

Աշոտ Ողորմածը իր ճիշտ կառավարման շնորհիվ ուներ նաև մարտունակ զորք։ Հայոց բանակի կազմում 961 թվականին արդեն հիշվում են «մարզպետական» (իշխանների) զորամիավորումը՝ բաղկացած 45 հազար ռազմիկներից, ինչպես նաև թագավորի անմիջական ենթակայության ներքո գտնվող արքունական զորաբաժինը^[4]։

ՄահԽմբագրել

Աշոտ Գ Ողորմած թագավորի՝ գահ բարձրանալու և վախճանի տարեթվերը ճշգրտելու համար կարևոր նշանակություն ունեն պատմիչ Ասողիկի տեղեկությունները։ Նա Աշոտ Գ-ին վերագրում է 25 տարվա գահակալություն՝ սկսած հայոց 402 թվականից (ապրիլ, 953 թ.- ապրիլ, 954 թ.) 443, իսկ նրա մահը թվագրում հայոց 426 թվականով (մարտ, 977 թ.-մարտ, 978 թ.): Հենց այս տվյալների հիմամբ էլ ներկայումս պատմագիտության մեջ ընդունված է, որ Աշոտ Գ-ն թագավորել է 953-977 թվականներին։ Սակայն պետք է փաստել, որ 953-977 թվականների միջակայքը 25 տարի չի կազմում։ Իրականում հայոց 402 (ապրիլ, 953 թ.- ապրիլ, 954 թ.) և 426 (մարտ, 977 թ.-մարտ, 978 թ.) թվականների միջև 25 տարի կհաշվվի, եթե նրա գահակալությանը թվագրենք 953-978 թվականները։ Նման թվագրման ճշմարտացիությունն է ցույց տալիս «Յայսմաւուրքում» պահպանված արժեքավոր տեղեկությունն այն մասին, որ Աշոտ Գ-ի հիշատակի (վախճանի) օրը նշվում էր մարերի 13-ին։ Քանի որ Ասողիկը Աշոտ Գ-ի ժամանակակիցն էր, ապա խիստ փոքր է հավանականությունը, որ նա կարող էր սխալվել թագավորի վախճանի տարեթիվը հիշատակելիս։ Ուստի հենց հայոց 426 մարերի 13-ը պետք է համարել թագավորի մահվան օր։ Այն համապատասխանում է 978 թ. հունվարի 3-ին։ Այս հիմքով կարող ենք արձանագրել, որ նա գահակալել է 953 - 978 թվականներին՝ 25 տարի։ Աշոտ Գ-ն թաղվել է Հոռոմոսի վանքում, որտեղ նրա օրոք թագավորական հանգստարանն էր։ Վանքի Սուրբ Գևորգ եկեղեցու մոտ մինչև 20-րդ դարի սկիզբը պահպանվել էր նրա տապանաքարը՝ «...Աշոտ թագաւոր...» արձանագրությամբ^[2]։

ԾանոթագրություններԽմբագրել

↑ ^1,0 ^1,1 Հայկական սովետական հանրագիտարան (հայ.) / Վ. Համբարձումյան, Կ. Խուդավերդյան — 1974. — հատոր 1. — էջ 488.
↑ ^2,00 ^2,01 ^2,02 ^2,03 ^2,04 ^2,05 ^2,06 ^2,07 ^2,08 ^2,09 ^2,10 ^2,11 ^2,12 ^2,13 ^2,14 ^2,15 ^2,16 ^2,17 ^2,18 ^2,19 Եղիազարյան Արման (2020)։ Աշոտ Գ Ողորմած։ Թագավոր հայոց։ Երևան: ԵՊՀ հրատ․։ էջեր 7–123։ ISBN 978-5-8084-2431-9
↑ ^3,0 ^3,1 ^3,2 ^3,3 Կիրակոս Գանձակեցի (1982)։ Հայոց պատմություն։ Երևան: Սովետական գրող։ էջեր 71–73
↑ ^4,00 ^4,01 ^4,02 ^4,03 ^4,04 ^4,05 ^4,06 ^4,07 ^4,08 ^4,09 ^4,10 ^4,11 Հայոց Պատմություն։ Հատոր 2, Գիրք II։ Երևան: Զանգակ։ 2014։ էջեր 49–55։ ISBN 978-9939-68-325-6
↑ ^5,0 ^5,1 Մատթոս Ուռհայեցի (1973)։ Ժամանակագրություն։ Երևան: Հայաստան։ էջեր 21–22

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից (հ․ 1, էջ 488)։

[_740e995a530c6102-1] 1,0 ^1,1 Հայկական սովետական հանրագիտարան (հայ.) / Վ. Համբարձումյան, Կ. Խուդավերդյան — 1974. — հատոր 1. — էջ 488.

[:0-2] 2,00 ^2,01 ^2,02 ^2,03 ^2,04 ^2,05 ^2,06 ^2,07 ^2,08 ^2,09 ^2,10 ^2,11 ^2,12 ^2,13 ^2,14 ^2,15 ^2,16 ^2,17 ^2,18 ^2,19 Եղիազարյան Արման (2020)։ Աշոտ Գ Ողորմած։ Թագավոր հայոց։ Երևան: ԵՊՀ հրատ․։ էջեր 7–123։ ISBN 978-5-8084-2431-9

[:2-3] 3,0 ^3,1 ^3,2 ^3,3 Կիրակոս Գանձակեցի (1982)։ Հայոց պատմություն։ Երևան: Սովետական գրող։ էջեր 71–73

[:1-4] 4,00 ^4,01 ^4,02 ^4,03 ^4,04 ^4,05 ^4,06 ^4,07 ^4,08 ^4,09 ^4,10 ^4,11 Հայոց Պատմություն։ Հատոր 2, Գիրք II։ Երևան: Զանգակ։ 2014։ էջեր 49–55։ ISBN 978-9939-68-325-6

[:3-5] 5,0 ^5,1 Մատթոս Ուռհայեցի (1973)։ Ժամանակագրություն։ Երևան: Հայաստան։ էջեր 21–22

[2]

[1]

[3]

[4]

[5]