Վիքիպեդիա

Վիեննական սրճարան

Վիեննական սրճարան (գերմ.՝ Wiener Kaffeehaus), հանրային սննդի բնորոշ վայր Ավստրիայի մայրաքաղաք Վիեննայում, որը մինչ այժմ մեծ դերակատարում ունի մայրաքաղաքի մշակույթում և ավանդույթներում։ Ավստրիական կայսրության ժամանակաշրջանի գրող Պետեր Ալտենբերգը վիեննական սրճարանները նկարագրել է որպես «ոչ տանը, բայց և ոչ դրսում»։

Վիեննական սրճարան

2011 թվականի հոկտեմբերին ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ն Վիեննայի սրճային ավանդույթները ներառել է ոչ նյութական մշակութային ժառանգության ցանկում[1]։

Պատմություն խմբագրել

 
Ավստրիացի լուսանկարիչ, փաստաբան Էմիլ Մայերը սրճարանում, Վիեննա, 1905-1914թթ.

Արխիվային փաստաթղթերը վկայում են, որ Վիեննայի բնակիչները սկսել են սուրճ ըմպել 1660-ական թվականներից, սակայն Վիեննայի առաջին սրճարանները բացվել են 1680-ական թվականներին[2]։ Կան փաստաթղթեր, որոնք վկայում են, որ Վիեննայի առաջին սրճարանները բացվել են հայ առևտրականների կողմից։ Առաջին սրճարանը 1685 թվականի հունվարի 17-ին գործարկել է Յոհանես Դիոդատոն (իրական անունը՝ Հովհաննես Աստվածատուր)[3][4][5][6], հաջորդը 1697 թվականի մարտի 23-ին բացել է ծնունդով երևանցի[7][8] Իսահակ դե Լուկան (իրական անունը՝ Սահակ Ղուկասյան)։ Հենց նա է եղել նաև «Երկնագույն տափաշշի ներքո» մեկ այլ վիեննական սրճարանի սեփականատերը, որը բացվել է 1703 թվականին[9][10][11][12][13][14][15][16][17][18][19][20][21]։

Վիեննական սրճարանները ժամանակի հետ դարձել են այնքան ընդունված, որ հանրության կենսաձևի անբաժանելի մաս են կազմել։ Հենց Վիեննական սրճարաններից է տարածում ստացել ֆրանսիացի Միշել Թրոնեի կողմից ստեղծված փայտե փոքրիկ սեղանների, մարմարե սեղանիկների և կորավուն եզրերով աթոռներ կիրառելու տենդենցը, որը հետագայում եվրոպական սրճարանների կահավորման խորհրդանիշներից է դարձել։ Ժամանակակից Վիեննան պահպանում է իր հին ավանդույթները և նախկինի պես համարվում է սրճարանների քաղաք։ Դրանց թվում են հնագույն պատմություն ունեցող սրճարաններ «Շվարցենբերգ»-ը, «Ցենտրալ»-ը, համեմատաբար երիտասարդ, բայց ոչ պակաս հեղինակավոր «Հերենհոֆ»-ը, «Փրյուկել»-ը, «Վեյմար»-ը, «Գրինշտայդել»-ը։

Սուրճի օրը Վիեննայում խմբագրել

2002 թվականից ի վեր՝ յուրաքանչյուր տարի՝ հոկտեմբերի 1-ին, Ավստրիայի մայրաքաղաքում պաշտոնապես նշվում է «սուրճի օրը»։ Այդ օրը վիեննական բոլոր սրճարաններում, սրճարան-հրուշակարաններում և ռեստորաններում այցելուներին են հյուրասիրում ավանդական վիեննական ձևով պատրաստված սուրճը և այլ սրճային ըմպելիքներ, որոնց ըստ նախընտրության հավելում են սերուցք, լիկյոր, տարբեր համեմունքներ՝ հիլ, վանիլին, հաճախ զարդարում շոկոլադե քերուքով։

Ավանդական վիեննական սուրճ «Մելանժ» խմբագրել

 
«Մելանժ» սուրճ

«Մելանժը» (ֆր.՝ mélange՝ խառնուրդ) ավստրիական խոհանոցի սրճային ըմպելիք է, որը պատրաստելիս էսպրեսո սուրճին են ավելացնում գոլացրած կաթ և փրփրացրած սերուցք։ Առաջին անգամ նման խմիչք Վիեննայում պատրաստել են 1890 թվականին։ «Մելանժի» որոշ բաղադրատոմսեր առաջարկում են էսպրեսոյին հավելել մի քիչ տաք ջուր կամ օգտագործել կրկնակի էսպրեսո։ Այնուամենայնիվ, ցանկացած դեպքում վիեննական մելանժում միշտ էսպրեսոյի և կաթի 1:1 հարաբերակցությունն են պահպանում։ «Մելանժը» մատուցվում է 1 բաժակ ջրի հետ և երբեմն զարդարված է լինում սերուցքով կամ շոկոլադի քերուքով։ Այս ըմպելիքի առանձին տարբերակ է համարվում կայսերական մելանժը (Kaisermelange), դրան, բացի կաթից և կաթնային փրփուրից, ավելացնում են նաև ձվի դեղնուց, շաքարավազ և կոնյակ[22][23][24][25][26]։

Վիեննական սրճարանների առանձնահատկությունն այն է, որ այցելուն, պատվիրելով սուրճը, կարող է բավական երկար ժամանակ նստել սեղանի շուրջ և ընթերցել սրճարանում առաջարկվող թերթերը։ Այս առանձնահատկությունը հիմք է հանդիսացել «սրճարանային գրականություն» երևույթի առաջացման համար։

Արևմուտքում սրճարանային մշակույթը սկիզբ է առել Ավստրիայի մայրաքաղաքում։ Դրանում մեծ ներդրում են ունեցել ավստրիացի ականավոր գրողներ Պետեր Ալտենբերգը, Կառլ Կրաուսը, Հերման Բրոխը և Ֆրիդրիխ Թորբերգը, ովքեր սրճարանները որպես աշխատավայր և հանդիպման ու շփման վայր են դիտարկել։ Հայտնի գրող Պետեր Ալտենբերգը, ըստ լուրերի մի անգամ տվել է «Wien 1, Central Cafe» հասցեն, որպես իր սեփական հասցե, քանի որ անչափ շատ ժամանակ է անցկացրել Café Central սրճարանում։

Շանիգարտեն խմբագրել

 
Շանիգարտեն

Շանիգարտենը (գերմ.՝ Schanigarten) ռեստորաններին և սրճարաններին կից բացօթյա ամառային վերանդաների ավստրիական անվանումն է։ Վիեննայում դրանք սովորաբար կազմակերպվում են ընդարձակ մայթերին կամ հետիոտնային գոտիներում։ Նախկինում անվանումը օգտագործվում էր միայն վիեննական սրճարանների համար, սակայն ժամանակի ընթացքում եզրույթը կիրառելի դարձավ ամբողջ Ավստրիայում[27]։

Ի տարբերություն սովորական «գարեջրային այգու»՝ շանիգարտենի սեղանիկները տեղադրվում են հենց գետնին, որը հանրային սեփականություն է համարվում։ Շանիգարտենի համար առաջին թույլտվությունը 1750 թվականին ստացել է Վիեննայի Գարբեն փողոցի սրճարանատեր Ջիանի Տարոնին[27]։

Շանիգարտեն անվան ծագումը հստակ հայտնի չէ, սակայն վարկածներից մեկի համաձայն այն առաջացել է «Ջիանիի այգի» (Gianni's garden) արտահայտությունից։ Մեկ այլ վարկածի համաձայն էլ այն առաջացել է ֆրանսերեն Ժան անվանումից, որով 19-րդ դարում ընդունված է եղել դիմել մատուցողներին[27]։

Շանիգարտեն հավաքելու համար հարկավոր է ստանալ հատուկ թույլտվություն, որը յուրաքանչյուր տարի ուժի մեջ է լինում մարտի 1-ից մինչև նոյեմբերի 15-ը[27]։

Վիեննական հայտնի սրճարաններ և հրուշակարաններ խմբագրել

Վիեննայում հաշվարկվում են ավելի քան 1100 տարբեր տեսակի սրճարաններ։ Դրանցից մոտ հազարն էսպրեսո-բարեր են, մնացածը՝ սրճարան-հրուշակարաններ։

Վիեննայի կենտրոնական հատվածում տեղակայված սրճարաններից են՝

 
«Բրյոներհոֆ» սրճարան
  • «Բրյոներհոֆ» սրճարանը (գերմ.՝ Wien, Café Bräunerhof), որը գտնվում է Վիեննայում՝ Շտալբուրգաս 2 (Stallburggasse 2) հասցեում[28]։ Այն ավանդական վիեննական սրճարան է։ Հաստատությունը բացվել է 1920-1921 թվականներին Ֆրիդրիխ Բոլբերիցի կողմից՝ «Sans Souci» անվանումով։ Դա անտիկ իրերի գիտակների, արվեստագետների հանդիպման վայր էր, գործում էր նաև որպես պարային սրճարան։ Երբ 1938 թվականին Բոլբերիցը հեռանում է Վիեննայից, նրա իրավահաջորդը փոխում է սրճարանի անունը՝ հաստատությանը տալով «Բրյոներհոֆ» անվանումը[29]։ Բրյոներհոֆը ժամանակին եղել է ավստրիացի մեծագույն դրամատուրգ և արձակագիր Թոմաս Բերնհարդի սիրված վիեննական սրճարանը։ Այժմ յուրաքանչյուր շաբաթ օր սրճարանում հնչում է կենդանի երաժշտություն։ Փոքրիկ նվագախումբը կատարում է վալսեր և դասական այլ ստեղծագործություններ[30]։
 
«Ցենտրալ» սրճարան
  • «Ցենտրալ» սրճարանը (գերմ.՝ Café Central), որը տեղակայված է Վիեննայի Ներքին քաղաքում՝ Հերենգաս 14 հասցեում գտնվող «Ֆերսթելի դղյակ» անվանումով շենքի ներսում։ Սրճարանը բացվել է 1876 թվականին Պախ եղբայրների կողմից։ Դիտրիխշտայն պալատը քանդելուց հետո, որտեղ տեղակայված էր հայտնի «Գրինշտայդլ» սրճարանը, 19-րդ դարի ավարտին հենց «Ցենտրալ» սրճարանն է դառնում այն հիմնական վայրը, որտեղ հավաքվում են Վիեննայի հայտնի մշակութային գործիչները։ Սրճարանի մշտական այցելուներն են եղել գրող Պետեր Ալտենբերգը, ճանաչված հոգեբան, անհատական հոգեբանության համակարգի ստեղծող Ալֆրեդ Ադլերը, դրամատուրգ, բանաստեղծ Հուգո ֆոն Հոֆմանսթանը, էքսպրեսիոնիզմի ճանաչված ստեղծագործող, գրող Լեո Պերուցը և այլք։ 1907-1912 թվականներին «Ցենտրալ» սրճարանում հինգշաբթի օրերին գիտնականների հավաք էր տեղի ունենում, որը հայտնի էր նաև Առաջին վիեննական խմբակ անվանումով։ Սրճարանը փակվել է Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ավարտին։ 1975 թվականին՝ «Ֆերսթելի դղյակ» անվանումով շենքի վերանորոգումից հետո, «Ցենտրալ» սրճարանը վերագործարկվել է, սակայն արդեն ոչ թե կառույցի ներքին բակում, այլ շենքի այն հատվածում, որտեղ նախկինում բանկ է գործել։ Ներկայում սրճարանն իր գրական, մշակութային անցյալով Վիեննայի զբոսաշրջային առանձնահատուկ վայրերից է համարվում[31][32][33][34][35][36]։


  • «Դեմել» հրուշակարանը (գերմ.՝ Demel), որը գտնվում է Վիեննայի Ներքին քաղաքում՝ Կոլմարկտ 14 հասցեում։ 1778 թվականին Վյուրթեմբերգից Վիեննա է ժամանել հրուշակագործ Լյուդվիգ Դենեն և 1786 թվականին բացել սեփական հրուշակարանը։ 1799 թվականին՝ նրա մահից հետո, գործը շարունակում են այրին և որդին՝ Ավգուստ Դենեն։ Ավգուստի որդին, ով իրավաբան էր, հրուշակարանը վաճառում է առաջին օգնական Քրիստոֆ Դեմելին։ Դեմելի օրոք հրուշակարանը ամրապնդել է դիրքերը շուկայում և ճանաչում ձեռք բերել։ 1874 թվականին, երբ հրուշակարանը տեղափոխվել է Հաբսբուրգների ձմեռային նստավայր՝ Հոֆբուրգին մոտ, այն ստացել է կայսերական տան մատակարարի կարգավիճակ։
     
    «Դեմել» հրուշակարանի սրճարան
    Վիեննայի պալատական պարահանդեսների ու խնջույքների ժամանակ «Դեմել» հրուշակարանից կայսերական տան համար նույնիսկ սպասարկող անձնակազմ և հատուկ գույք էր վարձակալվում։ 1888 թվականին՝ հրապարակի վերակառուցումից հետո, հրուշակարանը տեղափոխվում է Կոլմարկ փողոց։ Կառույցի ներքին հարդարումը իրականացվում է կարմիր փայտից՝ նեոռոկոկո ոճով։ «Դեմելի» մշտական այցելուներն են դառնում կայսերական տան անդամները և, մասնավորապես, Ավստրիայի կայսրուհի Էլիզաբեթը։ Այդ ժամանակահատվածում «Դեմելի» սպասարկող անձնակազմը համալրվում է բացառապես իգական սեռի ներկայացուցիչներով, ովքեր ուսանել էին մենաստաններում։ Նրանք կրում էին սև զգեստ և սպիտակ փոքրիկ գոգնոց։ Անշլյուսից հետո՝ 1938-1945 թվականներին, հրուշակարանի մշտական այցելուներն են դառնում Նացիոնալ-սոցիալիստական գերմանական բանվորական կուսակցության Վիեննայի գծով բարձրագույն կուսակցական պաշտոնակատար Բենեդիկտ ֆոն Շիրակը և նրա կինը՝ Հենրիետը։ «Դեմել» հրուշակարանը հայտնի է ավստրիացի հրուշակագործ Ֆրանց Սաքերի բաղադրատոմսով պատրաստվող Սաքեր շոկոլադե տորթով, որը Սաքերի որդի Էդուարդի կողմից կատարելագործվել է հենց «Դեմել» հրուշակարանում աշխատելու տարիներին։ «Սքխեր» հյուրանոցի և «Դեմել» հրուշակարանի միջև երկար ժամանակ շահերի բախում էր ընթանում բաղադրատոմսի սեփականության մասով, որը 1965 թվականին դատարանում ավարտվեց հօգուտ հյուրանոցի։ Դրանից հետո «Դեմել» հրուշակարանի արտադրած Սաքեր տորթը սկսեց կրել «Դեմելյան Սաքեր տորթ» անվանումը։ Այն մինչ այժմ էլ պատրաստվում է ձեռքով և ի տարբերություն մրցակից տարբերակի՝ չունի ծիրանի կոնֆիտյուրով միջին շերտ։ Զբոսաշրջիկների շրջանում ճանաչված է նաև շաքարի փոշով պատված մանուշակի թերթիկները, որոնք «Դեմելը» նախկինում մատակարարել է կայսերական պալատին[37][38][39][40][41]։

Ծանոթագրություններ խմբագրել

  1. ↑ Венская кофейная культура включена в список нематериальных культурных наследий ЮНЕСКО Արխիվացված 2016-03-06 Wayback Machine (Контрабанда журнал, 14 октября 2011 года)(ռուս.)
  2. ↑ «История кофе» Дом кофе. Արխիվացված 2016-10-17 Wayback Machine(ռուս.)
  3. ↑ History of Viennese coffee house culture.
  4. ↑ Rudolf Vierhaus Kraatz - Menge. Том 6, 2006, стр. 576
  5. ↑ Iveta Kasalová Kaffeehauskultur in Wien – im Wandel Вена, 2012, стр. 17(գերմ.)
  6. ↑ «Թաքնված Հայաստան։ Պասկալ և Դիոդատո | Hidden Armenia: Pascal & Diodato». Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ հունիսի 21-ին. Վերցված է 2017 թ․ նոյեմբերի 8-ին.
  7. ↑ Rudolf Vierhaus Kraatz - Menge. Том 6, 2006, стр. 576.(գերմ.)
  8. ↑ Iveta Kasalová Kaffeehauskultur in Wien – im Wandel Вена, 2012, р. 17.(գերմ.)
  9. ↑ Peter Noever, Global Lab, Distributed Art Pub Incorporated, 2009, р. 9.(գերմ.)
  10. ↑ Éva R. Bajkay, Zeit des Aufbruchs: Budapest und Wien zwischen Historismus und Avantgarde : eine Ausstellung des Kunsthistorischen Museums Wien in Zusammenarbeit mit dem Collegium Hungaricum, Kunsthistorisches Museum, 2003, р. 226.(գերմ.)
  11. ↑ Paul Hofmann, The Viennese: Splendor, Twilight, and Exile, Doubleday, 1989, стр. 62.(գերմ.)
  12. ↑ Lillian Schacherl, Vienna, Prestel, 1993, р. 20.(գերմ.)
  13. ↑ Ina Baghdiantz McCabe, Orientalism in Early Modern France: Eurasian Trade, Exoticism, and the Ancien Régime, Berg, 2008, р. 195—196.(գերմ.)
  14. ↑ Harold B. Segel, The Vienna Coffeehouse Wits, 1890-1938, Purdue University Press, 1993, р. 8.(գերմ.)
  15. ↑ Johannes Ebert, Knut Görich, Die große Chronik Weltgeschichte: Absolutismus, Aufklärung und Revolution : 1648 - 1793, Wissenmedia Verlag, 2008, р. 103.(գերմ.)
  16. ↑ Mark Pendergrast, Uncommon Grounds: The History of Coffee and How It Transformed Our World, Basic Books, 2010, р. 10.(անգլ.)
  17. ↑ Brigitte Beier, Neue Chronik der Weltgeschichte, Wissenmedia Verlag, 2007, р. 425.(գերմ.)
  18. ↑ Mădălina Diaconu, Sensorisches Labor Wien: urbane Haptik- und Geruchsforschung, LIT Verlag Münster, 2011, р. 180.(գերմ.)
  19. ↑ Peter Csendes, Ferdinand Opll, Karl Vocelka, Wien: Die frühneuzeitliche Residenz (16. bis 18. Jahrhundert), Böhlau Verlag Wien, 2003, р. 442.(գերմ.)
  20. ↑ Hans Jürgen Teuteberg, Die Revolution am Esstisch: neue Studien zur Nahrungskultur im 19.-20. Jahrhundert, Franz Steiner Verlag, 2004, р. 180.(գերմ.)
  21. ↑ Ursula M. Becker, Kaffee-Konzentration: zur Entwicklung und Organisation des hanseatischen Kaffehandels, Franz Steiner Verlag, 2002, р. 37.(գերմ.)
  22. ↑ Венская классика.(ռուս.)
  23. ↑ Kaffeezubereitung Արխիվացված 2017-05-09 Wayback Machine(գերմ.)
  24. ↑ Kaisermelange, Großer Brauner, Fiaker: So bereiten Sie Wiens Kaffeeklassiker selbst zu.(գերմ.)
  25. ↑ Kaisermelange.(գերմ.)
  26. ↑ Erhard Gorys Das neue Küchenlexikon. Von Aachener Printen bis Zwischenrippenstück,2007, ISBN 978-3-423-36245-0.(գերմ.)
  27. ↑ 27,0 27,1 27,2 27,3 Шанигартен, Вена. Արխիվացված 2018-04-23 Wayback Machine(գերմ.)
  28. ↑ Café Restaurant Bräunerhof.(գերմ.)
  29. ↑ Felix Czeike (Hrsg.): Café Bräunerhof. In: Historisches Lexikon Wien. Band 1, Kremayr & Scheriau, Wien 1992, ISBN 3-218-00543-4, S. 533.(գերմ.)
  30. ↑ «Café Bräunerhof». Lonely Planet. Վերցված է 28. Oktober 2013-ին.(գերմ.)
  31. ↑ Kurt-Jürgen Heering (Hrsg.): Das Wiener Kaffeehaus. Insel, FrankfurtM. 2002, ISBN 3-458-33018-6.(գերմ.)
  32. ↑ Felix Czeike: Historisches Lexikon Wien. Band 1. Verlag Kremayr & Scheriau, Wien 1992, ISBN 978-3-218-00543-2, S. 533.(գերմ.)
  33. ↑ Ernst Wolfram Marboe (Hrsg.): Café Central. Müller, Wien 1989, ISBN 3-900784-06-X.(գերմ.)
  34. ↑ О.А. Назарова ВЕНСКИЙ КРУЖОК И ВИТГЕНШТЕЙН // Вестник Томского государственного университета. Философия. Социология. Политология. — 2007. — Вып. 1. — С. 31-40.(ռուս.)
  35. ↑ Как Гитлер, Троцкий, Сталин, Тито и Фрейд жили в Вене.(ռուս.)
  36. ↑ Café Central.(անգլ.)
  37. ↑ Felix Czeike: Historisches Lexikon Wien. Band 2. Kremayr & Scheriau, Wien 1993, ISBN 978-3-218-00544-9, S. 9(գերմ.)
  38. ↑ Federico von Berzeviczy-Pallavicini, Christian Brandstätter, Franz Hubmann: Die k.k. Hofzuckerbäckerei Demel. Ein Wiener Märchen. Mit einem einleitenden Essay von Gotthard Böhm, 74 Farb- und 28 Schwarzweiß-Abbildungen nach Photographien von Franz Hubmann und 76 Abbildungen nach Zeichnungen und Vignetten von Federico Pallavicini. Molden, Wien 1976, ISBN 3-217-00766-2.(գերմ.)
  39. ↑ Ingrid Haslinger, Erika Patka, Marie-Luise Jesch: Der süße Luxus. Die Hofzuckerbäckerei und die ehemaligen k. u. k. Hofzuckerbäcker Demel, Gerbeaud, Gerstner, Heiner, Rumpelmayer, Sluka. Eine Ausstellung des Kulturkreises Looshaus. Agens Werk Geyer + Reisser, Wien 1996, ISBN 3-9500302-4-7.(գերմ.)
  40. ↑ János Kalmár, Mella Waldstein: K.u.K. Hoflieferanten Wiens. Stocker, Graz 2001, ISBN 3-7020-0935-3. S. 16-21.(գերմ.)
  41. ↑ «Café Deme». Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ նոյեմբերի 10-ին. Վերցված է 2017 թ․ նոյեմբերի 8-ին.
 
Այս հոդվածն ընտրվել է Հայերեն Վիքիպեդիայի՝ 2017 թվականի նոյեմբերի 29-ի օրվա հոդված:
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Վիեննական_սրճարան&oldid=9524636» էջից