Շամքորի շրջան
Շամքորի շրջան (ադրբ.՝ Şəmkir rayonu), երրորդ աստիճանի վարչատարածքային միավոր Ադրբեջանի արևմուտքում։ Կենտրոնը Շամքոր (նախկին Շամխոր, Աննենֆիլդ) քաղաքն է։
 Şəmkir rayonu | |
|---|---|
.jpg) | |
| Երկիր |  Ադրբեջան |
| Կարգավիճակ | Ադրբեջանի շրջան |
| Մտնում է | Գանձակ-Ղազախի տնտեսական շրջան |
| Ներառում է | 46 համայնք |
| Վարչկենտրոն | Շամքոր |
| Խոշորագույն քաղաք | Շամքոր |
| Ամենաբարձր կետ | 331 |
| ԲԾՄ | 331 մետր |
| Ղեկավար | Ռաշադ Թագիև |
| Հիմնական լեզու | ադրբեջաներեն |
| Բնակչություն (2021) | 220 652[1] |
| Խտություն | 132 |
| Ազգային կազմ | ադրբեջանցիներ |
| Կրոնական կազմ | շիա իսլամ |
| Տարածք | 1657[2] |
 | |
| Հիմնադրված է | 1930 թ. |
| Պատմական շրջան(ներ) | Գարդման |
| Սահմանակցում է | Սամուխ, Գյոյգյոլ, Դաշքեսան, Գետաբեկ, Թովուզ |
| Ժամային գոտի | UTC+4 |
| ISO 3166-2 կոդ | AZ-SKR |
| Հեռախոսային կոդ | 2230 |
| Փոստային ինդեքսներ | AZ5700 |
| Ավտոմոբիլային կոդ | 57 |
| shamkir-ih.gov.az | |
Աշխարհագրություն խմբագրել
Շամքորի շրջանը գտնվում է Ադրբեջանի արևմուտքում՝ նախալեռնային և հովտային գոտում, մայրաքաղաք Բաքվից քաղաքից 399 կմ հեռավորության վրա։ Միջին բարձրությունը 331 մետր է։ Հյուսիս-արևմուտքից և արևմուտքից սահմանակից է Սամուխին, հարավ-արևմուտքից՝ Գյոյգյոլին, հարավից՝ Դաշքեսանին, հարավ-արևելքից Գետաբեկին, արևմուտքից և հյուսիս-արևմուտքից՝ Թովուզին։ Տարածքը 1657կմ² է[2]։
Շրջանը գրեթե ամբողջությամբ հարթավայրային է. ուղիղ կենտրոնով հոսում է Հարավային Կովկասի ամենաերկար՝ Կուր գետը, իսկ հարավային և արևելյան հատվածում Փոքր Կովկաս լեռնային համակարգի հողմահայաց ճյուղավորությունները դեպի արևելք իջնում են Կուր-Արաքսյան դաշտավայր։ Հայտնի են Բադա և Գառնակեր լեռները։ Կասպից ծովից եկող տեղումնառատ ամպերի և հողի որակի՝ ծալքաբեկորավոր լեռնային ապարի շնորհիվ տարածքն ամբողջությամբ անտառապատ է կամ նպաստավոր երկրագործության զարգացման համար։
Պատմություն խմբագրել
Շրջանը կազմավորվել է 1930 թվականի օգոստոսի 8-ին, որի կենտրոնը հիմնականում գերմանաբնակ Աննենֆիլդ գյուղն էր[3][4]։ 1991 թվականին թաղամասի անվանումը փոխվել է Շամքիրի շրջանի՝ Շամքիր վարչական կենտրոնով[5]։ Շրջանի տարածքում եղել են ադրբեջանական, հայկական, ռուսական, գերմանական, վրացական գյուղեր։
Ռուս-պարսկական պատերազմի արդյունքում ներկայիս Ադրբեջանի տարածքը, այդ թվում՝ պարսկահպատակ Գանձակի խանությունը, անցել էր Ռուսական կայսրությանը, ձևավորվել էր Ելիզավետպոլի գավառը։ Շրջանի վարչական կենտրոնը՝ Շամքոր քաղաքը, հիմնադրվել է 1819 թվականին[6][7] Վյուրտեմբերգի թագավորության գերմանացի վերաբնակիչների կողմից և ստացել է Աննենֆիլդ անունը։ Տները կառուցվել են գերմանական ոճով, կառուցվել են փողոցներ, դպրոց, մանկապարտեզ, երաժշտական դպրոց։ Քաղաքում գործում է գինու գործարան, որի հիմքը դրվել է 1860-1896 թվականներին գերմանացի գինեգործներ Ֆորեր եղբայրների կողմից։ Գինին պահվում է ավելի քան 1 դար հնություն ունեցող կաղնե տակառներում։ Հետագայում գերմանացիները հիմնում են ևս երկու բնակավայր՝ Գեորգսֆելդ (գերմ.՝ Georgsfeld, այժմ՝ Չինարլու (1888) և Էյշենֆելդ (գերմ.՝ Eichenfeld, այժմ՝ Իրմաշլը (1906)։
Բնակչություն խմբագրել
Տարածքը պատմականորեն, Գետաբեկի հետ միասին, կազմում էր Գարդմանի մասը։ Ի տարբերություն Գետաբեկի՝ շրջանը չէր հայաթափվել՝ Քարթլի-Կախեթի թագավորության և դրան ենթակա Շամշադինի ու Ղազախի սուլթանությունների հայ բնակչության հետ ունեցած կապի շնորհիվ։ Խորհրդային տարիներին այդ տարածքի հայ բնակչությունը նվազել է։
Արցախյան հակամարտության արդյունքում՝ սկսած արցախյան շարժումից, շրջանում մնացած հայերը ստիպված եղան լքել այն։ Ներկայումս շրջանի բնակչությունը գրեթե ամբողջությամբ ադրբեջանցիներ են։ 2021 թվականի սկզբի դրությամբ շրջանի բնակչությունը կազմում էր 220 652 մարդ[1]։ Բնակչության խտությունը 133 մարդ/կմ2 էր՝ 34,7 % գյուղական, 65,3 %՝ քաղաքային[8] բնակչությամբ։ Բնակչության 50,43 % եղել են կանայք, 49,58 %՝ տղամարդիկ։ Շրջանում բնակվում են 12 240 փախստական և 1897 բռնի տեղահանված։
Շամքորի շրջանում է Շամքոր քաղաքը, յոթ ավան՝ Բարլըբաղ, Դալլար, Ձեգամ, Քյուր, Սամեդ-Վուրղուն, Ֆյուզիլի և Չինարլու, 59 գյուղ։ Նախկին հայկական բնակավայրերից էին Բադա, Բարսում, Բարում կամ Գառնակեր, Նուկզար, Խաչիսար կամ Չարդախլու, Լեռնային Ջագիր գյուղերը։
Շամքորի կենտրոնական շրջանային հիվանդանոցը գործում է 1985 թվականից։ Մարզում կա 4 քաղաքային, 3 գյուղական և 4 գյուղական հիվանդանոց[9]։ 2020 թվականի դրությամբ մարզում կար 322 բժիշկ և 1091 պարբուժաշխատող։
Կլիմա խմբագրել
Շամքորի շրջանի կլիման փոփոխական է՝ կախված բարձրությունից։ Ջերմաստիճանը ձմռանը փոխվում է -5 C-ից մինչև -20 C, իսկ ամռանը՝ +20 C-ից մինչև +35 C: Հունվարի միջին ամսական ջերմաստիճանը -2 -ից -14 է, հուլիսինը՝ +5-ից +20։ Օդի միջին տարեկան հարաբերական խոնավությունը 75% է և փոփոխվում է տարեկան 67-82%։ Տարեկան տեղումները տարածքում 600-900 մմ են։ Անձրևների մեծ մասը լինում է գարնանը։ Հնարավոր գոլորշիացումը հողի մակերեսից 300-800 մմ է մեկ տարվա ընթացքում։ Խոնավ մերձարևադարձային կլիման գերակշռում է և ուղեկցվում է ցուրտ կիսաչորային, տաք խոնավ մայրցամաքային և տաք խոնավ մայրցամաքային եղանակներով։
Մշակույթ խմբագրել
Շրջանում գործում է 53 նախադպրոցական ուսումնական հաստատություն, 79 միջնակարգ դպրոց[1], 1 միջնակարգ տեխնիկական դպրոց։ 2007-2008 ուսումնական տարում հանրակրթական դպրոցներում սովորել է 35488 աշակերտ։ Շամքորի մասնագիտական ճեմարանը գործում է 1966 թվականից։ Գործում է Շամքորի օլիմպիական մարզահամալիրը։ Գործում է մանկական մարզական և շախմատի դպրոց։ Կան մշակույթի տներ, երիտասարդական կենտրոն, Հեյդար Ալիևի կենտրոն, 73 գրադարան, 3 թանգարան, այդ թվում՝ երկրագիտական թանգարան։ Տեղական պատմության թանգարանը բացվել է 1971 թվականին։ Թանգարանը պարունակում է 6146 ցուցանմուշ։ Դրանցից 350-ը ցուցադրված են սրահներում։ Գործում է բացօթյա թանգարան[10]։
Մարզի տարածքում կան հայկական վանքեր և եկեղեցիներ, որոնց ավերակները մասամբ պահպանվել են նախկին հայկական գյուղերում, ինչպես նաև մզկիթներ, կամուրջներ, հայտնի է նաև հին Շամքոր քաղաքատեղին։ 1934 թվականին Ադրբեջանական ԽՍՀ պատմության ինստիտուտը սարքավորեց գիտահետազոտական արշավախումբ դեպի Շամքորի և Գետաբեկի շրջաններ, որում, բացի Ադրբեջանի ԳԱԱ պատմության և մշակույթի ոլորտի աշխատակիցներից, ընդգրկված էին ճարտարապետության պրոֆեսոր Վ. Ս. Սարկիսովը և պրոֆեսոր Ս. Վ. Տեր-Ավետիսյանը։ Արշավախմբի ընթացքում հայտնաբերվել և արձանագրվել են 15-17-րդ դարերի մեծ թվով հայերեն արձանագրություններ։ Գրաբարի վրա գրվել են հայերեն արձանագրություններ և հեռացվել շինարարական քարերից, ճարտարապետական հուշարձաններից, գերեզմանաքարերից և այլ պատմական առարկաներից։ Նկարագրվել և չափագրվել են ավելի քան 10 ճարտարապետական կառույցներ[11]։
Ցուցադրելով Շամքորի գերմանական պատմությունը՝ Սամեդ Վուրղունի անվան փողոցի 159 հասցեում, վերականգնվել և բացվել է գերմանական եկեղեցի։ Հովանավոր Ալիև Յուսիֆը իր առանձնատան հիմքի վրա բացեց գերմանական ժառանգության կենտրոն և երկու թանգարան։ 2019 թվականին Ադրբեջանի նախագահի հրամանով Շամկիրի շրջանի «Հին Շամքիր քաղաք» պատմական տարածքը հայտարարվել է Պետական պատմամշակութային արգելոց[12]։
Տնտեսություն խմբագրել
Շրջանը պատկանում է Ղազախ-Թովուզ տնտեսական շրջանին։ Տարածաշրջանը Ադրբեջանի խոշորագույն գյուղատնտեսական շրջաններից է[13]։ Շրջանը հարուստ է գետերով ու գետակներով, դրանց վրա կառուցված են ջրամբարներ։ Մարզի տնտեսության հիմքը գյուղատնտեսությունն է։ Գյուղատնտեսության լայն տարածում ունեցող ճյուղը խաղողագործությունն է։ Տնտեսության մեջ կարևոր դեր ունեն նաև անասնաբուծությունը, թռչնաբուծությունը և սերմնաբուծությունը։ Տարածքն ունի գյուղատնտեսական մեքենաշինության, խաղողի վերամշակման օբյեկտներ, շինանյութերի գործարան։ Գործում է Շամքորի թռչնաֆաբրիկան՝ արտադրելով օրական 300 հազար ձու, հացաբուլկեղենի կոմբինատ՝ օրական 55 տոննա հացաբուլկեղեն։
2006 թվականի հուլիսին ստեղծվել է «Շամքորի տարածաշրջանային էներգիա մատակարարող» ՍՊԸ-ն։ Այն հինգ շրջանների՝ Շամքորի, Ղազախի, Աղստաֆայի, Թովուզի և Գետաբեկի էլեկտրական բաշխիչ ցանցի կենտրոնական կառավարման մարմինն է։
Մարզում գործում է 23 արդյունաբերական ձեռնարկություն։ Արտադրական գործունեությամբ զբաղվում է 87 անհատ ձեռներեց։ 2023 թվականին բացվել են Գովլար և Դելլեր երկաթուղային կայարանները[14]։
Ծանոթագրություններ խմբագրել
- ↑ 1,0 1,1 1,2 «Шамкирский район». Статистический комитет АР Официальный сайт (ադրբեջաներեն). Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ հոկտեմբերի 12-ին. Վերցված է 2022 թ․ ապրիլի 19-ին.
- ↑ 2,0 2,1 «Ərazi - ŞƏMKİR RAYON Icra Hakimiyyəti». shamkir-ih.gov.az. Արխիվացված օրիգինալից 2018 թ․ հունիսի 30-ին. Վերցված է 2018 թ․ հունիսի 30-ին.
- ↑ Азербайджанская ССР. Административно-территориальное деление на 1 января 1961 года. — Баку: Азербайджанское гос. изд-во, 1961. — С. 133.
- ↑ Азербайджанская ССР. Административно-территориальное деление на 1 января 1979 года. — 4-е изд.. — Баку: Азербайджанское гос. изд-во, 1977. — С. 7.
- ↑ «Указ о переименовании». Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ մարտի 5-ին. Վերցված է 2021 թ․ ապրիլի 27-ին.
- ↑ Под общей редакцией акад. В. М. Котлякова Шамкир // Словарь современных географических названий. — Екатеринбург: У-Фактория. — 2006.
- ↑ В.Ф. Дизендорф (составитель). Немцы России: населенные пункты и места поселения: энциклопедический словарь. — Москва: ЭРН, 2006. — С. 35. — 472 с.
- ↑ «Əhalisi - ŞƏMKİR RAYON Icra Hakimiyyəti». shamkir-ih.gov.az. Արխիվացված օրիգինալից 2018 թ․ հունիսի 30-ին. Վերցված է 2018 թ․ հունիսի 30-ին.
- ↑ «Здравоохранение». Исполнительная власть Шамкирского района Официальный сайт (ադրբեջաներեն). Արխիվացված օրիգինալից 2022 թ․ ապրիլի 19-ին. Վերցված է 2022 թ․ ապրիլի 19-ին.
- ↑ «Историко-краеведческий музей». Исполнительная власть Шамкирского района Официальный сайт (ադրբեջաներեն). Արխիվացված օրիգինալից 2022 թ․ ապրիլի 19-ին. Վերցված է 2022 թ․ ապրիլի 19-ին.
- ↑ И.М. Джафарзаде Развитие археологических работ в Азербайджанской ССР // Известия академии наук Азербайджанской ССР. — 1945. — № № 6. — С. 125—138.Բնօրինակ տեքստ (ռուս.)
В следующем 1934 году большая экспедиция была направлена в Шамхорский и Кедабекский районы Азербайджана. В ней, кроме сотрудников сектора истории и истории материальной культуры, приняли участие архитектор проф. В.С, Саркисов и от АрмФАН ныне покойны проф. С.В. Тер-Аветисян. В результатет работ экспедиции было собрано большое количество армянских надписей 15-17 вв. на грабаре, сохранившихся на строительных камнях, памятниках архитектуры, на могильных плитах и других объектах. Экспедицией было описано и обмерено более 10 архитектурных сооружений и сняты планы
- ↑ «В Азербайджане создаются историко-культурные заповедники» (ռուսերեն). Trend.Az. 2019 թ․ հոկտեմբերի 22. Արխիվացված օրիգինալից 2019 թ․ հոկտեմբերի 22-ին. Վերցված է 2019 թ․ հոկտեմբերի 22-ին.
- ↑ «Экономика». Исполнительная власть Шамкирского района Официальный сайт (ադրբեջաներեն). Արխիվացված օրիգինալից 2022 թ․ ապրիլի 19-ին. Վերցված է 2022 թ․ ապրիլի 19-ին.
- ↑ «В Азербайджане ожидается масштабное обновление ж/д инфраструктуры - Рауф Агамирзаев для Day.Az». Day.Az (ռուսերեն). 2024 թ․ հունվարի 6. Վերցված է 2024 թ․ հունվարի 6-ին.
Արտաքին հղումներ խմբագրել
 | Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Շամքորի շրջան» հոդվածին։ |