Վիքիպեդիա

Մասնակից:Լուսո/Ավազարկղ

Լուսո/Ավազարկղ

Վարլամ Տիխոնովիչ Շալամով (ռուս.՝ Варлам Тихонович Шаламов, [Ն. 1]), ռուս խորհրդային արձակագիր և բանաստեղծ, որն առավել հայտնի է որպես «Կոլիմյան պատմվածքներ» (ռուս.՝ «Колымские рассказы») պատմվածքների ու ակնարկների ժողովածուի հեղինակ, որտեղ պատմում է խորհրդային ուղղիչ-աշխատանքային ճամբարներում 1939-1950 թվականներին բանտարկյալների կյանքի մասին:

Շալամովը երիտասարդ տարիներին հարել է «ձախ ընդդիմությանը», ինչի պատճառով 1929 թվականին ձերբակալվել է և երեք տարի անցկացրել Վիշերսկի ճամբարում: Մոսկվա վերադառնալուց հետո Շալամովն սկսել է գրել բանաստեղծություններ և պատմվածքներ: 1937 թվականին նա ձերբակալվել է երկրորդ անգամ, «հակախորհրդային պրոպագանդայի» համար (ՌԽՖՍՀ ՔՕ հոդվ. 58-10) դատապարտվել հինգ տարի ազատազրկման ճամբարում և ուղարկվել Կոլիմա Սևվոստլագում: Ճամբարում Շալամովը դատապարտվել է նոր ժամկետով, և ընդհանուր առմամբ նա Կոլիմայում անցկացրել է 16 տարի, որից 14 տարին ընդհանուր աշխատանքներում և որպես ազատազրկված բուժակ, ինչպես նաև ևս երկու տարի ազատվելուց հետո: 1950-ական թվականների կեսերից Վառլամ Շալամովն ապրել է Մոսկվայում և աշխատել «Կոլիմյան պատմվածքներ» ժողովածուի վրա: Չկարողանալով հրատարակել իր պատմվածքների առաջին ժողովածուն «ձնհալի» ժամանակաշրջանում՝ Շալամովը շարունակել է ստեղծագործել և մինչև 1973 թվականն գրել է 6 ժողովածու՝ «Կոլիմյան պատմվածքներ», «Ձախ ափ» (ռուս.՝ «Левый берег»), «Բահի արտիստը» (ռուս.՝ «Артист лопаты»), «Հանցագործ աշխարհի ուրվագծեր» (ռուս.՝ «Очерки преступного мира»), «Կուենու հարությունը» (ռուս.՝ «Воскрешение лиственницы»), «Ձեռնոց, կամ ԿՌ-2» (ռուս.՝ «Перчатка, или КР-2»): Շալամովի պատմվածքները շրջանառվում էին սամիզդատում, 1996 թվականից սկսվել են նրանց ոչ հեղինակազորված հայտարարությունն արտասահմանում։ Խորհրդային Միությունում Շալամովին հաջողվել է պաշտոնապես լույս ընծայել միայն բանաստեղծական ժողովածուները, իսկ «Կոլիմյան պատմվածքներ» լույս են տեսել արդեն հեղինակի մահից հետո՝ 1980-ական թվականների վերջերին: 1960-ական թվականների երկրորդ կեսից Շալամովը հեռացել է դիսիդենտական շարժումից, որոնց հետ պառակտումը արձանագրվել է 1972 թվականին՝ «Լիտերատուրնայա գազետաW թերթում գրողի բաց նամակի հրապարակումից հետո, որում նա քննադատել է «Կոլիմյան պատմվածքների»՝ առանց իր թուլտվության հրատարակումներն արտասահմանում։ Կյանքի վերջին տարիները Շալամովը, որի առողջությունը ծայրաստիճան վատթարացել էր, անցկացրել էր Լիտֆոնդի ծերերի և հաշմանդամների մոսկովյան տանը:

Վառլամ Շալամովը ճանաչման արժանացել է հետմահու՝ 1980-ական թվականների սկզբին նրա ստեղծագործությունների անգլիալեզու հրապարակումներից և Խորհրդային Միությունում գլասնոստի սկսվելուց հետո։ «Կոլիմյան պատմվածքները» միաժամանակ դիտարկվում են ինչպես ինչպես ակնառու գեղարվեստական ստեղծագործություն, հումանիզմի աղետի ու նրա ֆոնին մարդու վարքի պատկերման նոր ձևերի որոնման արդյունքի, այնպես էլ պատմական փաստաթուղթ կոլիմյան ճամբարների մասին:

Կենսագրություն խմբագրել

Ծագում, մանկություն, պատանեկություն խմբագրել

 
Շալամովյան տունը (Սոֆյայի տաճարի նախկին ծխական տւն) Վոլոգդայում, որտեղ ծնել և մինչև 1924 թվականն ապրել է Վառլամ Շալամովը, այժմ այնտեղ տեղակայված են Շալամովի թանգարանը և Վոլոգդայի մարզային պատկերասրահը

Վառլամ Շալամովը ծնվել է 1907 թվականի հունիսի 5(18)-ին Վոլոգդայում, քահանա Տիխոն Նիկոլաևիչ Շալամովի ընտանիքում և անունն ստացել է ի պատիվ Մեծ Նովգորոդի սրբազան Վառլամ Խուտինսկու, որին հիշատակի օրը (Պետրոսյան պասի առաջին հինգշաբթի) օրն է ծնվել[2]: Վոլոգդան ունեցել է քաղաքական աքսորի հարուստ պատմություն, մի քանի սերունդ քաղաքում բնակություն են հաստատել նարոդնիկները, ապա հեղափոխական սոցիալ-դեմոկրատները և էսէռներ։ Շալամովը շատ է գրել այն մասին, թե ինչպես են այդ իրադարձությունների մասին հիշողությունների արձագանքները տանջել ու դաստիարակել իրեն[3][4]: Շալամովի հայրը եղել է տոհմական քահանա, պապը, նախապապը և մյուս ազգականները ծառայել են Մեծ Ուստյուգի եկեղեցիներում[5]: 1893-1904 թվականներին Տիխոն Շալամովը ծառայել է ուղղափառ առաքելությանը Կադյակ կղզում (Ալեության և Ալյասկայի եպիսկոպոսություն): Վարլամ Շալամովի մայրը՝ Նադեժդա Ալեքսանդրովնան (նախքան ամուսնությունը՝ Վորոբյովա), սերել է ուսուցչական ընտանիքից և ավարտել է կանացի գիմնազիան և մանկավարժական դասընթացներ, բայց ամուսնանալուց հետո դարձել է տնային տնտեսուհի[6][7]։ Վարլամը եղել է ողջ մնացած հինգ երեխաներից կրտսերը[8]: Վալերին՝ ընտանիքի ավագ որդին, խորհրդային իշխանության հաստատումից հետո հրապարակավ հրաժարվեց քահանա հորից, մյուս տղան՝ Սերգեյը, ընդգրկվել է Կարմիր բանակի կազմում և 1920 թվականին զոհվել Ռուսաստանի քաղաքացիական պատերազմում: Քույրերից մեկը՝ Գալինան, ամուսնությունից հետո մեկնել է Սուխում, իսկ մյուսը՝ Նատալյան, ամուսնու հետ ապրել է Վոլոգդայում[9]:

1906 թվականից Տիխոն Շալամովը ծառայել է Սոֆյայի մայր տաճարում, և Շալամովների ողջ ընտանիքն ապրել է ծխական տան երկհարկանի շենքի բնակարաններից մեկում[10]: Տիխոն Շալամովն ունեցել է իր ժամանակի համար բավականին լիբերալ հայացքներ (որդու խոսքերով՝ «ջեֆերսոնյան հոգի») և եղել է ակտիվ հասարակական գործիչ 1905-1907 թվականների հեղափոխության տարիների, նա դատապարտել է հակասեմականությունը և բորբոքված ու կարեկցական քարոզով ելույթ է ունեցել Պետական դումայի՝ սևհարյուրակայինի կողմից սպանված պատգամավոր Միխայիլ Գերցենշտեյնի հոգեհանգստի ժամանակ[11]: Սակայն ընտանիքում նրա վարքագիծը եղել է ավելի ավտորիտար, և Վարլամ Շալամովի վերաբերմունքը նրա նկատմամբ եղել է ոչ միանշանակ. նա անհամեմատ ավելի մեծ ջերմությամբ է հիշել մորը[6][12]: Շալամովն արդեն մանկության տարիներից իրեն զգացել է որպես աթեիստ և պահպանել է այդ համոզմունքն ամբողջ կյանքի ընթացքում[13]։

Նադեժդա Ալեքսանդրովնան Վարլամին սովորեցրել է կարդալ երեք տարեկանից[14], իսկ 1914 թվականին նա ընդունվել է Վոլոգդայի Օրհնայլ Ալեքսանդր I-ի անվան արական գիմնազիա: 1918 թվականի Քաղաքացիական պատերազմի սկսվելու և Ռուսաստանի հյուսիսում օտարերկրյա ներխուժումից հետո ընտանիքի համար սկսվել են դժվար ժամանակներ. դադարեցվել են Տիխոն Շալամովին հասնող բոլոր վճարումները, կողոպտվել է Շալամովների բնակարանը, իսկ ավելի ուշ ավելացել է նրա բնակիչների թիվը[15], Վարլամն ստիպված է եղել վաճառել մոր թխած կարկանդակները շուկայի հրապարակում[16]: 1920 թվականի սկզբին Տիխոն Շալամովը կուրացել է, չնայած շարունակել է քարոզները՝ մինչև եկեղեցիների փակվելը 1930 թվականին, և Վարլամը եղել է նրան ուղեկցողը[17]: Հեղափոխությունից հետո գիմնազիան փակվել է, Վարլամը ուսումը շարունակել է № 6 երկրորդ աստիճանի միասնական աշխատանքային դպրոցում, որն ավարտել է 1923 թվականինին[18]: Դպրոցական խորհուրդը ժողովրդական կրթության նահանգային բաժնին միջնորդել է այն մասին, որ Շալամովը՝ որպես լավագույն շրջանավարտներից մեկը, գործուղվի բուհ ընդունվելու համար, բայց, ըստ գրողի հիշողությունների, նահանգային լուսավորական կոմիտեի վարիչը մերժել է Շալամովին և նրա կույր հորը հետևյալ բառերով. «Հենց նրա համար, որ ունես լավ ընդունակություններ, դու չես սովորի բարձրագույն ուսումնական հաստատությունում՝ խորհրդային բուհում»[19]։

Լինելով քահանայի որդի («ձայնազուրկ»)՝ Շալամովը չի կարողացել սովորել համալսարանում, և 1924 թվականի աշնանը մեկնել է Մոսկվա, որպեսզի ընդունվի գործարան: Նա աշխատանքի է ընդունվել Կունցևոյի կաշվի գործարանում (այն ժամանակ՝ Մոսկվայի մարզ) սկզբում որպես սևագործ բանվոր, ավելի ուշ՝ դաբաղող և հարդարման աշխատանքեր կատարող, ապրել է մորաքրոջ տանը, որն ուներ սենյակ Սետունյան բուժարանին կից[20][6]: Կարճ ժամանակով Շալամովը՝ որպես ուսուցիչ, աշխատել է տեղի դպրոցում՝ մասնակցելով անգրագիտության վերացման ծրագրին[21]: 1926 թվականին գործարանի ուղեգրով նա ընդունվել է Մոսկովյան մանածագործական ինստիտուտի առաջին կուրս և միաժամանակ ազատ ընդունելությամբ՝ Մոսկվայի 1-ին համալսարանի իրավաբանական ֆակուլտետ[22]: Գրողի կենսագիր Վալերի Եսիպովն այդ որոշումը համարում է հանելուկային. Շալամովը հետաքրքրվել է գրականությամբ ու բժշկությամբ, իսկ այն մասին, թե ինչն է նրան դրդել ընդունվելու իրավաբանական ֆակուլտետ, նա ոչ մի տեղ չի հիշատակում[23]: Պատմաբան Ս. Ագիշևը ենթադրել է, որ երիտասարդը կարող էր արդարության զգացումից ելնելով՝ ցանկանալ անձամբ մասնակցել նոր խորհրդային իրավունքների ձևավորմանը[6]: Շալամովն ընտրել է Մոսկովյան ինստիտուտը և ֆակուլտետում գրանցվելուց հետո բնակություն հաստատել ուսանողական հանրակացարանում (Մեծ Չերկասկի նրբանցք)։ Նրա սենյակակիցներից մեկը եղել է ազգաբանական ֆակուլտետի ուսանող, բանաստեղծ Մուսա Ջալիլը: Ինստիտուտում Շալամովը մտերմացել է տարբեր ֆակուլտետների մի խումբ ուսանողների հետ, որոնք կազմակերպել են բանավիճային խմբակ, որի շրջանակներում քննադատաբար քննարկել են ամբողջ իշխանությունն Ստալինի ձեռքում կուտակելու փաստը և նրա հեռանալը լենինյան իդեալներից[24]: Շալամովի այն տարիների ընկերներից շատերը, այդ թվում ամենամտերիմները՝ Սառա Գեզենցվեյը, Ալեքսանդր Աֆանասևը, Նինա Արեֆևան, զոհվել են մեծ ահաբեկչության ընթացքում[25]: Մոսկվայի ինստիտուտի ռեկտորը և քրեական պրոցեսի ամբիոնի պրոֆեսորն այն ժամանակ եղել է մեծ ահաբեկչության ցուցադրական դատավարությունների ապագա ճարտարապետ Անդրեյ Վիշինսկին, և Շալամովին վիճակվել է ականատես լինել, թե ինչպես են ուսանողները ծեծել Վիշինսկուն այն բանի համար, որ նա սուլել էր կուսակցական բաց ժողովում Խրիստիան Ռակովսկի ելույթի ժամանակ[26][6]: 1927 թվականի նոյեմբերի 7-ին երկրորդ կուրսի ուսանող Շալամովը մասակցել է «ձախ ընդդիմության» ցույցին, որը նվիրված էր Հոկտեմբերյան հեղափոխության տասնամյակին, տեղի է ունեցել Տրոցկուն կուսակցության Կենտրոնական կոմիտեի կազմից հեռացնելուց կարճ ժամանակ անց և փաստորեն եղել է Տրոցկու կողմնակիցների ելույթը Ստալինի քաղաքականության դեմ: Ցուցարարների նշանաբաններից մեկը եղել է՝ «Իրականացնենք Լենինի կտակը», որի ներքո հասկացվում էր Լենինի նամակը Ստալինի բացասական բնութագրությամբ և ԽՄԿԿ կենտրոնական կոմիտեի գլխավոր քարտուղարի պաշտոնում նրա փոխարեն այլ անձի նշանակելու առաջարկով («Լենինի կտակը»): Ցույցը ցրվել է ՄՊՔՎ ջոկատների[27] և համալսարանի ուսանողների կողմից[28]: 1928 թվականի փետրվարին Շալամովը հեռացվել է ինստիտուտից «սոցիալական ծագումը թաքցնելու համար». հարցաթերթիկի լրացման ժամանակ, որպեսզի թաքցնի «ձայնազուրկի» կարգավիճակը, նա մատնանշել է հորը՝ որպես «հաշմանդամ, ծառայող», ոչ թե որպես «պաշտամունքի ծառայող», ինչի մասին բացահայտել է նրա համակուրսեցին և հայրենակիցն իր մատնությամբ[29]:

Մոսկվայում Շալամովը մասնակցել է գրական հասարակության և խմբակային կյանքին։ Որպես կարևոր իրադարձություն՝ նա հիշել է Սերգեյ Եսենինի հոգեհանգիստը 1925 թվականի դեկտեմբերի 31-ին և նրան հրաժեշտ տվողների բազմահազարանոց բազմությունը, որտեղ եղել է տասնութամյա Շալամովը[30]: 1927 թվականին նա արձագանքել է կոչին «Նոր Լեֆ» ամսագրի կոչին՝ ուղղված ընթերցողներին՝ ուղարկելու «նոր, բացառիկ հանգեր», իսկ հանգերին կցել է սեփական բանաստեղծությունը: Նրան գրախոսական կարճ նամակով պատասխանել է Նիկոլայ Ասեևը, որը եղել է այն տարիների երիտասարդության կուռքերից մեկը[31]: Շալամովը ներկա է եղել Վլադիմիր Մայակովսկու հրապարակային ընթերցումներին. 1926-1927 թվականների նրա ելույթներից տպավորությունները Շալամովը ներկայացրել է 1934 թվականի իր ակնարկում «Огонёк»-ի համար[32][33]: Շալամովը փորձել է այցելել Օսիպ Բրիկի և Սերգեյ Տրետյակովի «ԼԵՖականների» խմբակներ, բայց երկուսի մասին էլ թողել է բավականին սուր և անկողմնակալ հիշողություններ, չնայած ավելի ուշ ընդունել է, որ Բրիկի տեսական աշխատանքները մեծ ազդեցություն են ունեցել իր արձակի վրա[34]։

Առաջին բանտարկություն, Վիշերսկի ճամբար խմբագրել

 
Վառլամ Շալամով, ձերբակալություն 1929

1929 թվականի փետրվարի 19-ին Շալամովը ձերբակալվել է Սրետենկա, տուն 26 հասցեում գտնվող ընդհատակյա տպարանի շուրջկալման ժամանակ, որտեղ տպագրվում էին «ձախ ընդդիմության» նյութերը, ներառյալ «Լենինի կտակը»: Մեղադրվելով ՌԽՖՍՀ ՔՕ 58-րդ հոդվածի 10-րդ մասով («հակախորհրդային ագիտացիա»)՝ Շալամովը գտնվել է Բուտիրսկի բանտում[35]: Հետաքննության ժամանակ նա հրաժարվել է ցուցմունք տալուց՝ հայտարարելով միայն, որ «ՀամԿ(բ)Կ ղեկավարությունը սողում է դեպի աջ, նպաստում է կապիտալիստական տարրերի ուժեղացմանը քաղաքում և գյուղերում և էլ ավելի է օգնում ԽՍՀՄ-ում կապիտալիզմի վերականգնման գործին», և որ ինքը կիսում է «ընդդիմության հայացքները»{sfn|Есипов|2012|с=103}}[36]: Շալամովը հետագայում «Բուտիրսկի բանտ» ինքնակենսագրական ակնարկում և «Ամեանալավ գովասանքը» պատմվաքում գրել է, որ բանտում իսկապես եղել է երջանիկ, որովհետև կարծում էր, որ շարունակում է էսէռների ու նարոդովոլեցների կարևոր հեղափոխական ավանդույթը, որոնց նկատմամբ մինչև կյանքի վերջ տածել է մեծ հարգանք[37]: ՄՊՔՎ-ին առընթեր Հատուկ ժողովի 1929 թվականի մարտի 22-ին որոշմամբ վերաորակավորված մեղադրանքով (հակախորհրադային պրոպագանդայի մեղադրանքը հանվել է) Շալամովը դատապարտվել է երեք տարով համակենտրոնացման ճամբարի որպես հասարակայնորեն վտանգավոր տարր (ՌԽՖՍՀ 1926 թվականի ՔՕ հոդվ. 35)[38][39]։

Շալամովը 3 տարվա բանտարկությունն անցկացրել է Վիշերսկի ճամբարում (Վիշլագ)՝ Հյուսիսային Ուրալում, որտեղ հասել է 1929 թվականի ապրիլի 19-ին՝ մինչև Սոլիկամսկ երկաթգծով գնալուց և դրանից հետո գրեթե հարյուր կիլոմետր ոտքով անցնելուց հետո[40]: Որպես կրթություն ունեցող բանտարկյալ՝ Շալամովը 1929 թվականի աշնանը նշանակվել է տասնապետ Լյոնվա գյուղում Բերեզնիկովսկու քիմիական կոմբինատի շինարարության ժամանակ, իսկ կարճ ժամանակ անց նրա պաշտոնը բարձրացվել է Վիշլագի Բերեզնիկովսկու բաժանմունքի հաշվառման-բաշխման մասով վարիչ, որտեղ պատասխանատու է եղել բանտարկյալների աշխատանքի բաշխման հարցերի համար, ինչը եղել է շատ բարձր դիրք բանտարկյալների համար[41][42]: Շալամովը Վիշլագում ծանոթացել է Էդուարդ Բերեզինի աշխատանքին, որը 1930 թվականից ղեկավարում էր Վիշերսկի ցելյուլոզ-թղթի կոմբինատի շինարարությունը, որը եղել է առաջին հնգամյակի կառույցներից մեկը։ Գրողն անձամբ է հանդիպել Բերզինի հետ խորհրադակցության ժամանակ, մի անգամ նրան ուղեկցել է վերահսկելի տարածքի շրջայցի ժամանակ հիդրոպլանով և այն ժամանակ հիշել է նրան որպես շնորհալի կազմակերպչի, արդյունավետ շինարարական աշխատանք կատարող և բանտարկվածների մասին անկեղծորեն հոգացող, որոնք ունեցել են կոշիկ ու հագուստ և եղել են կուշտ: Հետագայում նա նկարագրել է սեփական խանդավառությունը. «Երբ Բերզինը եկավ, և ամենակարևորը, եկան բերեզեինական անձինք, ամեն ինչ ինձ երևում էր վարդագույն լույսով, իսկ ես պատրաստ էի լեռները շրջել և ինձ վրա վերցնել ցանկացած պատասխանատվություն»[43]: Հետագայում նա նկարագրել է սեփական խանդավառ տրամադրությունը «Երբ Բերզինը եկավ,իսկ կարևորը, երբ եկան Բերզինսկու մարդիկ, ամեն ինչ ինձ երևում էր վարդագույն լույսով, իսկ ես պատրաստ էի տեղահան անել լեռները և ողջ պատասխանատվությունը ինձ վրա վերցնել»[43]: Ավելի ուշ շրջանի պատմվածքներում («У стремени», «Խան-Գիրեյ») Շալամովը քննադատաբար է վերաբերվել Բերեզինին՝ նրա կերպարն օգտագործելով վարիչի և բանտարկյալի միջև ծագած փոխհարաբերությունների ամբողջ համակարգի արատավորության արտահայտություն, որն ամեն ինչում արթնացնում է վատթարագույն որակ[44]:

1931 թվականի հոկտեմբերին Շալամովը ժամկետից շուտ ազատվել է համապատասխան այն կարգադրության, համաձայն որի՝ վարչական պաշտոն զբաղեցրած և տույժ չունեցող բանտարկյալները դադարել են կրել պատիժը, վերականգնել են իրենց իրավունքները և հնարավորություն են ստացել վարձատրությամբ աշխատելու այդ նույն պաշտոններում բավականին գրավիչ աշխատավարձով: Սակայն Շալամովը հրաժարվել է մնալ Վիշերում և հաջորդ ամսում այցելել է Մոսկվա և Վոլոգդա: Հետո նա վերադարձել է Բերեզնիկի, որտեղ մի քանի ամիս աշխատել է որպես վարիչ Բերեզնիկիի քիմկոմբինատի ՏԷՑ-ի էկոնոմիկայի բյուրոյում: Վ. Եսիպովը ենթադրել է, որ նա այդպես է վարվել նախքան Մոսկվա վերադառնալը մաքուր աշխատանքային ստաժ ունենալու նպատակով[45]: Այս իրադարձությունների և բյուրոկրատական անհամաձայնությամբ պատճառով չի կատարվել ՄՊՔՎ-ին առընթեր Հատուկ ժողովի 1932 թվականի փետրվարի 14-ի որոշումը, համաձայն որի՝ ազատվելուց հետո (որոշման հրապարակման պահին եռամյա ժամկետը դեռ չէր ավարտվել) Շալամովը ենթակա էր աքսորման Հյուսիսային երկիր երեք տարի ժամկետով. երբ փաստաթղթերը հասել են Վիշլագ, Շալամովն արդեն այնտեղ չէր[46]:

Իր առաջին ձերբակալությունը, բանտարկությունը Բուտիրսկի բանտում և Վիշերսկի ճամբարում ազատազրկման ժամկետը անցկացումը Շալամովը նկարագրել է 1970-ական թվականների սկզբի ինքնակենսագրական պատմվածքների ու ակնարկերի շարքում, որոնք համախմբվել են, հեղինակային բնորոշմամբ, «Վիշերա» «հակավեպում»: Վիշերսկի ճամբարում Շալամովը ծանոթացել է իր ապագա կնոջ՝ Գալինա Իգնատևնա Գուձի հետ, որը Մոսկվայից եկել էր ճամբար՝ իր երիտասարդ ամուսնու հետ ժամադրության, իսկ Շալամովը «խլել» է նրան՝ պայմանավորվելով հանդիպել ազատվելուց անմիջապես հետո[47]։

Կյանքը Մոսկվայում: Գրական գործունեության սկիզբը խմբագրել

1932 թվականի փետրվարին Շալամովը վերադարձել է Մոսկվա և արագ աշխատանքի տեղավորվել արհմիության «Հանուն հարվածայնության» (ռուս․՝ «За ударничество») հանդեսում[48]: 1934 թվականի փետրվավրին նա տեղափոխվել է արհմիութենական այլ հանդես՝ «Տեխնիկային տիրապետման համար» (ռուս․՝ «За овладение техникой»), իսկ 1935 թվականի՝ ծանր արդյունաբերության ժողկոմի միութենական «Արդյունաբերական կադրերի համար» (ռուս․՝ «За промышленные кадры») հանդես: Այս և ուրիշ հանդեսների համար Շալամովը տպագրել է արտադրական հոդվածներ, ակնարկներ, ֆելիետոններ, որպես կանոն՝ կեղծանունով[49][22]: 1934 թվականի հուլիսի 29-ին Շալամովն գրանցել է ամուսնությունը Գալինա Գուձի հետ, ինչը նրան հնարավորություն է տվել քրոջ բնակարանից տեղափոխվել կնոջ ծնողների հինգսենյականոց բնակարանը («ծեր բոլշևնիկ» Իգնատի Գուձը եղել է ՌԽՖՍՀ լուսավորության Ժողկոմի բարձրաստիճան պաշտոնյա)[50]։ 1935 թվականի ապրիլին ծնվել է Վառլամի և Գալինայի դուստրը՝ Ելենան[51]:

Այդ ընթացքում Շալամովն սկսել է գրել բանստեղծություններ և գեղարվեստական արձակ ստեղծագործություններ՝ պատմվածքներ: Այդ ժամանակաշրջանի նրա երկու ակնառու հրապարակումներն են երկու պատմվածքներ՝ «Բժիշկ Աուստինոյի երեք մահերը» (ռուս․՝ «Три смерти доктора Аустино»), որն ակնհայտորեն ներշնչված է Եվրոպայում ֆաշիստական ռեժիմի ուժեղացմամբ և արդեն ներկա է Շալամովի երկերին բնորոշ հետաքրքրական առանձնահատուկ կերպարը՝ բարոյական երկընտրանքի առջև կանգնած բարոյական հերոսը (հրապարակվել է 1936 թվականին «Հոկտեմբեր» հանդեսում) և «Սիրամարգը և ծառը» (ռուս․՝ «Пава и древо», 1937, «Литературный современник», համարի լույսընծայման պահին գրողն արդեն ձերբակալված էր[52]: Այդ շրջանում Շալամովը տարված է եղել Իսահակ Բաբելի արձակով, բայց հետագայում հիացթափվել է նրանից ինչպես Բաբելի կողմից գողերի կյանքը ռոմանտիկ տեսնկյունից պատկերելու[53], այնպես էլ ոճի պատճառով: Ուշ շրջանի էսսեում նա նկարագրել է, թե ինչպես է սովորել պատմվածքի կառուցվածքը. «Ես ինչ-որ ժամանակ վերցրի մատիտը և Բաբելի պատմվածքներից ջնջեցի էի նրա բոլոր գեղեցկությունները, բոլոր այդ «հրդեհները, որ նման են կիրակի օրվան» և նայում էի, թե ինչ է արդյոք մնալու: Բաբելից մնացել էր մի քիչ, իսկ Լարիսա Ռեյսներից բացարձակ ոչինչ չէր մնացել»[54][55]: Սեփական հաստատմամբ՝ Շալամովն այդ ընթացքում գրել է 150 պատմվածք, բայց ձերբակալությունից հետո Գալինան դրանք այրել է ամուսնու այլ փաստաթղթերի հետ միասին[56][57]։

1933 թվականի մարտին և 1934 թվականի դեկտեմբերին Վոլոգդայում մահացել են Վառլամի հայրն ու մայրը համապատասխանաբար: Երկու անգամ էլ նա Մոսկվայից մեկնել է հուղարկավորությանը մասնակցելու համար: Առաջին անգամ գնալու ժամանակ Շալամովի մայրը պատմել է, որ ծայրաստիճան աղքատության մեջ կույր Տիխոն Նիկոլաևիչը փշուրների է վերածել Կադյակում ծառայության համար ստացած ոսկե խաչը, որպեսզի փշուրների դիմաց Տորգսինի խանութից գումար ստանա: Հետագայում Շալամովը այդ պատմությունը ներկայացրել է «Խաչը» (ռուս․՝ «Крест») պատմվածքում[58]։

Երկրորդ ձերբակալություն։ Կոլիմա խմբագրել

1936 թվականին Շալամովն իր աներորդու՝ հայտնի չեկիստ Բորիս Գուձի և կնոջ պնդմամբ գրել է Լուբյանկա՝ հրաժարվելով իր տրոցկիստական անցյալից: «Ասյա» պատմվածքում Շալամովը նկարագրել է, թե ինչպես են ինքը և Գալինան քննարկում այդ հայտարարությունը Գալինայի և Բորիսի քրոջ՝ Ալեքսանդրայի (Ասյա) հետ, որը կարծում էր, որ իր ընտանիքը «մտնում է» Վառլամին, որպեսզի մնացածին փրկի հարվածից: Ալեքսանդրա Գրուձն արդեն 1936 թվականի դեկտեմբերին ձերբակալվել է, ավելի ուշ դատապարտվել «հակահեղափոխական գործունեության» համար և 1944 թվականին մահացել ճամբարում[59]մասնա:

1936 թվականի դեկտեմբերին Շալամովին հարցաքննել են ՆԳԺԿ Ֆրունզեի շրջանի բաժանմունքում, իսկ 1937 թվականի հունվարի 12-ին նա ձերբակալվել է: Գրողը կարծում էր, որ դա պատահել է աներորդու մատնությամբ, բայց գործի քննչական փաստաթղթերով դա չի հաստատվում[59]: Շալամովը մեղադրվել է «հակահեղափոխական տրոցկիստական գործունեություն» ծավալելու՝ աքսորից վերադառնալուց հետո այլ նախկին տրոցկիստների հետ կապ պահելու մեջ (ՌԽՖՍՀ ՔՕ հոդված 58-10, «հակախորհրդային ագիտացիա»)[60]: 1937 թվականի առաջին կեսին հարցաքննությունների ժամանակ կտտանքները դեռևս տարածված չեն եղել, և Շալամովը դրանց չի ենթարկվել[61], նա ընդունել է կապը միայն վեց մարդու հետ, որոնցից հինգը (մտերիմ ընկերներ 1920-ական թվականների վերջի խմբակի ժամանակներից), ըստ Վ. Եսիպովի, բացարձակ չպիտի հաստատվեր, որովհետև նրանք այդ ժամանակ գտնվում էին աքսորում, ոչ թե Մոսկվայում, իսկ վեցերորդ մարդու ինքնությունը չի պարզվել[62]: Հետաքննության ժամանակ Շալամովը նորից գտնվել է Բուտիրսկի բանտում, և որպես փորձված բանտարկյալ՝ նա ընտրվել է բանտախցի ավագ: Այնտեղ նա ծանոթացել է էսէռների, Նախկին քաղտաժանակիրների ու աքսորաբնակների միության անդամ Ալեքսանդր Անդրեևի[Ն. 2] հետ, որին հետագայում համարել է բարոյական հեղինակություն և իր կյանքի կարևոր մարդկանցից մեկը: Հրաժեշտի ժամանակ րանց ասած խոսքը՝ «Դուք կարող եք բանտ նստել», Շալամովը համարել է «Ամենալավի, ամենանշանակալի, ամենապատասխանատուի գովեստը»: Անդրեևն իր անունով ներկայացվել է մի քանի պատմվածքներում, այդ թվում նաև «Լավագույն գովեստը» (ռուս․՝ «Лучшая похвала»), և այդ նույն ազգանունը շատ պատմվածքներում կրում է հերոսներից մեկը՝ գրողի ալտեր էգոն[65]: 1937 թվականի հունիսի 2-ին Շալամովի գործը քննվել է ԽՍՀՄ ՆԳԺԿ առընթեր Հատուկ ժողովը, նա դատապարտվել է հինգ տարի անցկացնելու ճամբարում[66][67]: Բռնաճնշումների են ենթարկվել նաև գրողի հարազատները. նրա կինը՝ Գալինան, աքսորվել է Չարջոուսկի մարզի Կարգանովսկի շրջան մինչև 1946 թվականը[68], Բորիս Գուձն ազատվել է աշխատանքից ՆԳԺԿ-ում կատարված զտման ժամանակ, ինչպես նաև հեռացվել է ՀամԿ(բ)Կ-ից, ինչը սակայն, եղել է բավականին թեթև ճակատագիր (նրա շատ գործընկերներ գնդակահարվել են)[69]: Շալամովի և Գուձի փոխադարձ ատելությունը պահպանվել է հետագա ամբողջ կյանքում, իսկ երբ գրողը 1950-ականների սկզբին ապօրինաբար Մոսկվայում այցելել է իր ընտանիքին, Գուձը, որն ապրում էր նրանց կողքին, մի քանի անգամ ոստիկանություն է կանչել, որպեսզի ձերբակալեն նրան բնակության ռեժիմի խախտման համար[69]:

Էտապը Մոսկվայից մեկնել է երկաթգծով 1937 թվականի հունիսի վերջին և հասել Վլադիվոստոկ մոտ մեկ ամիս անց[70]: Օգոստոսի 14-ից «Կուլու» շոգենավով ձերբակալվածների մեծ քանակով Շալամովը տեղ հասավ Նագաևի ծովախորշըում (Մագադան),որտեղից հետո մեքենաներով նրանց տարան ոսկի արդյունահանող հանք «Պարտիզան»: Շալամովը հիշում էր,որ շոգենավում ծանոթացել է դատապարտյալ [[Խրենով, Իուլիան 

Պետրովիչ|Իուլիան Խրենովի]] հետ, բանաստեղծության հերոս Մայակովսկու «Պատմավածք  Կուզնեցկտստրոի ծովաբողկի և Կուզնեցկի մարդկանց մասին»[71]: [Կալիմա (շրջան)|Կալիմի]]ում, Սևվոստլագի ճամբարում գրողն անցկացրեց հաջորդ տասնչորս տարին:
 
Ոսկու արդյունաբերության հանք «Դալստրոյի» Կալիմի մոտ, 1934

Շալամովը հանքում աշխատում էր շարքային հանքափոր, զինված բրիչով: Հետագայում նա հիշում էր.«Ես բարձրահասակ էի,և սա իմ բանտարկության ողջ ժամանակաընթացքում ինձ համար եղել է տարատեսակ տանջանքների աղբյուր: Ինձ չէր բավարարում մթերաբաժնի,ես տկարացա բոլորից շուտ»: Նա չէր հրաժարվում աշխատանքից՝ սա նշանակում էր գնդակահարում, բայց երբեք չէր ձգտում կատարման մշակման նորմային և զոդման ավելանալուն, առաջին հերթին, հետևելով գրված օրենքին «Փչացնում է ոչ թե փոքր զոդումը, այլ մեծը» (ավելի շատ աշխատելով հաշվելով ուժեղացված սնունդը, ձերբակալվածը իրականում ավելի արագ է կորցնում ուժը), երկրորդ հերթին,քանի որ նողկանք էր զգում ստրկական աշխատանքի հանդեպ[72]:1938 թվականի դեկտեմբերին նրան հանեցին աշխատանքից և հասցրել են ԺԿՆԳ,որտեղ ավագ օպերլիազորը նրան ուղարկել է «Գունավոր թղթաժապավենի», քննչական բանտ և մասսայական գնդակահարման տեղ: Անհայտ պատճառով նրան այնտեղ ընդունեցին,պատմվածքում «Իրավաբանների դավադրությունը» Շալամովը նկարագրում է այդ իրադարձությունները, կապելով վայրկենական փլուզումը միայն գործի շահագրգռումից «դավադրության» մասին մաքրությամբ ԺԿՆԳից, հաջորդաբար հանելուց հետո Եժովի դիրքից Ժողկոմ ներքին գործեր այդ նույն ամսի: 1938-1939 թվականների ձմռանը Շալամովը Մագադանում անցկացրեց կարանտինում, համաճարակի հայտարարման պատճառով որովայնի տիֆից ձերբակալվածների մեջ: 1939 թվականի ապրիլիմ նա ուղարկվել էր երկրաբանական կուսակցության ածուխի հանքը՝ Սև ծովի լեռնանցքի մոտ (Գյուղակի կողքին Ատկա)[73][74]: 1939 թվականի ամռանը Շալամովը հիշեց այն ժամանակը,երբ նա սկսեց «վերածնվել». քանդումը հետախուզական խուզահորանների համարվում էր, կալիմիական չափսերի մասին, խնայելով աշխատանքը, իսկ սնունդը երկրաբանների մոտ լավ էր[75]: 1940 թվականի օգոստոսին Սև ծովի մոտ հետախուզումը փակ էր անհեռանկար,իսկ Շալամովին տեղափոխեցին Կադիկչանի հողակտորի վրա: Կյանքն այնտեղ նկարագրվում էր «Ինժեներ Կիսելյովը» պատմվածքում. հողամասի պետը (պատմվածքում նա հանդես է եկել իր իսկական անվամբ) պարզվեց սադիստ էր, ձերբակալվածներին ծեծող էր և պատժում նրանց գիշերները տեղավորում էր հատած ժայռերում «սառցե պատժախուց», Շալամովը բերանից թռցնում է խուցայինների մոտ,որ տնօրինության հերթական այցելության ժամանակ մտադիր է ապտակ հասցնել,որի մասին Կիսելյովին անմիջապես հայտնի է դառնում: Շնորհիվ ծանոթ ճամբարային բուժակի օգնությանը՝ Շալամովը կարողացավ տեղափոխվել Արկագալի հարևան հողակտորը,որտեղ ամբողջությամբ անցկացրեց 1941 և 1942 թվականները՝ աշխատելով ածխի արդյունահանման ծանր պայմաններում[76]:

1942 թվականի հունվարի լրացավ Շալամովի հնգամյա ժամկետը, բայց համապատասխան Ժողկոմի ներքին գործերի ղեկավարի և դատախազի ԽՍՀՄ № 221-ից մինչև 1941 թվականի «ճամբարից ազատվելու, բանտի և գաղութի հակահեղափոխականների, ելուզակների, կրկնահանցագործների և այլ վտանգավոր հանցագործների» դադարեցվել էր մինչև պատերազմի ավարտը[77]; 23 հունիսի համապատասխան հրաման ճամբարի համար Սևվոստլագի издал начальник «Дальстроя» Никишов[78]: 1942 թվականի դեկտեմբերին Շալամովն ընկավ «տուգանային» գոտի՝ ոսկեբեր հանքի վրա Ջելգալի շարքում ժամանակակից գյուղակում հատապտղի[78]: «Իմ ընթացքը» պատմվածքում նրան տրված է հետևյալ նկարագրումը՝ «Ջելգալի ճամբարը զետեղված էր բարձր լեռան վրա հանքային հանքախորշի ներքևում,կիրճում:Սա նշանակում է,որ երկարաժամյա հյուծիչ աշխատանքից հետո մարդիկ պետք է սողային սառցապատով, ձյունով հատված աստիճանի, բռնելով ցրտահարված զառիթափից մանրուռուց, վերև սողալով,դրոշմողը վերջին ուժերի, քաշ տալով իր վրա վառելափայտը — ամենօրյա վառելափայտի բաժին փայտե տան տաքացման համար »[79][80]:

1943 թվականի հունիսի 3-ին Շալամովը ձերբակալվել է նոր քրեական գործով:Այդ իրադարձությունը նա նկարագրել է «Իմ ընթացքը» պատմվածքում[79], որտեղ իրական անունների տակ թաքնված են մեղադրանքի հիմնական վկաները — ձերբակալվածներն այդ նույն ճամբարի, Շալամովի դեմ ցուցմունք տվեցին՝ բրիգադավար Նեստերենկոն, բրիգադավարի օգնականը, նախկին աշխատակից [Ժողովրդական կոմիսարիատ պաշտպանական արդյունաբերության ԽՍՀՄ|Ժողկոմի պաշտպանական արդյունաբերության]] Ե. Բ. Կրիվիցկի և նախկին մայրաքաղաքի լրագրող Ի. Պ. Զասլավսկի; վերջին երկուսը հայտնի են եղել ճամբարում որպես «հաստիքային» վկաները քրեական նոր գործերի հարուցիչների մասին [81]: Համաձայն մեղադրական բանտարկության,Շալամովը «արտահայտեց անգոհունակությունը կոմունիստական կուսակցության քաղաքականությունից, միաժամանակ գովաբանում էր Տրոցկիի հակահեղափոխական հենահարթակը <…> արտահայտվեց զրպարտչական հերյուրումը խորհրդային իշխանության քաղաքականության մասին ռուսական գրականության զարգացման շրջանում <…> արտահայտվեց հակահեղափոխական հերյուրումը խորհրդային իշխանության ղեկավարների հասցեին, զրպարտում էր ստախանովյան շարժման վրա և հարվածայնության, գովաբանում էր գերմանակն պատերազմական տեխնիկան և թիմային կազմը հիտլերյան բանակի, տարածվել էր զրպարտչական հերյուրում Կարմիր Բանակի հասցեին [82]: Գրողը համառորեն պնդում էր, որ մեղադրանքի կետերից մեկը եղել է այն մասին,որ Իվան Բունին (էմիգրանտ և քննադատ սովետական իշխանություն) ռուս մեծ գրողը, քննական գործի փաստաթղթերում այդ մանրամասները չկան[83]: Տրիբունալի նիստը կայացավ 1943 թվականի հունիսի 22-ին Յագոդնում,որտեղ Շալամովին տեղ էին հասցրել հետիոտն ուղեկցորդները: Նա մեղադրվում էր հակասովետական քարոզներով (հոդված 58-10 մաս II ՔՕ ՌՍՖՍՌ) և ստացավ տասը տարվա բանտարկություն ճամբարում պարտվողական արդարությունում հինգ տարով[84].

1943 թվականի աշնանը և ձնռանը Շալամովն անցկացերլ է այսպես ասած «քաղցր գործուղման» մեջ. ձերբակալվածների կուսակցությունը թեթև ուղեկցորդի հետ, բայց սննդի նվազեցրած չափով,հավաքում էր ասեղներ սոճու մացառուտ և հատապտուղներ՝ ճամբարում հակալնդախտային միջոցառման համար[84]: Մոտավորապես 1944 թվականի հունվարին ծայրաստիճան հյուծված վիճակում (սննդային խախտում և թերի վիտամիններ) Շալամովին բերել էին ճամբարային հիվանդանոցը Բելիչի ավանը,որտեղ նա ընդմիջումներով պրակտիկորեն անցկացրեց մեկ տարի[85]: Դուրս գրվելուց և աշխատանքի վերադառնալուց հետո 1944 թվականի մարտին նա տայգայում հիվանդանոցի գլխավոր բժշկի՝ Նինա Սովոևոյի հովանավորության շնորհիվ նրա մոտ սկզբից աշխատեց որպես հիվանդապահ,իսկ հետո կուլտկազմ ( լուսավորչական աշխատանքի համար պատասխանատու): Դուրս գրվելուց և աշխատանքի վերադառնալուց հետո 1944 թվականի մարտին նա տայգայում հիվանդանոցի գլխավոր բժշկի՝ Նինա Սովոևոյի հովանավորության շնորհիվ նրա մոտ սկզբից աշխատեց որպես հիվանդապահ,իսկ հետո կուլտկազմ ( լուսավորչական աշխատանքի համար պատասխանատու): Նինա Սովոևան և 

բուժակ Բորիս Լեսնյակը թողեցին իրենց հիշողություններ Բելիչեյում՝ աշխատանքի մասին  և Շալամովի հետ ծանոթության. Լեսնյակի հիշողությունները գրված են այն բանից հետո,երբ Շալամովը ընդհատեց շփումը նրանց հետ, էական մասում միտումնավոր կերպով[86]: Այդ շրջանում, 1944 թվականի փետրվարին, գրողը երկտող  է ստանում Ալեքսանդր (Ասի) Գուձից,որը գտնվում էր հարևան ճամբարներից մեկում, բայց չէր հասցրել նրա հետ հանդիպել,որովհետև մահացել էր Թոքերի կրուպոզ բորբոքումից[87]:

1945 թվականի գարնանը Շալամովին ճանաչողը նկատում է նրան և վերադարձնում հիվանդանոց՝ աշխատանքի,այս անգան նրան ուղարկում են «Հանգիստ» հանքատեղի վրա: Նա այնտեղ մնաց այնքան ժամանակ,մինչև եկավ պատերազմի ավարտի մասին լուրը: Մի քանի ամիս անց Շալամովը հոսպիտալացվել է ևս մեկ անգամ, բայց դուրս է գրվել, երբ Սավոևոն նրան տեղափոխել է ուրիշ հիվանդանոց՝ 1945 թվականին: Հաջորդ ամիսները նա անց է կացրել ծանր փայտամթերման բանալու վրա Ալմազում և նորից Ջեզգալի տուգանային գոտի, որտեղ տեղափոխվել էր փախուստի փորձից հետո[88]: 1946 թվականի գարնանը Շալամովը,որը հայտնվել էր տրանզիտ բարաքում Սուսումանում,կարողացավ երկտող փոխանցել ծանոթ բուժակ՝ Անդրեյ Պանտյուխովին,որը դրեց բոլոր ջանքերը,որպեսզի դուրս հանի հիվանդ Շալամովին աշխատանքից և տեղավորի սանիտարական մասում:Ավելի ուշ, նորից Պանտյուխովի հովանավորությամբ,Շալամովը ուղարկվել է բացօդյա 23 կիլոմետրի վրա Կալիմսկի ճանապարհ բուժակի վերդասընթացների ութ ամիս տևողությամբ[89]: Այդ կուրսերի դասախոսների թվում մտնում էին ռեպրեսիայի ենթարկված մեծ գիտուններ,ինչպես օրինակ [Մեերզոն, Յակով Սոլոմոնովիչ|Յակ. Ս.Մեերզոն]][90]: Կենցաղային պայմանները դասընթացների ժամանակ եղել են անհամատեղելի վիճակում ձերբակալվածների ընդհանուր աշխատանքում[91],այդ ժամանակ Շալամովը եռանդով օգտագորշում էր իր հնարավորությունը և գործնականորեն ձեռք բերեց բժշկական ունակություններ[92]: Կալիմում մնացած ժամանակը նա կրել է ինչպես բուժակ և երբեք չի հայտնվել ընդհանուր աշխատանքում[93]:

1946 թվականի դեկտեմբերին գրողը, վերջացնելով դասընթացները, ուղարկվում է գլխավոր հիվանդանոց ՈՒՍՎԻՏԼագա Դեբին գյուղակում 500 կիլոմետրով 

Մագադանից, Կալմայի ձախ ափին: Հիվանդանոցը տեղաբաշխված է նախապատերազմյան եռահարկ լավ ջեռուցվող քարե շենքում,որտեղ Շալամովը և՛ ապրել է, և՛ աշխատել (գիշերը նա պառկում էր քնելուբաժանմունքի սպիտակ սենյակում)[94]: Հիվանդանոց տեղափոխվելուց հետո Շալամովի կյանք վերադարձավ գրականությունը, երկու այլ ձերբակալվածների, կինոյի սցենարիստների Արկադի  Դաբրավոլսկու և դերասան և պոետ Վալենտին Պորտուգալովի հետ,նա երեկոյան կարդում էր սիրելի պոետների բանաստեղծությունները[94]: Նույն հիվանդանոցում նա ծանոթացավ ռենտգենտեխնիկ Գեորգի Դեմիդովի հետ, հետագայում նույն հեղինակը ճամբարային արձակի: Դեմիդովը, պատմվածքում դուրս բերման նկարագիրը գործող անձի «Ինժեների վարքը  Կիպրոսի», Շալամովն անվանում էր  «ամենաարժանի մարդկանցից մեկը,ով ինձ հանդիպել էր Կալիմում»[95]: 1949-1950 թվականներին Շալամովն աշխատում էր  բուժակ «անտառային գործուղում»-ում Դուսկանյա աղբյուրի վրա, նա այցելուներին ընդունում էր բուժակների  նվազ կետում,  ձմռանը  հողակտորը շրջանցում էր սահնակով,իսկ ամռանը՝ մոտորանավակով: Այստեղ նա շատ ազատ ժամանակ ուներ,որը կարելի էր նվիրել լիրիկայի ստեղծագործմանը: Այդ ամիսներին նա գրում էր բանաստեղծություններ  իր իսկ ձեռքով կարված տետրերում և,ինչպես ինքն էր  համարում, ձևավորում էր ինչպես պոետ[96]:


Վերադարձ Մոսկվա խմբագրել

Տասը տարի,1943 թվականի որոշման դատավճիռը, որը պիտի լրանար 1953 թվականին,բայց Շալամովը ազատվեց ժամկետից շուտ՝ 1951 թվականի հոկտեմբերի 20-ին օրենքով հոդված. 127 Ուղղիչ-Աշխատանքային Օրենսգրքի ՌՍՖՍՌ հաշվելու աշխատանքային օրերը ձերբակալված ժամանկա: Նա պատրաստվում էր վերադառնալ «ցամաք» հաջորդ գարնանը, նավագնացությունն սկսելուց հետո, բայց բյուրոկրատական քաշքշուկներից կորցրեց տուն վերադառնալու իրավունքը նախօրոք վճարված ուղևորության համար և ստիպված էր մնալ,որպեսզի սկսի աշխատել ճանապարհածախսի համար[97]: 1952 թվականի օգոստոսի 20-ին Շալամովը առողջապահական մասնաճյուղի ուղեգրով «Դալստրոյի» դուրս եկավ աշխատանքի՝ ճամբարային կետում որպես բուժակ Կյուբյումինսկի հողակտորի ճանապարհային շահագործում,որը տեղավորված էր Տոմտոր в Յակուտիայի գյուղում (ոչ հեռու [Օյմյակոն]]ից)[98]:

Շալամովը որոշեց ուղարկել իր բանաստեղծությունները ամենագնահատելի կենսունակ պոետին՝ Բորիս Պաստերնակին և 1952 թվականի փետրվարին հանձնեց երկու ծոցատետր-գրքույկ նամակի հետ միասին Ելենա Մամուչաշվիլուն,արձակուրդ գնացողին:Ամռանը Պաստերնակը ստացավ դրանք Գալինա Գուձյայից և նրա միջոցով պատասխան ուղարկեց բանաստեղծության մանրամասն վտանգավոր վերլուծությամբ.«Ես խոնարհվում եմ բավականին լուրջ և դաժան ճակատագրի առջև,Ձեր տվյալների թարմության առջև» (կտրուկ կերպով հետևողականությամբ, երաժշտականության պարգևով, դյուրըմբռնողության շոշափման, բառերի նյութական կողմը), որոնց ապացույցը բազմության մեջ ցրված է Ձեր գրքերում: Եվ ես ուղղակի չգիտեմ,թե ինչպես խոսեմ Ձեր թերությունների մասին,որովհետև դա արատ չէ Ձեր անձնական խառնվածքին,իսկ նրանցում մեղավոր են օրինակները,որոնց Դուք հետևում էիք և հանարում էիք հեղինակային ստեղծագործություններ,մեղավորը առաջին գլխի ազդեցությունը՝ իմ: <…> Դուք չափից շատ եք զգում և հասկանում խառնվածքից,քանի որ վերապրել եք շատ զգացմունքային հարվածներ,որպեսզի կարողանայիք ինքնամփոփ քննարկել Ձեր տվյլները,Ձեր օժտվածության մասին:Մյուս կողմից, ոչ երիտասարդ և անողորմաբար մեր ժամանակում, որպեսզի ենթադրեիք միայն այդ թեթևացրած չափը: Մինչև Դուք չհրաժարվեք բացարձակ սուտ անավարտ հանգավորումից, փնթիության հանգից, առաջընթացի փնթիության լեզվից,ամբողջ անորոշությունից,խիստ իմաստով,հրաժարվում եմ ընդունել Ձեր բանաստեղծության գրառումները,իսկ մինչև Դուք չսովորեք տարբերել գրված բնօրինակը (միևնույնն է ներքինից թե արտաքինից) հորինվածից,ես Ձեր պոետի աշխարհը,Ձեր արվեստագետի խառնվածքը պոեզիայում չեմ կարող ընդունել» [99].Շալամովը պատասխանը ստացավ միայն դեկտեմբերին, հաղթահարումը սահնակներով 500 կիլոմետր 

Կյուբյումի միջև   և Դեբինով[100]:

1953 թվականի սեպտեմբերի 30-ին Շալամովը ստացավ հաշիվ «Դալստրոե»յում: Հավաքած գումարով նա հեղեղի մեջ լցրեց Կալիմի արդյունքները բերիևսկուներում ձերբակալվածների: Նոյեմբերի սկզբին Շալամովը ինքնաթիռով Օյմյակոնից թռավ Յակուտսկ, որտեղից հասավ մինչև Իրկուտսկ, որտեղ էլ նստեց լեփ-լեցուն գնացքը:Նոյեմբերի 12-ին նա հասավ Մոսկվա,որտեղ նրան դիմավորեց կինը: Այնուամենայնիվ,հավանական է, Բորիսի թախանձանքով Գուձյա Շալամովին թույլ չտվեցին մտնել բնակարան,որտեղ նա ընտանիքով ապրել է մինչև ձերբակալություն[101]: Հաջորդ օրը նա հանդիպեց Պաստերնիկի հետ [102]: Դրանից հետո Շալամովը,ինչպես նախկին ձերբակալված,որը արգելված էր ապրել կամ ուղղակի գտնվում է մեկ օրից ավելի Մոսկվայում, մեկնել է Կոնակովո (Կալինինի մարզ): Նա չկարողացավ աշխատել բուժակ (բուժակի դասընթացներ «Դալստրո»յում ոչ պատշաճ բժշկական կրթությամբ չէին ընդունում) և հաջորդ ամիսների աշխատանքը սկսեց ապրանքագետ լճակներ, հետո, 1954 թվականի հուլիսից՝ մատակարարման գործակալ Ռեշետնիկովսու տորֆի ձեռնարկությունում Թուրքմեն գյուղակում: 

Թուրքմենում նա ապրել է հաջորդ երկու տարիները:Նա շարունակում էր գրել բանաստեղծութուններ,բանաստեղծությունների էական նշանակություն ունեցող մասը 1950-ական թվականներին,ժողովածուները,որոնք միասին հայտնի են ինչպես «Կալիմիական տետրեր», գրված են ոչ թե Կալիմում,այլ Օզերկայում և Թուրքմենում: Այդ ընթացքում Շալամովը սկսեց աշխատել  «Կալիմիական պատմվածքներով»: 1954 թվականի թվագրած «Հմայող օձը», «Առաքյալ Պավելը», «Գիշերով»,  «Ատաղձագործները» և «Шерри-бренди»[103]: Արկադիյ Դաբրավոլսկու նամակում 1955 թվականի մարտի 12-ից Շալամովը գրել է. «ինձ մոտ հիմա հավաքվում է 700-800 բանաստեղծություններ և տասնյակ պատմվածքներ,որոնց պետք է հարյուր մտածված ճարտարապետություն»

[104]: Այդ ընթացքում համընկնում է ապահարզանը Գալինա Գուձի հետ[22]: Գալինան և Վարլամի աղջիկը՝ Ելենան,ապրում էին Մոսկվայում:Գալինան օգնում էր Վարլամին Պատերնիկի հետ մարդահամարին,բայց միաժամանակ նրանց շփումը ստեղծվում էր դժվար անզուգադիպությունից կյանքի դասավորությունից: Ելենան (վաղ ամուսնությունից հետո նա փոխեց ազգանունը ՝ Յանուշևսկի), գործնականում չէր ճանաչում հորը, եղել է համոզված կոմերիտուհի և հրաժարվել է նրա հետ շփումից: 1956 թվականից հետո Շալամովը ընդհատեց նրանց հետ շփումը[105]: 1955 թվականի մայիս ամսից գրողը ուղարկում է անունով Գլխավոր դատախազին ՍՍՀՄ հայտարարություն [Իրավաբանական վերականգնում (ԽՍՀՄ)|վերականգնում]][104]: Մեկ տարի անց Պատերազմական կոլեգիայի Գերագույն դատարան ՍՍՀՄ նայեց այն և 1956 թվականին հուլիսի 18-ին ոչնչացրեց Հատուկ խորհրդակցության ԺԿՆԳ ԽՍՀՄ 1937 թվականին և ռազմական տրիբունալի դատավճիռը 1943 թվականի[106][комм. 1]: 1956 թվականին Շալամովն ունեցավ կարճ սիրավեպ Պաստերենկի երկարատև սիրեցյալի հետ Օլգա Իվանի, որի հետ նա ծանոթ էր դեռ 1930 թվականներից:Նրա հետ բաժանումը ընդհատեց կապերը Պաստերնիկի հետ[108]: 1956 թվականի հոկտեմբերին Շալամովն ամուսնացավ Օլգա Սերգեևնայի հետ,որի հատ ծանոթացել էր Պաստերնակի և Իվանսկու հետ շփման ժամանակ[109]: Նա տեղափոխվեց համայնքային բնակարան Գոգոլի զբոսարանում, որտեղ նա ապրում էր տղայի հետ նախորդ ամուսնությունից Սերգեյի: Հաջորդ տարում Օլգան բնակարան ստացավ Խարաշյովսկոյե խճուղու շենքում, հետպատերազմյան կառուցումից, և ընտանիքն էլ տեղափոխվեց այնտեղ[110].

Կալիմիական պատմվածքներ: Բանավեճ Սալժենիցի հետ խմբագրել

 
Ալեքսանդր Սալժենից, 1974

1956 թվականի վերջին Շալամովը տեղավորվեց արտահաստիքային թղթակից «Մոսկվա» պարբերականում:Պարբերականում Դրոշ» (№ 5, 1957) լույս տեսավ բանաստեզծությունների փոքրիկ հավաքածու «Կալիմիական տետրեր»ից: Բանաստեղծություններից հինգը հրապարակվել են «Մոսկվա»յում (№ 3, 1958): 1957 թվականի սեպտեմբերին Շալամովը կորցնում է գիտակցությունը և հոսպիտալացվում է:Նա եղել է Բոտկինի հիվանդանոցում մինչև 1958 թվականի ապրիլը և ստանում է հաշմանդամություն Մեների հիվանդությամբ, որը ձեռք էր բերել դեռ մանկությունից՝ վեստիբուլյար ապարատի խախտումից, որը կրկնապատկվել էր ճամբարներում: Շալամովի բուժող բժիշկը նրա վերջին տարիներին ենթադրում էր,որ դա կարող էր լինել առաջին նոպան Գենտինգտոնի հիվանդություն[111][112]: Այդ ժամանակներից գորղին մշտապես ուղեկցում էին գլխապտույտները, կոորդինացիայի կորցնելուց վայր ընկնել և անքնություն, որից նա շատ տարիներ ընդունում էր նիմբուտալ (հաճախակի դեղատոմսերի պատրաստուկը նա փնտրում էր ծանոթ բժիշկների միջոցով)[113], կյանքի վերջում նա դարձավ 

խլանալ[114]: 1963 թվականին հաշմանդամության երրորդ կարգը փոխվել էր՝ երկրորդի[115]:  Ելնելով առողջական վիճակից՝ Շալամովը չկարողացավ շարունակել աշխատանքը «Մոսկվա»յում, և 1959-1964 թվականներին նր հիմնական եկամտի աղբյուրը դարձավ արտահաստիքային խմբագրություն ուղարկված գրախոսական  ձեռագրերը «Նոր աշխարհում»: Զուգահեռ և անդադար նա աշխատում էր «Կալիմիական պատմվածքներ վար»[116]: 1961 թվականի հրատարակվել է նրա բանաստեղծությունների  առաջին հավաքածուն՝ «Հրահան», 1964 թվականին՝ երկրորդը, «Տերևների խշխշոցը»,երկու հավաքածուներն էլ ստացան դրական արձագանք գրական[117] պարբերականներում: Հաշվի կանգնեցումը  Երմոլովի Մ. Ն. անվան թատրոնում, որտեղ աշխատում էր Կալիմից վերադարձած ռեժիսոր  Լեոնիդ Վարպախովսկիյ, Շալամովը գրեց «ճամբարային» պիես «Աննա Իվանովնա», բայց այդ ծրագրերը չիրականացան[118]: 1960-ական թվականների սկզբին Շալամովը «Դրոշ» պարբերականի առաջարկով պատրաստեց ուրվագիծ-հիշողություն «Քսանական տարիները»,որտեղ հիմանական ուշադրությունը դարձրել էր գրական կյանքի վրա:

Ուրվագիծը չհրատարակվեց,իսկ Շալամովը շարունակեց աշխատել հիշողություններ մինչկալիմիական շրջանի վրա («Մոսկվա 20-30-ական թվականներ»)[119]: 1965 թվականից գրողի թոշակը բարձրացավ, որոշված ծանր և վնասակար աշխատանքի կատարման համար (շնորհիվ ընկերների վկայության  — նախկին ճամբարականներով նա հաստատեց ստաժը կալիմիական որոնումներում)[120].

Կաղապար:Ներփորում 1962 թվականին մոտ Շալամովը պատրաստել էր վաթսունին մոտ պատմվածք,և այդ շրջանում նա փոխանցել է «Նոր աշխարհ»ին դրանցից տասնութը, առաջին հավաքածուի կազմած կմախքը, վերնագրված «Կալիմիական պատմվածքներ»: Երբ և ինչպես էր ձեռագիրը մերժվել, հաստատ հայտնի չէ, բայց գոյություն չունի արժանահավատ վավերագրական փաստաթուղթ այն մասին, որ նրա հրատարակման մասին հարցը «Նոր աշխարհ»ում իրականում նայվել է, հավասար է ինչպես և որևէ ծանոթության մասին պատմվածքների մաիսն գլխավոր խմբագրի պարբերականի հետԱլեքսանդր Տվարդովսկու[121]: Շալամովը նույնպես ուղարկել է «Կալիմիական պատմվածքներ»ը «Սովետական գրող» հրատարակչություն, որտեղից էլ հաջորդ նոյեմբերին, 1963 թվականին ստացել է բացասական պատասխան[122]: Տվարդովսկին 1962 թվականի ընթացքում անց է կացրել ապարատուրային կռիվ երկուսի միջև հրապարակման համար Ալեքսանդր Սալժենիցնի «Մեկ օր Իվան Դենիսովիչի», առաջինը դարձած և պատկերել ճեղքումը ստալինյան ճամբարները խորհրդային տպագրությունում, իսկ 1962 թվականի նոյեմբերին «Մեկ օր» դուրս եկավ «Նոր աշխարհ»ում: «Մեկ օրվա» հրատարակումից հետո Շալամովը սկսեց նամակագրությունը նրա հեղինակի հետ, այն սկսելով մանրամասն և ամբողջ հաճախականությամբ արձագանքում է առաջնորդման մասին[53][123]: Նշելով գրականության բազմաթիվ արժանիքները՝ դիպուկ նկարագրությունը գլխավոր հերոսի և ուրիշ այլ գործող անձինք,Շալամովը միաժամանակ հավաստում էր,որ Սալժենիցնի նկարագրած «թեթև», բնավ կոլիմիական ճամբար չէր[124]: 1963 թվականի սեպտեմբերին Շալամովը Սալժենիցնի հրավերով ժամանեց Սալոտչայի Ռյազանի մոտ, որտեղ այդ ժամանակ ապրում էր «Մեկ օրվա» հեղինակը: Ուղևորությունը նրա վրա թողեց տհաճ տպավորություն, պլանավորել էր վերադառնալ մեկ շաբաթից,բայց նա վերադարձավ երկու օրից: Հաջորդ տարի նրանք հանդիպեցին ևս մեկ անգամ,երբ Սալժենիցին առաջարկեց Շալամովին մասնակցել աշխատանքում «Արխիպելագի ԳԿՃի վրա»: Շալամովը պարզորոշ հրաժարվեց. նա այդ պահին արդեն Սալժենիցնին համարում էր շատ շնորհալի, բայց ժլատ՝ «փոքրիկ գործերում» [53], ձգտելով ցանկացած գնով հասնել հաջողության առաջին հերթին Արևմուտքում, այն ժամանակ ինչպես հեղինակի «Կալիմիական պատմվածքների» կարևոր է եղել ճեղքել-անցնել հարազատ ընթերցողի մոտ[125]: Ավելի ուշ Ա. Խրաբրավիցկիի միջոցով Շալամովը Սալժենիցինին փոխանցեց արգելել իր անունով և իր նյութերից ցանկացածի օգտագործումը[126]:

Շալամովի կենդանության օրոք ԽՍՀՄ-ում միակ լեգալ կերպով հրապարակված կալիմիական պատմվածքը դարձել էր նկարում-մանրանկարում «Մացառուտածառ», պարբերականում ընծայված «Գյուղի երիտասարդություն» (№ 3 1965 թվականի ընթացքում), որում աշխատել է գրողի ընկեր Ֆեդոտ Սուչկով: Ճամբարի ունեցած փորձից հեղինակը նրանում կարող էր ակնարկել միայն վերջին նախադասությունը.«Եվ փայտը մացառուտածառից տաք է»[127]: Այդ ժամանակ «Կալիմիական պատմվածքների» առաջին ժողովածուն,որի հետ գրողը ծանոթացրել է մտերիմ ընկերներին,սկսեց շրջելը ինքնահրատարակումում[128], իսկ 1965 թվականին Շալամովն ավարտեց երկրորդ ժողովածուն «Ձախ ափ»[129]: 1965 թվականին մայիսի 13-ին Շալամովը կիսապաշտոնական երեկոյի ընթացքում Օսիպ Մանդելշտամի հիշատակին կարդաց «Шерри-бренди» պատմվածքը, պոետի վերջին ժամերի գեղարվեստական երևակայությամբ առաքման սկզբնակետում: Համաձայն սղագրության երեկոյի, «կողք-կողքի նախագահությունում փոխանցեցին երկտող, հասցնելով, իհարկե, ճանապարհին կարդալ, վարչությունից ինչ-որ մեկը խնդրեց „տակտով դադարեցնել այդ ելույթը“: Նախագահ [եղել է Իլյա Էրենբուրգ] երկտողը դրեց գրպանում,Շալամովը շարունակեց կարդալ»[130][131]: Շալամովի ելույթը ընդունվել է հիացմունքով,և նա մտել է Էրենբուրգի գրական շրջանը, Նադեժդա Մանդելշտամ, Ալեքսանդր Գալիչի, Լև Կապելևի и Նատալյա Կինդ: 1965 թվականին նա ներկայացվել էր ծանր հիվանդ: Հատկապես վստահելի հարաբերությունները Շալամովի հետ հարթվեցին Նադեժդա Մանդելշտամի հետ: Նա դարձավ «Հիշողություն» հատորի առաջին ընթերցողներից մեկը,որի վրա արձագանքում գրել է.«Մտավորականությունը ռուսական պատմության մեջ,ռուս գրականության, ռուս հասարակության կյանք նոր մեծ մարդ է մտնում»: <…> Մեր պատմության հասարակություն է մտնում ոչ թե Մանդելշտամի ընկերուհին, այլ ժամանակի խիստ դատավորը, կին, քաջագործություն իրագործած և իրագործող բարոյական արտասովոր դժվարությունները [132]: «Կալիմիական պատմվածքները» Մանդելշտամը գնահատել է ինչպես «լավագույն արձակը Ռուսաստանում շատ ու շատ տարիների ընթացքում<…>: Իսկ գուցե լավագույն արձակը քսաներորդ դարի»[133][134]: Ծանոթությունը Էրենբուրգի քարտուղարի հետ Նատալյա Ստալյարովայի գրողի համար թվում էր հատկապես արժեքավոր,այնպես ինչպես Ստալյարովան եղել է էսեռի աղջիկ Նատալյա Կլիմովա, մասնակցուհին հանցափորձ Ստալպինի վրա հեղինակի բախտը և անձնավորությունը, որը և շուտ էրգրավել Շալամովին: Շալամովի մոտ միտք հղացավ առաջնորդել Կլիմովոյի մասին,և Ստալյարովը անհատական արխիվից ապահովեց փաստաթղթերը, ներառելով ընդօրինակումը Կլիմովոյի և նրա ամուսնու էսեռ Իվան Ստալյարովի հետ, բայց արդյունքում առաջնորդել չստացվեց, Շալամովը գրեց միայն պատմվածք «Ոսկե շքանշան»[135]:

Վերջացնելուց անմիջապես հետո 1966 թվականի սկզբին Յուրիյ Դանիելի և Անդրեյ Սինյավսկու գործընթացի վրա, դատապարտյալների հրապարակման համար Արևմուտքում և կեղծանունների ստեղծագործություններով, Շալամովը, հավանական է,ծանոթների խնդրանքով դիսիդենտական չորեքշաբթին,պատրաստեց«Նամակ հին ընկերոջը»[136] — ընդարձակ պատմվածք անանուն վկայի (Շալամովը դատին չի մասնակցել, բայց եղել է բավականին նվիրված նրա մանրամասներին) գործընթացի մասին, կատարյալ հիացմունք մեղադրյալների առջև: Նամակում ասվում է կարևոր միտք Շալամովի համար. Սինյավսկիյ և Դանիել եղել են առաջինը գործընթացը էսեռների վրա 1922 թվական անցած մեղադրանքներով ՍՍհՄ-ում հրապարակային քաղաքական գործընթացում,որոնք իրենց տղամարդու պես էին պահում,չէին էլ զղջում.«Նամակ հին ընկերոջը» ներառված էր «Սպիտակ գիրք»ում՝ փաստաթղթերի ժողավածու գործընթացի մասին,պատրաստված և հրապարակված արտասահմանում |Ալեքսանդր Գինզբուրգի: 1968 թվականին դատավճռի արդյունքում «Չորսի գործընթացը», մեղադրվողներից մեկը,որի հետ էր Գինզբուրգը, «Նամակ հին ընկերոջը» ձևականորեն բնութագրվում էր ինչպես հակասովետական տեքստ: Գինզբուրգը դատի ժամանակ հրաժարվեց ասել,թե ով է նամակի հեղինակը և միայն 1986 թվականի բացեց Շալամովի հեղինակությունը,արդեն նրա մահից հետո,բայց դուրս հորդման արդյունքում այն հայտնի դարձավ ԱԱԾ-ին: Գրողի համար լրտես էր սահմանված, իսկ հենց ինքը հիացթափվել էր անցուդարձի մեջ,որը համարում էր իսկական «կիսով չափ հիմարներից,կիսով չափ բամբասողներից,բայց հիմարներն ավելի քիչ»: Այդ ժամանակ էլ նա ընդհատեց շփումը Ն. Յա.Մանդելշտամի շրջապատի հետ[137]:Գրականագետի արտահայտությամբԵլենա Միխայլիկ Շալամովի էթիկայի կողմնակցությամբ ռուսական հեղափոխության շարժումը դարասկզբից բերեց այն բանին,որ նա ներկայացրեց պահանջ իշխանությանը և այլադավաններին,«անհույս ծերացած արդեն կենտրոնին մոտ 1930-ական թվականներին»[138]:

1966 թվականին Շալամովը ծանոթացավ արխիվի աշխատակցուհու հետ,արխիվի գործակցի համալրում ԿՊԱԳԱ Իրինա Սիրոտինսկայա,,որը,կարդալով «Կալիմիական պատմվածքները»,գտել է հեղինակին և շարունակել նրան փոխանցել ձեռագրեր պետական արխիվի պահպանումից:Ծանոթությունը աճեց երկար տարիների մոտ հարաբերության,չնայած տարիքի տարբերությանը (Շալամովը մեծ էր քսանհինգ տարով) և այն,որ Սիրոտինսկան ամուսնացած էր,որի արդյունքում ծնվել էին երեք երեխա:Այդ նույն տարում Շալամովը բաժանվեց Նեկլյուդովայից,բայց շարունակում էր նրա հետ կիսել բնակարանը,երկու տարի անց Գրակֆոնդ միջով նա կարողացավ ստանալ համայնքից առանձին բնակարան մեկ հարկ բարձր[139]:

1968 թվականին Շալամովն ավարտեց «Կուենի հարությունը»,այն նվիրելով Սիրոտինսկուն[129]:Սիրոտինսկու ուղևորությունը Վոլոգդում այդ նույն տարում դրդել էր նրան ինքնակենսագրության նկարագրմանը մանկության և ընտանիքի մասին «Չորրորդ Վոլոդգաբ»(1971 թվականին ավարտած):Այդ նույն ընթացքում գրվել էր «Հակառոմանտիկ բալի պարտեզ»[129]:1967 թվականին «Սովետական գրող»-ում լույս ընծայվեց բանստեղծական հավաքածու «Ճանապարհ և ճակատագիր»[129], դիտարժան էր նրանով,որ այդ նույն տարում արձագանքվեց գրախոսականը «Ռուսական միտք» թերթում ռուսական գրական արտասահմնայան քննադատ հաղորդավար Գեորգիյ Ադամովիչ,որը ծանոթ էր «Կալիմիական պատմվածքներ»-ի հետ և արդեն վերլուծել էր Շալամովի բանաստեղծությունները[140]:1960-ական թվականներին Շալամովի թարգմանություններում լույս էին ընծայվում բուլղարացի բանաստեղծների բանաստեղծությունները Կաղապար:Нп3 և Կաղապար:Нп3,գրված իդիշ-երենով,ինչպես թարգմանիչ,անցած ճամբարից Խաիմ Մալտինսկիյ[141]:1973 թվականին Շալամովն ավարտեց աշխատանքը վերջին հավաքածուի վրա՝ «Կալիմիական պատմվածքներ» «Ձեռնոցներ,կամ КР-2»[142]:

1966 թվականին ամերիկյան սլավոնագետ Կլարենս Բրաուն,որը լավ ծանոթ էր Նադեժդա Մանդելշտամի հետ և նրա բնակարանում հանդիպել է Շալամովի հետ,դատելով այս ամենից,գրողի համաձայնությամբ արտահանեցին ձեռագիրը «Կալիմիական պատմվածքներ»-ով[143][144]:Բրաունը նրան է փոխանցել խմբագրի հրապարակումը Նյու-Յորքյան «Նոր պարբերագիր»,էմիգրանտի «առաջին ալիք» Ռոման Գուլ:Նույն թվականի դեկտեմբերին «Նոր հանդես»-ում լույս ընծայվեցին չորս պատմվածքները,հաջորդ տասը տարիների ընթացքում Գուլը տպագրեց քառասունինը պատմվածք «Կալիմիական պատմվածքներ»-ից,«Ձախ ափից»,«Դերասանի բահը» և «Կուենի վերակենդանացումը»,միևնույն ժամանակ ուղեկցելով նրանց խմբագրի սեփական սրբագրումը (հատկապես տեքստի ուժեղ աղավաղմամբ «Շերրի-բրենդի»)[143]:Այս բոլորը կատարվել է առանց գրողի իմացության,որը եղել է ծայրաստիճան կարևոր հրատարակում պատմվածքները միասին և որոշակի հաջորդականությամբ,հեղինակային կոմպոզիցիայի պահպանմամբ[53][145]:Չեն տպագրվել հետևյալ հրատարակումները. 1967 թվականին երկու պատմվածք լույս են ընծայվել էմիգրանտների պարբերականում «Պոսև»,այդ նույն թվականին գերմանական թարգմանությամբ մեծ մասը առաջին հավաքածուի «Կալիմիական պատմվածք»ում ստեղծվել է Կյոլն-ում առանձին գրքով «Artikel 58» վերնագրով («Հոդված 58») և հեղինակի սխալ գրված ազգանունով (Schalanow)[146][143]:1970 թվականից հեղինակային պատմվածքները,մեկական ձեռագրերով,առանց հեղինակի իմացության դուրս գրված Իրինա Կանևսկի-Խենկինի կողմից,տպագրել է պարբերականում «Գրանի»[147]:1971 թվականին երկու պատմվածք լույս ընծայվեցին անգլերեն հատընտիրում սովետական գրականության խմբագրության ներքո Կաղապար:Нп3[143]: Պատմվածքների առաջին հրատարակումը ռուսաց լեզվով մեկ գրքում ավելի ուշ է հրատարակվել՝ Լոնդոնում,1978 թվականին կազմողի և հեղինակի առաջաբանն է եղել Միխաիլ Գելլեր[143]:


Կաղապար:Փորելով մեջն ամրացնել и Энн Эпплбаум, понимая, что имеют дело с литературным произведением, тем не менее использовали рассказы как первичный источник[148].

Ещё одна особенность «Колымских рассказов» — их интертекстуальность и полифонизм, при последовательном чтении цикла создающие эффект того, что реальность одновременно дополняется и ускользает: события повторяются, голоса рассказчика, которого зовут то Андреев, то Голубев, то Крист, то собственно Шаламов, переплетаются; первое лицо в повествовании сменяется третьим; повествователь с неполным знанием сменяется всезнающим повествователем[149][53][148]. Сосуществование рассказов в рамках цикла позволяет проследить, как одна и та же история или судьба одного и того же персонажа, описанные в одном рассказе, получают развитие, предысторию или подтверждение или, напротив, опровергаются в другом рассказе. Токер и Михайлик рассматривают этот приём в первую очередь как передачу автором состояния распада личности в лагере: когда единственной настоящей заботой заключённого становится выживание, его память нарушается, а описанные события могли произойти с любым человеком или со всеми разом. Главной реальностью становится собственно факт гибели, а не её конкретные обстоятельства[150]. По выражению Варвары Бабицкой, Шаламов говорит из братской могилы[53]. В статье 1999 года Солжненицын, анализируя этот приём, в очередной раз заявил о своём принципиальном несогласии с автором: «Правда, рассказы Шаламова художественно не удовлетворили меня: в них во всех мне не хватало характеров, лиц, прошлого этих лиц и какого-то отдельного взгляда на жизнь у каждого. В рассказах <…> действовали не конкретные особенные люди, а почти одни фамилии, иногда повторяясь из рассказа в рассказ, но без накопления индивидуальных черт. Предположить, что в этом и был замысел Шаламова: жесточайшие лагерные будни истирают и раздавливают людей, люди перестают быть индивидуальностями, а лишь палочками, которые использует лагерь? Конечно, он писал о запредельных страданиях, запредельном отрешении от личности — и всё сведено к борьбе за выживание. Но, во-первых, не согласен я, что настолько и до конца уничтожаются все черты личности и прошлой жизни: так не бывает, и что-то личное должно быть показано в каждом. А во-вторых, это прошло у Шаламова слишком сквозно, и я вижу тут изъян его пера. Да в „Надгробном слове“ он как бы расшифровывает, что во всех героях всех рассказов — он сам. А тогда и понятно, почему они все — на одну колодку. А переменные имена — только внешний приём сокрыть биографичность»[151][152].

Одновременно с поздними «колымскими рассказами», на рубеже 1960-х — 1970-х Шаламов написал «Вишерский антироман», также организованный в виде цикла коротких, законченных рассказов и очерков, но в нём он избрал другой угол зрения: во всех составных частях «антиромана» рассказчик — Варлам Шаламов, каким он помнил себя образца 1929 года[153]. По определению Михайлик, «этот невнимательный, зажатый в тиски клише и ограниченный своим представлением о себе рассказчик крайне предвзят и предельно слеп ко всему, что выходит за пределы его убеждений и опыта»[154]. В некоторых случаях это можно видеть, сопоставляя описание событий и людей в «антиромане» с их же описанием в «вишерских» «колымских рассказах», где проявляется подлинное отношение Шаламова-автора[155]. Михайлик заключает, что Шаламов, поставив себе задачу при написании «антиромана» увидеть то, что он увидел в 1929 году, и не увидеть, пропустить то, что он смог осознать только позже, выиграл как теоретик литературы и проиграл как писатель: читатель, знакомящийся с «антироманом» без учёта оптики «Колымских рассказов», не обнаружит ничего, кроме довольно поверхностной документалистики[156].

Шаламов определял себя как наследника «не гуманной русской литературы ХIХ века, а <…> модернизма начала века»[123]. В записных книжках он приводит свой диалог с Николаем Оттеном: «Оттен: Вы прямой наследник всей русской литературы — Толстого, Достоевского, Чехова. — Я: Я — прямой наследник русского модернизма — Белого и Ремизова. Я учился не у Толстого, а у Белого, и в любом моём рассказе есть следы этой учёбы»[157]. Веру в то, что добродетель исходно присуща человеческой природе, в самосовершенствование через поиск истины и страдание и в то, что именно «простой народ» ближе всего к обладанию этой высшей истиной, Шаламов считал фундаментальной ошибкой романистов XIX века, результат которой — в том числе и террор против интеллигенции[158][159]. Однако если Толстого он не принимал категорически, то отношение Шаламова к Достоевскому было многогранным: он много писал о гениальности Достоевского и непреходящей актуальности его романов в эпоху «двух мировых войн и революций», но также много и критиковал. Не последнее место здесь занимает полемика с «Записками из Мёртвого дома»: каторжный опыт Достоевского, по мнению Шаламова, тем не менее не дал тому разобраться в сущности профессиональных преступников («блатарей»), и здесь Достоевский повторил общую ошибку русской литературы[160]. В записных книжках Шаламов резюмировал: «В наши дни Достоевский не повторил бы фразу о народе-богоносце»[161][159]. У Михаила Зощенко, старшего современника и тоже мастера рассказа, Шаламов выделял те же черты, которые оттачивал в своей прозе: «Зощенко имел успех потому, что это не свидетель, а судья, судья времени. <…> Зощенко был создателем новой формы, совершенно нового мышления в литературе (тот же подвиг, что и Пикассо, снявшего трёхмерную перспективу), показавшим новые возможности слова»[53]. Говоря о «конце гуманизма» у Шаламова, Штедтке отмечает его близость к экзистенциализму абсурда Альбера Камю[123].

Поэзия խմբագրել

Կաղապար:Врезка

Шаламов так формулировал своё эстетическое кредо: «Лучшее, что есть в русской поэзии, — поздний Пушкин и ранний Пастернак»[162]. Поэзию Шаламова, силлабо-тоническую, основанную на ритме и рифме, преимущественно написанную ямбом или хореем с разбиением на четверостишия, как правило рассматривают как достаточно традиционную для русского стихосложения[163][164], даже в чём-то архаичную (Леона Токер пишет, что его стихи могли казаться анахронизмом уже на фоне Евтушенко[165]). В то же время Вячеслав Иванов утверждал, что шаламовский четырёхстопный ямб отличается от традиционного и что «его поэзия стремится к оригинальности в размере, метре, ритме и рифме, о которой он так поразительно рассказал Пастернаку, — рифма как способ поиска чего-то нового не только в форме стиха, но в сути того, что он пишет»[166]. В соответствии с собственными идеями о теории поэзии, Шаламов строил стихи на своего рода звуковом каркасе — на повторяющихся согласных, которые должны были содержаться в ключевых для понимания образов словах[163].

Поэзия Шаламова больше всего известна описаниями суровых колымских пейзажей, но не ограничивается ими, а включает и любовную лирику, и размышления об истории и культуре[164][167]. Его стихи, по выражению Казака, «в простой и не особенно сжатой форме отражают горечь его жизненного опыта», они полны тоски по человечности, а главными образами в них становятся снег, мороз и, как утешение, подчас обманчивое, — огонь[168]. Георгий Адамович, рецензируя «Дорогу и судьбу», писал, что ему «трудно отделаться от „колымского“ подхода» к поэзии Шаламова: «Может быть, хотя бы в главнейшем, сухость и суровость этих стихов есть неизбежное последствие лагерного одиночества<…>?» Адамович заключал, что у Шаламова «развеялись иллюзии, столь часто оказывающиеся сущностью и стержнем лирики»[169]. Одним из любимых исторических персонажей Шаламова был протопоп Аввакум, которому посвящены написанное в 1950 году на ключе Дусканья четверостишие «Все те же снега Аввакумова века» и программная поэма «Аввакум в Пустозерске» (1955)[170]. Он находил множество параллелей между своей судьбой и судьбой идеолога раскола: преследование за убеждения, многолетнее заточение на далёком Севере, автобиографический жанр произведений[164][171].

Произведения խմբագրել

Կաղապար:Колонки

Цикл «Колымские рассказы» (написаны в 1954—1973 годах)
  • «Колымские рассказы»
  • «Левый берег»
  • «Артист лопаты»
  • «Очерки преступного мира»
  • «Воскрешение лиственницы»
  • «Перчатка или КР-2»
Сборники стихов из «Колымских тетрадей» (написаны в 1949—1954 годах, при жизни автора частично опубликованы в журналах)
  • «Синяя тетрадь»
  • «Сумка почтальона»
  • «Лично и доверительно»
  • «Златые горы»
  • «Кипрей»
  • «Высокие широты»
Сборники стихов, изданные при жизни
  • «Огниво» («Советский писатель», 1961)
  • «Шелест листьев» («Советский писатель», 1964)
  • «Дорога и судьба» («Советский писатель», 1967)
  • «Московские облака» («Советский писатель», 1972)
  • «Точка кипения» («Советский писатель», 1977)
Пьесы (не изданы при жизни)
  • «Анна Ивановна» (пьеса)
  • «Вечерние беседы» (пьеса)
Автобиографическая проза, воспоминания (не изданы при жизни)
  • «Четвёртая Вологда» (повесть)
  • «Вишера. Антироман» (цикл очерков)
  • «Моя жизнь — Несколько моих жизней»
  • «Двадцатые годы»
  • «Москва 20-х — 30-х годов»

Կաղապար:Колонки

Отдельные рассказы и очерки Шаламова, не входившие в сборники, были опубликованы прижизненно в журналах в 1930-х годах и далее, начиная со второй половины 1950-х годов. В собраниях сочинений Шаламова (четырёхтомное вышло в 1998 году в издательстве «Вагриус», шеститомное — в 2004—2005 годах в издательстве «Терра — Книжный клуб», при переиздании в 2013 году добавлен дополнительный 7-й том, все издания под редакцией И. П. Сиротинской) значительное место занимают также его эссеистика, записные книжки и письма.

Память խմբագրել

[[Файл:Varlam Shalamov barelef.JPG|thumb|Мемориальная доска на фасаде Шаламовского дома]]

Адаптации խմբագրել

Комментарии խմբագրել

  1. ↑ Առաջին գործը, որի վճռով Հատուկ խորհրդակցության ՄՊՔՎ որոշումով 1929 թվականին Շալամովը դատապարտվել է երեք տարի ճամբարում, վերականգնման որոշումը ընդունվեց Գլխավոր Դատախազություն ԳԴ 2000 թվականի ուղղի բերելու Ի. Պ. Սիրոտինսկի[107].

Примечания խմբագրել

  1. ↑ Есипов В. Когда родился Шаламов? // Красный Север. — 1998.
  2. ↑ Есипов, 2012, էջ 9
  3. ↑ Есипов, 2012, էջ 47—51
  4. ↑ Михайлик, 2018, էջ 9
  5. ↑ Есипов, 2012, էջ 14—15
  6. ↑ 6,0 6,1 6,2 6,3 6,4 Агишев С. Ю. Сражение за будущее студента Шаламова / Бобкова, М. С. // Люди и тексты. Исторический альманах. 2013. — М. : ИВИ РАН, 2014. — С. 291—379.
  7. ↑ Есипов, 2012, էջ 24—25
  8. ↑ Есипов, 2012, էջ 34
  9. ↑ Есипов, 2012, էջ 39—42
  10. ↑ Есипов, 2012, էջ 33
  11. ↑ Есипов, 2012, էջ 42—45
  12. ↑ Есипов, 2012, էջ 35—37
  13. ↑ Есипов, 2012, էջ 46
  14. ↑ Есипов, 2012, էջ 35
  15. ↑ Есипов, 2012, էջ 62—63
  16. ↑ Եսիպով, 2012, էջ 38
  17. ↑ Есипов, 2012, էջ 70—71
  18. ↑ Есипов, 2012, էջ 64
  19. ↑ Кербут Л. В. Варлам Шаламов: «Что я учил? Чему меня учили?» // Вологодский ЛАД. — 2017. — № 1. — С. 100—103.
  20. ↑ Есипов, 2012, էջ 72—73
  21. ↑ Есипов, 2012, էջ 74
  22. ↑ 22,0 22,1 22,2 Сиротинская И. П. «Шаламов Варлам Тихонович». Культура в Вологодской области. cultinfo.ru. Վերցված է 2019-07-19-ին.
  23. ↑ Есипов, 2012, էջ 75
  24. ↑ Есипов, 2012, էջ 81—82
  25. ↑ Есипов, 2012, էջ 88—89
  26. ↑ Есипов, 2012, էջ 76
  27. ↑ Есипов, 2012, էջ 85—86
  28. ↑ Николай Алексеевич Слёзкин (1905—1991). Материалы к биографии. Под редакцией академика РАН Г. Г. Чёрного.
  29. ↑ Есипов, 2012, էջ 78—79
  30. ↑ Есипов, 2012, էջ 73
  31. ↑ Есипов, 2012, էջ 91
  32. ↑ Шаламов В. Т. Маяковский разговаривает с читателем // Огонёк. — 1934. — № 10. — С. 5.
  33. ↑ Есипов, 2012, էջ 92—93
  34. ↑ Есипов, 2012, էջ 94—97
  35. ↑ Есипов, 2012, էջ 100—101
  36. ↑ «Протокол допроса 29 февраля 1929 года». shalamov.ru.
  37. ↑ Шаламов В. Т. «Лучшая похвала» // Собрание сочинений в четырёх томах. — М.: Вагриус, 1998. — Т. 1. — С. 238—251. — ISBN 5-280-03162-3
  38. ↑ Есипов, 2012, էջ 103
  39. ↑ «Выписки из протокола Особого совещания при Коллегии ОГПУ от 14 февраля 1932 г.». shalamov.ru.
  40. ↑ Есипов, 2012, էջ 104—105
  41. ↑ Есипов, 2012, էջ 111
  42. ↑ Михайлик, 2018, էջ 329
  43. ↑ 43,0 43,1 Есипов, 2012, էջ 116—117
  44. ↑ Есипов, 2012, էջ 119
  45. ↑ Есипов, 2012, էջ 123—124
  46. ↑ Есипов, 2012, էջ 109—110
  47. ↑ Есипов, 2012, էջ 123
  48. ↑ Есипов, 2012, էջ 125
  49. ↑ Есипов, 2012, էջ 130—131
  50. ↑ Есипов, 2012, էջ 126—127
  51. ↑ Есипов, 2012, էջ 128
  52. ↑ Есипов, 2012, էջ 132—133
  53. ↑ 53,0 53,1 53,2 53,3 53,4 53,5 53,6 Бабицкая В. «Колымские рассказы» (ռուսերեն). Полка. Վերցված է 2020-01-12-ին.
  54. ↑ Есипов, 2012, էջ 132
  55. ↑ Шаламов В. Т. «(о моей прозе)». shalamov.ru. Վերցված է 2020-01-12-ին.
  56. ↑ Михайлик, 2018, էջ 8
  57. ↑ Есипов, 2012, էջ 133
  58. ↑ Есипов, 2012, էջ 133—134
  59. ↑ 59,0 59,1 Есипов, 2012, էջ 136—138
  60. ↑ «Следственное дело 1937 г. № 2456 (Шаламова)». shalamov.ru.
  61. ↑ Есипов, 2012, էջ 140
  62. ↑ Есипов, 2012, էջ 143—144
  63. ↑ Есипов, 2012, էջ 148
  64. ↑ Рогинский А. Б. От свидетельства к литературе // Варлам Шаламов в контексте мировой литературы и советской истории / Сб. статей / Соловьёв С. М. — М. : Литера, 2013. — С. 12—14.
  65. ↑ Есипов, 2012, էջ 147—149
  66. ↑ Есипов, 2012, էջ 146
  67. ↑ «Выписка из протокола Особого Совещания при Народном Комиссаре Внутренних Дел СССР от 2 июня 1937 года». shalamov.ru.
  68. ↑ Есипов, 2012, էջ 165
  69. ↑ 69,0 69,1 Есипов, 2012, էջ 139
  70. ↑ Есипов, 2012, էջ 151
  71. ↑ Есипов, 2012, էջ 152—154
  72. ↑ Есипов, 2012, էջ 166—167
  73. ↑ Есипов, 2012, էջ 167—170
  74. ↑ Միխայլիկ, 2018, էջ 201
  75. ↑ Есипов, 2012, էջ 171
  76. ↑ Есипов, 2012, էջ 172—173
  77. ↑ ԽՍՀՄ պետական անվտանգության օրգանները Մեծ հայրենական պատերազմում: Փաստաթղթերի ժողովածու, հ. 2, «Русь» — 36, էջեր 36 — 36 էջ։
  78. ↑ 78,0 78,1 Есипов, 2012, էջ 176
  79. ↑ 79,0 79,1 Շալամով Վ. Տ., «Իմ ընթացքը», Չորս հատորանի շարադրությունների հավաքածու, հ. 1, «Վագրիուս» — 297—310, էջեր 297—310 — 297—310 էջ, ISBN 5-280-03162-3։
  80. ↑ Есипов, 2012, էջ 177
  81. ↑ Есипов, 2012, էջ 178
  82. ↑ «Մեղադրական բանտարկություն 1943 թվականի հունիսի 10-ից». shalamov.ru.
  83. ↑ Եսպով, 2012, էջ 179
  84. ↑ 84,0 84,1 Есипов, 2012, էջ 180
  85. ↑ Есипов, 2012, էջ 181—183
  86. ↑ Есипов, 2012, էջ 184—185
  87. ↑ Есипов, 2012, էջ 186
  88. ↑ Есипов, 2012, էջ 187—188
  89. ↑ Есипов, 2012, էջ 188—189
  90. ↑ Есипов, 2012, էջ 191
  91. ↑ Есипов, 2012, էջ 190
  92. ↑ Есипов, 2012, էջ 193
  93. ↑ Есипов, 2012, էջ 188
  94. ↑ 94,0 94,1 Есипов, 2012, էջ 195—196
  95. ↑ Есипов, 2012, էջ 197—198
  96. ↑ Есипов, 2012, էջ 200—202
  97. ↑ Есипов, 2012, էջ 202
  98. ↑ Есипов, 2012, էջ 203
  99. ↑ «Ընդօրինակում Բ. Լ. Պաստերնիկից». shalamov.ru.
  100. ↑ Есипов, 2012, էջ 204—205
  101. ↑ Есипов, 2012, էջ 205—206
  102. ↑ Есипов, 2012, էջ 207
  103. ↑ Есипов, 2012, էջ 208—210
  104. ↑ 104,0 104,1 Есипов, 2012, էջ 213
  105. ↑ Есипов, 2012, էջ 217—220
  106. ↑ Есипов, 2012, էջ 216—217
  107. ↑ «Ազատազրկումը քրեական գործի նյութերով արխիվ № 576204; Нп № 13\1097—89». shalamov.ru.
  108. ↑ Есипов, 2012, էջ 225—228
  109. ↑ Есипов, 2012, էջ 229
  110. ↑ Есипов, 2012, էջ 231
  111. ↑ Есипов, 2012, էջ 233—235
  112. ↑ Լևին Մ. Ի. Վարլամ Շալամով: Բուժող բժշկի հիշողությունները. — № 16.
  113. ↑ Есипов, 2012, էջ 238
  114. ↑ Есипов, 2012, էջ 312
  115. ↑ Есипов, 2012, էջ 236
  116. ↑ Есипов, 2012, էջ 240—241
  117. ↑ Есипов, 2012, էջ 265—267
  118. ↑ Есипов, 2012, էջ 268
  119. ↑ Միխայլիկ, 2018, էջ 93
  120. ↑ Есипов, 2012, էջ 237
  121. ↑ Есипов, 2012, էջ 248—249
  122. ↑ Есипов, 2012, էջ 254—255
  123. ↑ 123,0 123,1 123,2 Շտեդտկե Կ. Քավորի խորտակումը —վե՞րջ հումանիզմի: Գրականության «ձնհալի» նմուշը դարաշրջանում: Սալժենիցն և Շալամովը(գերմ.). — ISSN 0030-6428.
  124. ↑ Есипов, 2012, էջ 252—253
  125. ↑ Есипов, 2012, էջ 260—263
  126. ↑ Есипов, 2012, էջ 305
  127. ↑ Есипов, 2012, էջ 257
  128. ↑ Есипов, 2012, էջ 267
  129. ↑ 129,0 129,1 129,2 129,3 Есипов, 2012, էջ 283
  130. ↑ Есипов, 2012, էջ 266
  131. ↑ «Հիշատակի երեկո Օ. Է. Մանդելշտամի Մեխմաթ ՄՊՀ, 1965 թվական մայիսի 13». shalamov.ru.
  132. ↑ «Ընդօրինակումը Ն. Ի.Ստալյարովի հետ». shalamov.ru.
  133. ↑ «Ընդօրինակումը Ն. Յա. Մանդելշտամի հետ». shalamov.ru.
  134. ↑ Есипов, 2012, էջ 272—273
  135. ↑ Есипов, 2012, էջ 274—275
  136. ↑ «Նամակ հին ընկերոջը». shalamov.ru.
  137. ↑ Есипов, 2012, էջ 277—280
  138. ↑ Միխայլիկ, 2018, էջ 9
  139. ↑ Есипов, 2012, էջ 280—284
  140. ↑ Есипов, 2012, էջ 290—291
  141. ↑ Կաղապար:Դարի թարգմանությունը
  142. ↑ Есипов, 2012, էջ 306
  143. ↑ 143,0 143,1 143,2 143,3 143,4 Клоц Я. (10 հունվարի2017). «Վարլամ Շալամովը տամիզդատի և Սովետական Միության գրողների միջև (1966-1978)». Colta.ru. Վերցված է 2020-04-18-ին.
  144. ↑ Есипов, 2012, էջ 292—293
  145. ↑ Քաղվածելու սխալ՝ Սխալ <ref> պիտակ՝ «Toker2008» անվանումով ref-երը տեքստ չեն պարունակում:
  146. ↑ Есипов, 2012, էջ 294
  147. ↑ Есипов, 2012, էջ 297
  148. ↑ 148,0 148,1 Կաղապար:Нп3 (19 марта 2015). «A brief survey of the short story: Varlam Shalamov». The Guardian (անգլերեն). Վերցված է 2020-05-02-ին.{{cite web}}: CS1 սպաս․ թվային անուններ: authors list (link)
  149. ↑ Михайлик, 2018, էջ 155
  150. ↑ Михайлик, 2018, էջ 109—118
  151. ↑ Солженицын А. И. С Варламом Шаламовым // Новый мир. — 1999. — № 4. — ISSN 0130-7673.
  152. ↑ Михайлик, 2018, էջ 139—140
  153. ↑ Михайлик, 2018, էջ 163—164
  154. ↑ Михайлик, 2018, էջ 332
  155. ↑ Михайлик, 2018, էջ 334
  156. ↑ Михайлик, 2018, էջ 336—337
  157. ↑ Сухих И. Н. Жить после Колымы // Звезда. — 2001. — № 6. — ISSN 0321-1878.
  158. ↑ Михайлик, 2018, էջ 281—282
  159. ↑ 159,0 159,1 Есипов, 2012, էջ 320
  160. ↑ Михайлик, 2018, էջ 268—270
  161. ↑ Михайлик, 2018, էջ 282
  162. ↑ Есипов, 2012, էջ 259
  163. ↑ 163,0 163,1 Шрейдер Ю. А. “Граница совести моей” // Новый мир. — 1994. — № 12. — ISSN 0130-7673.
  164. ↑ 164,0 164,1 164,2 Чандлер Р. (7 марта 2014). «Поэзия Варлама Шаламова (1907—1982)». shalamov.ru. Times Literary Supplement. Վերցված է 2020-05-03-ին.
  165. ↑ Toker L. On Robert Chandler’s Translations of Varlam Shalamov’s Poetry // Toronto Slavic Quarterly. — 2014. — № 47. — P. 368—377. — ISSN 1708-3885. Перевод: Токер Л. «О переводах Робертом Чандлером поэзии Варлама Шаламова». shalamov.ru. Վերցված է 2020-05-24-ին.
  166. ↑ Иванов В. В. Поэзия Шаламова // Варлам Шаламов в контексте мировой литературы и советской истории / Сб. статей / Соловьёв С. М.. — М. : Литера, 2013. — С. 31—41.
  167. ↑ Чандлер Р. «Колымой он проверяет культуру»: Шаламов как поэт // Закон сопротивления распаду. Особенности прозы и поэзии Варлама Шаламова и их восприятие в начале XXI века. Сборник научных трудов / Бабка Л., Соловьёв С., Есипов В., Махонин Я. — Прага — Москва : Národní knihovna České republiky, 2017. — С. 13—21. — ISBN 978-80-7050-680-6.
  168. ↑ Քաղվածելու սխալ՝ Սխալ <ref> պիտակ՝ «Казак» անվանումով ref-երը տեքստ չեն պարունակում:
  169. ↑ Есипов, 2012, էջ 291
  170. ↑ Есипов, 2012, էջ 201
  171. ↑ Свиридова А. Каноны и апокрифы Варлама Шаламова // Новый журнал. — 2010. — № 261. — ISSN 0029–5337.
  172. ↑ «Discovery Circumstances: Numbered Minor Planets (1)-(5000)». The Minor Planet Center. Վերցված է 2020-05-04-ին.
  173. ↑ Քաղվածելու սխալ՝ Սխալ <ref> պիտակ՝ «захарова» անվանումով ref-երը տեքստ չեն պարունակում:
  174. ↑ 174,0 174,1 174,2 174,3 174,4 «Восемь самых значимых памятных мест, связанных с жизнью Варлама Шаламова». КП-Вологда. 16 января 2014. Վերցված է 2020-05-04-ին.
  175. ↑ 175,0 175,1 175,2 «Музеи». shalamov.ru. Վերցված է 2020-06-04-ին.
  176. ↑ «Конференции». shalamov.ru. Վերցված է 2020-05-04-ին.
  177. ↑ Горюхина Э. (14 сентября 2007). «Красновишерск. Город, который себе ничего не простил». Новая газета. Վերցված է 2020-05-04-ին.
  178. ↑ «Мемориальная доска Варлама Шаламова установлена на стене Соликамского Свято-Троицкого монастыря». Патриархия.ru. 1 июля 2005. Վերցված է 2020-05-04-ին.
  179. ↑ Քաղվածելու սխալ՝ Սխալ <ref> պիտակ՝ «выставка» անվանումով ref-երը տեքստ չեն պարունակում:
  180. ↑ «С 25 февраля: выставка «Жить или писать. Варлам Шаламов»». Международный Мемориал. 25 февраля 2016. Վերցված է 2020-05-04-ին.
  181. ↑ Миркина З. А. ГУЛАГ и заповеди Христа. «Завещание Ленина (Варлам Шаламов)», режиссер Николай Досталь // Искусство кино. — 2007. — № 7. — ISSN 0130-6405.
  182. ↑ «Пермский фильм о Варламе Шаламове признан лучшим». Эхо Перми. 16 декабря 2014. Վերցված է 2020-05-04-ին.
  183. ↑ «В Москве нарисовали граффити с Варламом Шаламовым». Meduza. 2015-12-11. Վերցված է 2015-12-12-ին.
  184. ↑ Есипов, 2007, էջ 233
  185. ↑ Кухаренко И. (22 марта 2018). «Ад по расчету». Colta.ru. Վերցված է 2020-05-10-ին.

Литература խմբագրել

Ссылки խմբագրել

Կաղապար:Внешние медиафайлы

Կաղապար:Библиоинформация Կաղապար:Избранная статья

Категория:Русские писатели XX века Категория:Русские поэты Категория:Переводчики поэзии на русский язык Категория:Коммунистическая оппозиция в СССР Категория:Деятели культуры и искусства, репрессированные в СССР Категория:Заключённые Вишерского исправительно-трудового лагеря Категория:Заключённые Севвостлага Категория:Реабилитированные в СССР Категория:Похороненные на Кунцевском кладбище Категория:Писатели Вологды Категория:Писатели Москвы
Քաղվածելու սխալ՝ <ref> tags exist for a group named "Ն.", but no corresponding <references group="Ն."/> tag was found

Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Մասնակից:Լուսո/Ավազարկղ&oldid=7354046» էջից