Թոմաս Ջեֆերսոն
| Այս հոդվածը կարող է վիքիֆիկացման կարիք ունենալ Վիքիպեդիայի որակի չափանիշներին համապատասխանելու համար։ Դուք կարող եք օգնել հոդվածի բարելավմանը՝ ավելացնելով համապատասխան ներքին հղումներ և շտկելով բաժինների դասավորությունը, ինչպես նաև վիքիչափանիշներին համապատասխան այլ գործողություններ կատարելով։ |
Թոմաս Ջեֆերսոն (անգլ.՝ Thomas Jefferson, ապրիլի 2 (13), 1743[1], Shadwell, Վիրջինիա գաղութ, Մեծ Բրիտանիայի թագավորություն[6] - հուլիսի 4, 1826[1][2][3][…], Monticello, Albemarle County, Վիրջինիա, ԱՄՆ[6]), ակնառու գործիչ։ Մասնակցել Է ԱՄՆ անկախության պատերազմին, Անկախության հռչակագրի հեղինակներից է, ԱՄՆ-ի 3-րդ նախագահն է 1801 - 1809 թթ., ԱՄՆ հիմնադիրներից մեկն է, քաղաքական գործիչ, դիպլոմատ և փիլիսոփա։ Ջեֆերսոնը ամերիկյան բուրժուական հեղափոխության արմատական-ժողովրդավարական գաղափարախոսն է, բնական իրավունքի, հասարակական դաշինքի տեսության, գաղութների և մայր երկրի՝ մետրոպոլիայի, բնակիչների հավասարության պաշտպանը։ Ջեֆերսոնը քաջածանոթ էր անտիկ և նոր եվրոպական մտածողների, հատկապես՝ լուսավորիչների երկերին։ Նրան առավել հոգեհարազատ էին Ռուսոյի ժողովրդական ինքնիշխանության և ուղղակի ժողովրդավարության գաղափարները։ Նշված հայեցակարգերը նա քննում է ամերիկյան հասարակության իրողությունների նկատմամբ կիրառելիության տեսանկյունից։ Նախագահության հիմնական հաջողություններից են Լուիզիանայի գնումը Ֆրանսիայից և Լուիս և Կլարկի արշավը (1804 - 1806)։
| Թոմաս Ջեֆերսոն | |
| անգլ.՝ Thomas Jefferson | |
 | |
| ԱՄՆ-ի 3-րդ նախագահ | |
| Ստանձնեց պաշտոնը՝ | մարտի 4, 1801 |
|---|---|
| Լքեց պաշտոնը՝ | մարտի 4 1809 |
| Այլ տիտղոսներ՝ | Փոխ-նախագահ |
| Փոխնախագահ՝ | Աարոն Բյոր (1801-1805) Ջորջ Քլինտոն (1805-1809) |
| Կուսակցություն՝ | Դեմոկրատական |
| Նախորդող՝ | Ջոն Ադամս |
| Հաջորդող՝ | Ջեյմս Մեդիսոն |
| Ծննդյան օր՝ | ապրիլի 2 (13), 1743[1] |
| Ծննդավայր՝ | .svg){kind=small} Շեդուել, Վիրջինիա,Բրիտանական կայսրություն |
| Վախճանի օր՝ | հուլիսի 4, 1826[1][2][3][…] (83 տարեկան) |
| Վախճանի վայրը՝ | .svg){kind=small} Շառլոտսվիլ, Վիրջինիա, (ԱՄՆ) |
| Ամուսին ՝ | Մարթա Ջեֆերսոն[4] |
| Երեխաներ՝ | Մարտա Ջեֆերսոն, Ջեյն Ռանդոլֆ, Մերի Ուելս, Լյուսի (1780–1781), Լյուսի Էլիզաբետ (1782–1785) |
| Հայր՝ | Պիտեր Ջեֆերսոն |
| Մայր՝ | Ջեյն Ռանդոլֆ Ջեֆերսոն  Ստորագրությունը |
| Պարգևներ՝ | |
| |
Քաղաքական հայացքներ
խմբագրելՋեֆերսոնի քաղաքական հայացքներն արտացոլվել են ԱՄՆ Անկախության հռչակագրում, որը մտահղացված էր որպես "ամերիկյան բանականության արտահայտություն և նրան պետք է հաղորդեր այն ոգին ու երանգը, որոնք պահանջում էր իրադրությունը" երկրում։ Ելնելով պետության ծագման պայմանագրային տեսությունից՝ Ջեֆերսոնը թագավորական իշխանությունը համարում է ածանցյալ ժողովրդի իշխանությունից։ Ոչ մի մարդ չի կարող զրկվել պետական իշխանության ստեղծմանը և դրա հսկողությանը մասնակցելու իրավունքից։ Անգլիական թագավորին ուղղված իր անանուն դիմումում նա հիմնավորում է "բնության օրենքներով ստացված իրավունքները" ժողովրդին վերադարձնելու անհրաժեշտության գաղափարը։ Անկախության հռչակագրում հավասարությունը, ազատությունը, ապստամբելու իրավունքը ճանաչվում են որպես անօտարելի բնական իրավունքներ։ "Աշխարհում ամեն ինչ փոխվում է, բացի մարդու բնական իրավունքներից"։ Ընդ որում, բնական իրավունքները դիտվում են առաջնային դրական, այսինքն՝ պետական օրենքների նկատմամբ, իսկ դրանց միջև հակասության ծագման դեպքում հարցը լուծվում է բնական իրավունքների օգտին։ Այս տեսանկյունից Ջեֆերսոնը քննադատում է Մոնտեսքյոյի պետության միապետական ձևի առավելության մասին գաղափարը, որը պաշտպանում էր Համիլտոնը։ Ընդսմին, նա ապացուցում է, որ մեծ տարածքի առկայությունը չի խոչընդոտում, այլ հակառակը, նպաստում է հանրապետության հաստատմանն ու զարգացմանը։ Նրա դիրքորոշումն այս հարցում նոր խոսք է քաղաքական գիտության և հատկապես՝ գործնական քաղաքականության մեջ։ Միաժամանակ նա դեմ է դաշնային կառավարության ձեռքում իշխանության կենտրոնացմանն ու նահանգների ինքնիշխանության սահմանափակմանը։ Ներպետական հարցերում նահանգների ինքնիշխանության գաղափարը կապված է ժողովրդի իրավունքների պահպանման գաղափարի հետ։ Անկախության հռչակագիրը նաև մարդու իրավունքների առաջին հռչակագիրն է, որի առաջին տարբերակում դրանք տարածվում էին նաև նեգրերի՝ ստրուկների վրա։ Սակայն ստրկատերերի խիստ դժգոհությունը և որոշ պատգամավորների սպառնալիքը՝ կնքելու անջատողական դաշինք Անգլիայի հետ, կոնգրեսին ստիպեցին իրավունքների այս բաժինը չներառել Հռչակագրի վերջնական տեքստում։ Այդ իսկ պատճառով, եթե նկատի ունենանք այն իրողությունը, որ սևամորթ ամերիկացիները ստիպված էին սպասել գրեթե 90 տարի, իսկ ամերիկյան կանայք գրեթե 150 տարի, որ իրենց անօտարելի իրավունքները ճանաչվեն հասարակության կողմից, ապա ավելի ճիշտ կլինի հետևյալ բանաձևը. "բոլոր սպիտակամորթ տղամարդիկ արարվել են հավասար"։ Լոկի "Կյանք, ազատություն, սեփականություն" դասական դարձած բանաձևում "սեփականություն" հասկացությունը Ջեֆերսոնը գիտակցաբար փոխարինում է "երջանկություն" հասկացությամբ։ Ամերիկացի մտածողը, ինչպես և Ժան Ժակ Ռուսոն, սեփականությունը համարում է ոչ թե բնական իրավունք, այլ պատմականորեն ծագած երևույթ։ Հռչակագրում հաստատվում է. "Մենք ակնհայտ ենք համարում ճշմարտությունները. բոլոր մարդիկ արարված են հավասար, և բոլորին Արարիչը օժտել է որոշակի անօտարելի իրավունքներով, որոնց թվում են` կյանքը, ազատությունը և երջանկության ձգտումը"։ Հենց այս իրավունքների ապահովման ու պաշտպանության համար է ստեղծվում պետությունը։ Կառավարությունների իշխանությունը բխում է կառավարվողների համաձայնությունից։ Ուստի՝ եթե պետական իշխանությունը ոտնահարում է ժողովրդի իրավունքները, ապա ժողովուրդը իրավասու է կառավարությունը փոխարինել այնպիսի կառավարությամբ, որը կծառայի իր շահերին։ Այս դրույթը նոր էր պաշտոնական քաղաքական դոկտրինի համար։ Բացի այդ, դրա շնորհիվ բնական իրավունքները վերածվում են պետության՝ որպես ամբողջի նկատմամբ առանձին անհատների օրենքով ճանաչված սուբյեկտիվ իրավունքների։ Անձի սուբյեկտիվ իրավունքների պետական ճանաչումը որոշակիորեն խոչընդոտում է անձի նկատմամբ պետական իշխանության կամայականությունը։ Հռչակագիրը նաև պետական առաջին փաստաթուղթն է, որը հռչակում է ժողովրդական ինքնիշխանության՝ իբրև պետական կյանքի հիմքի գաղափարը։ Այստեղից էլ բխեցվում է իշխանությունը փոխելու ժողովրդի իրավունքը։ Մինչև դարավերջ Ջեֆերսոնը պաշտպանում է իշխանափոխության արմատական ձևերը, իսկ հետագայում հանգում պարբերական և քաղաքական խոր վերափոխումների անհրաժեշտության գաղափարին՝ պետությունը նոր սերնդի պահանջմունքներին համապատասխանացնելու նպատակով։ Նրա քաղաքական իդեալը ֆերմերների ժողովրդավարական հանրապետությունն է, որտեղ ժողովուրդն իր ներկայացուցիչների միջոցով մասնակցում է պետության կառավարմանը։ Պետության տվյալ ձևը նա համարում է սոցիալական բոլոր հակասությունների լուծման միջոց։ Պաշտոնատար բոլոր անձինք պետք է ընտրվեն սահմանափակ ժամկետով և ենթարկվեն ժողովրդի հսկողությանը։ Ժողովրդավարության երաշխիք նա համարում է ազատություններն ու իրավունքները ոտնահարող կառավարությունը պարբերաբար փոխելու ժողովրդի իրավունքը։ Ջեֆերսոնը քննադատում է 1787 թ. ԱՄՆ Սահմանադրությունը՝ դրանում իրավունքների մասին բիլի (որը նախատեսում է խոսքի, մամուլի ազատություն և այլ իրավունքներ) բացակայության համար։ Նրա նախաձեռնությամբ 1791 թ. ընդունվեցին Սահմանադրության տեքստի 10 լրացումները, որոնք վերաբերում են ժողովրդավարական հիմնական իրավունքներին ու ազատություններին և հանդես գալիս իբրև իրավական ժողովրդավարական պետության հիմք։ Նա պաշտպանում է խղճի, դավանանքի ազատությունը, պետությունից եկեղեցու անջատման սկզբունքը և այլն։ Եթե կառավարման լավագույն ձև Ջեֆերսոնը համարում է հանրապետությունը, ապա պետական կառույցի առումով առավելությունը տալիս է համադաշնությանը, ուր նահանգների լայն իրավունքները, փաստորեն, կլանում են դաշնային կենտրոնի լիազորությունները։ Ըստ նրա՝ բնակչության մեծամասնության՝ ֆերմերների խնդիրները կարող են լուծվել տեղական կամ նահանգային մակարդակում, ուստի հզոր համապետական իշխանության ստեղծման կարիք չկա։ Մյուս կողմից՝ ցանկացած իշխանություն համարելով չարիք, նա հնարավոր է համարում իշխանության հավակնությունը՝ ժողովրդի ծառայից դառնալու իր ստեղծողի՝ ժողովրդի տերը։ Այդ իսկ պատճառով՝ նա քննադատաբար ընդունեց 1787 թ. ԱՄՆ սահմանադրությունը, որով երկիրը դարձավ դաշնային պետություն՝ դաշնային կենտրոնի հզոր աջակցությամբ։ Որպես իրավական պետության հայեցակարգի կողմնակից՝ Ջեֆերսոնը ընդունում է իրավունքի գերակայությունը՝ լայն իմաստով և օրենքի գերակայությունը՝ նեղ իմաստով։ Ինչ վերաբերում է իշխանությունների բաժանման սկզբունքին, նա այն դիտում է առավելապես ընդհանուր սկզբունք, քան գործնական քաղաքականության միջոց։ Այնուհանդերձ, նա ընդունում է գործադիր և օրենսդիր իշխանությունների միջև լիազորությունների հստակ բաժանումը, որովհետև երկուսն էլ ընտրվում են ժողովրդի կողմից, սակայն կասկած է հարուցում դատական իշխանությանը հատուկ գործառույթներով հաղորդելու սկզբունքի նկատմամբ։ Ջեֆերսոնը գիտակցում է, որ ժողովրդի ոչ բոլոր որոշումները կարող են ճիշտ լինել։ Ուստի իբրև համոզված ժողովրդավար՝ նա ընդունում է ժողովրդի սխալվելու բնական իրավունքը՝ համարելով, որ մարդկանց առողջ դատողականությունը ի վիճակի է ուղղել սխալները և համապատասխան դաս քաղել ապագայի համար։
Ծանոթագրություններ
խմբագրել- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5 Bibliothèque nationale de France data.bnf.fr (ֆր.): տվյալների բաց շտեմարան — 2011.
- ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 Thomas Jefferson (նիդերլ.)
- ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 Lundy D. R. The Peerage
- ↑ 4,0 4,1 Kindred Britain
- ↑ https://www.amacad.org/sites/default/files/media/document/2019-10/electionIndex1780-1799.pdf
- ↑ 6,0 6,1 6,2 6,3 ՎԱԳԹԱ նախկին անդամներ
 | Վիքիքաղվածքն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Թոմաս Ջեֆերսոն» հոդվածին։ |
 | Վիքիցեղերն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Թոմաս Ջեֆերսոն» հոդվածին։ |
 | Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Թոմաս Ջեֆերսոն» հոդվածին։ |