Հովսեփ Օրբելի

հայ մարդաբան, հնագետ, հասարակական գործիչ, պատմաբան

Հովսեփ Աբգարի Օրբելի (մարտի 8 (20), 1887[1][2][3], Քութայիս, Ռուսական կայսրություն[4][3] - փետրվարի 2, 1961(1961-02-02)[4][1][2][…], Լենինգրադ, ՌԽՖՍՀ, ԽՍՀՄ[4][3]), հայ արևելագետ, հնագետ, հասարակական գործիչ։ ԽՍՀՄ ԳԱ ակադեմիկոս (1935), ՀԽՍՀ ԳԱ ակադեմիկոս և առաջին նախագահը (1943-1947)[7]։ Լոնդոնի հնագիտական ընկերության պատվավոր անդամ(1944), Իրանի ԳԱ թղթակից անդամ(1945)։

Հովսեփ Օրբելի
Ծնվել էմարտի 8 (20), 1887[1][2][3]
Քութայիս, Ռուսական կայսրություն[4][3]
Մահացել էփետրվարի 2, 1961(1961-02-02)[4][1][2][…] (73 տարեկան)
Լենինգրադ, ՌԽՖՍՀ, ԽՍՀՄ[4][3]
ԳերեզմանԲոգոսլովսկոե գերեզմանատուն
Քաղաքացիություն Ռուսական կայսրություն և  ԽՍՀՄ
Ազգությունհայ
Մասնագիտությունարևելագետ, հնագետ, հասարակական գործիչ, մարդաբան, պատմաբան և համալսարանի դասախոս
Հաստատություն(ներ)Սանկտ Պետերբուրգի համալսարան, Էրմիտաժ
Գործունեության ոլորտարևելագիտություն[5], կովկասագիտություն, բանասիրություն, պատմություն[5] և հնագիտություն[5]
Պաշտոն(ներ)ընկերության նախագահ
ԱնդամակցությունՌուսական կայսերական հնագիտական միություն, Ռուսաստանի գիտությունների ակադեմիա, ԽՍՀՄ գիտությունների ակադեմիա[3] և ՀՀ ԳԱԱ[3]
Ալմա մատերԹիֆլիսի արական 3-րդ գիմնազիա (1904)[3] և Սանկտ Պետերբուրգի պետական համալսարանի արևելյան ֆակուլտետ (1911)[3]
ԿոչումԽՍՀՄ ԳԱ անդամ[3]
Տիրապետում է լեզուներինռուսերեն[1][5][6] և հայերեն[1]
Գիտական ղեկավարՆիկողայոս Մառ
Եղել է գիտական ղեկավարQanate Kurdo?, Սեդրակ Բարխուդարյան, Vladimir Lukonin?, Կարեն Յուզբաշյան և Արամ Տեր-Ղևոնդյան
Հայտնի աշակերտներԲորիս Պիոտրովսկի
Պարգևներ

ՀայրԱբգար Օրբելի
ՄայրՎարվառա Արղության-Երկայնաբազուկ
 Joseph Orbeli Վիքիպահեստում

Կենսագրություն

խմբագրել

Հովսեփ Օրբելին ծնվել է 1887 թվականի մարտի 20-ին Քութայիսի քաղաքում, Աբգար Օրբելու և Վառվառա Արղության-Երկայնաբազուկի ընտանիքում։ Եղել է ընտանիքի կրտսեր որդին[8]։ 1904 թվականին ավարտել է Թիֆլիսի արական 3-րդ գիմնազիան, որտեղ նրան դասավանդել են Ս. Ժեբելյևը, Մ. Ռոստովցևը, Ֆ. Զելինսկին, արևելագետ Յա. Սմիռնովը, բյուզանդագետ Վ. Բենեշևիչը՝ զուգահեռ հաճախելով նաև արևելագիտական ֆակուլտետի հայ-վրաց-պարսկական բաժնի դասընթացներին։

 
Աբգար Օրբելին կնոջ՝ Վառվառա Արղության Երկայնաբազուկի հետ, 03.09.1879թ․

Ուսանողական տարիներից զբաղվել է գիտական գործունեությամբ. Բրոկհաուզի և Եֆրոնի նոր հանրագիտական բառարանի համար գրել է հայկական, վրացական և իսլամական արվեստին վերաբերող հոդվածներ, Նիկողայոս Մառի ղեկավարությամբ մասնակցել է Անիի պեղումներին և այլ հնագիտական արշավախմբերի։

1909 թ. ուսումնասիրել է Լեռնային Ղարաբաղի հայկական արձանագրությունները։ 1911 թվականից աշխատել է Սանկտ Պետերբուրգի համալսարանի հայ-վրացական բանասիրության ամբիոնում։ 1911-1912 թթ., ԳԱ գործուղմամբ, ուսումնասիրել է Սոկսի հայերի և քրդերի բարբառն ու բանահյուսությունը, Էրզրումի, Բայազետի, Վանի, Աղթամարի, Բագավանի ճարտարապետական հուշարձանները, հնագիտական պեղումներ կատարել Թոփրակկալեում և Հայկաբերդում։ 1912 թ. ընտրվել է Սանկտ Պետերբուրգի Ռուսաստանի հնագիտական ընկերության անդամ։ 1914 թվականից Սանկտ Պետերբուրգի համալսարանի արևելագիտական ֆակուլտետում դասավանդել է հնագիտություն և Հայաստանի պատմություն, հայկական արձանագրագիտություն, քրդերեն։ 1916 թ. Նիկողայոս Մառի հետ Վանում պեղումների ժամանակ հայտնաբերել է Սարդուրի Բ-ի մեծածավալ սեպագիր արձանագրությունը։

1917-1918 թթ. շարունակել Է աշխատանքը Պետրոգրադի համալսարանում, դասավանդել նաև Հնագիտության ինստիտուտում, Մոսկվայի Լազարյան ճեմարանում, ընտրվել է Պետական հնագիտական հանձնաժողովի խորհրդի անդամ, Մոսկովյան հնագիտության ընկերության իսկական անդամ։ 1919 թ.՝ Խորհրդային Ռուսաստանի լուսժողկոմատի՝ թանգարանների գործերով կոլեգիայի գիտության քարտուղար, մեծ աշխատանք է կատարել մասնավոր հավաքածուների թանգարանային նմուշները պետական սեփականություն դարձնելու ուղղությամբ։ Մասնակցել է Նյութական մշակույթի պատմության ռուսաստանյան (հետագայում՝ պետ.) ակադեմիայի հիմնադրմանը, 1919 թվականի օգոստոսին ընտրվել է այդ ակադեմիայի անդամ, գլխավորել Հայաստանի և Վրաստանի հնագիտության ու արվեստի բաժինը։ 1920 թ.՝ Պետրոգրադի Էրմիտաժի ավանդապահ, 1926 թ. հիմնադրել և գլխավորել է Արևելքի բաժինը, 1934-1951 թթ.՝ Էրմիտաժի տնօրեն։

Հայրենական պատերազմի (1941- 1945) սկզբին կազմակերպել է Էրմիտաժի գեղարվեստի արժեքների տարհանումը Սվերդլովսկ (այժմ՝ Եկատերինբուրգ), այնուհետև մնալով պաշարված Լենինգրադում՝ ապահովել է էրմիտաժի և մի շարք այլ հավաքածուների՝ քաղաքում գտնվող թանգարանային նմուշների պահպանումը[9][10]։

1946 թ. Նյուրնբերգի դատավարությանը մասնակցել է որպես մեղադրող կողմի վկա[11]։

Զբաղեցրած պաշտոններ

խմբագրել
  • Ս. Պետերբուրգի (ապա՝ Լենինգրադի) համալսարանի պրիվատ-դոց., դոց. (1914-1918), պրոֆ. (1919-1933, 1955-1961)
  • Էրմիտաժի ավանդապահ (1920-1926), բաժնի վարիչ (1926-1933), տնօրեն (1934-1951)
  • Հայ-վրացական բանասիրության (1925-1929), նյութական մշակույթի (1929-1931)
  • 1928֊ 1929 թթ. և 1936 թ., որպես գիտական արշավախմբի ղեկավար, աշխատել է Դաղստանում, Հայաստանում (ուսումնասիրել է Գառնիի, Պտղնիի, Փարպիի, Աշտարակի, Ամբերդի հուշարձանները)
  • ԽՍՀՄ ԳԱ նյութական մշակույթի պատմության ինստիտուտի տնօրեն (1937-1939)
  • 1937-1938 թթ. (համատեղության կարգով)՝ ԽՍՀՄ ԳԱ Նյութական մշակույթի պատմության ինստիտուտի տնօրեն, 1938 թվականին՝ Արմֆանի (ԽՍՀՄ ԳԱ հայկական մասնաճյուղ) նախագահության նախագահ
  • ԽՍՀՄ ԳԱ հայկական մասնաճյուղի նախագահության նախագահ (1938-1943)
  • ՀՀ ԳԱԱ առաջին նախագահ (1943-1947)
  • ՀՀ ԳԱԱ պատմության ինստիտուտի տնօրեն (1943-1947)
  • 1951-1953 թթ.՝ ՀԽՍՀ ԳԱ հնագիտական արշավախմբերի խորհրդատու ղեկավար
  • 1955-1956 թթ.՝ Լենինգրադի պետական համալսարանի արևելագիտության ֆակուլտետի դեկան, 1956 թ., միաժամանակ՝ Մերձավոր և Միջին Արևելքի պատմության ամբիոնի վարիչ
  • Լեզվաբանության ինստիտուտի ավագ գիտաշխատող (1953-1956)
  • Արևելագիտության ինստիտուտի Լենինգրադի բաժանմունքի վարիչ (1956-1961)
  • 1956 թվականին հիմնադրել է և ցկյանս ղեկավարել ԽՍՀՄ ԳԱ Արևելագիտության ինստիտուտի Լենինգրադի բաժանմունքը

Անդամակցություն

խմբագրել
  • Թեհրանի համալսարանի պատվավոր պրոֆեսոր, 1935
  • Լոնդոնի հնագիտական ընկերության պատվավոր անդամ, 1944
  • Իրանի գիտությունների ակադեմիայի թղթակից-անդամ, 1945
  • Մոսկովյան հնագիտության ընկերության իսկական անդամ

Աշխատություններ

խմբագրել

Աշխատությունները վերաբերում են հայագիտությանը («Հայագիտական հետազոտություններ», պր. 1, 1974), հնագիտությանը (կազմել է Անիի հնադարանում պահվող և այժմ մեծ մասամբ կորած հնագիտական գտածոների գիտական նկարագրությունը և այլն)։

Հովսեփ Օրբելին ժամանակակից հայ վիմագրագիտության հիմնադիրն է. դեռևս 1914- 1917 թթ., հիմնականում «Քրիստոնյա Արևելք» (ռուսերեն) հանդեսում, տպագրել է Անիի արձանագրությունների իր ուսումնասիրությունները («Դիվան հայ վիմագրության», պր. 1, 1966)։

Զբաղվել է նաև բանահավաքությամբ, բարբառագիտությամբ, կազմել հայ և քրդական բարբառների բառարաններ։

Խմբագրել է «Սասունցի Դավիթ» դյուցազնավեպի համահավաք բնագիրը և ռուսական թարգմանությունը, հրատարակել դրան նվիրված հատուկ ուսումնասիրություն («Հայկական հերոսական էպոսը», ռուսերեն և հայերեն, 1956)։

Հովսեփ Օրբելին ուսումնասիրել և ռուսերեն է թարգմանել հայկական միջնադարյան առակները («Միջնադարյան Հայաստանի առակները», ռուս., 1956), Եղիշեի, Ղազար Փարպեցու, Թովմա Արծրունու երկերը (մեծ մասն անտիպ է)։

Ճարտարապետության բնագավառում արժեքավոր է Աղթամարի տաճարի նրա ուսումնասիրությունը։

Կազմել է Անիի և շրջակայքի ճարտարապետական և հնագիտական հուշարձանների հավաստի ուղեցույց։

Զբաղվել է հին և միջնադարյան իրանական արվեստի պատմությամբ, Կ. Վ. Տրևերի հետ ուսումնասիրել էրմիտաժում պահվող Սասանյան ժամանակաշրջանի մետաղե անոթները («Սասանյան մետաղը։ Գեղարվեստական առարկաներ ոսկուց, արծաթից և բրոնզից», ռուս., 1935)։

Հիշատակ

խմբագրել
 
Օրբելի եղբայրների հուշարձանը Ծաղկաձորում
  • Ծաղկաձորում գործում է Օրբելի եղբայրների թանգարանը (1982)։
  • Երևանի Արաբկիր վարչական շրջանում Օրբելի եղբայրների անունով կոչվել է փողոց[12]։
  • Սանկտ Պետերբուրգի պետական համալսարանի փիլիսոփայության ֆակուլտետի բակում տեղադրվել է Հովսեփ Օրբելու կիսանդրին։

Պարգևներ

խմբագրել
  • Լենինի (2) շքանշաններ
  • Աշխատանքային կարմիր դրոշի (2) շքանշաններ
  • Իրանի «Գիտական ծառայությունների համար» I աստիճանի շքանշան

Տես նաև

խմբագրել
  • Избр. труды, Е„ 1963; Избр. труды, т. 1—2, М.-Л., 1968;
  • Фольклор и быт Мокса, М., 1982[13].

Մամուլ

խմբագրել
  • Հոդվածների մատենագիտություն[14]։

Գրականություն

խմբագրել
  • Յուզբաշյան Կ., Ակադեմիկոս Հովսեփ Օրբելի, Ե., 1987։
  • М. Грелидзе И. В Иосиф Орбели, Тб, 1983;
  • Иосиф Абгарович Орбели, Е., 1957 (Материалы к библиогоафии ученых СССР)
  • Զարյան Ռ., Հուշապատում, հ.1, 1975, Երևան, «Հայաստան» հրատ.:
  • Իսաբեկյան Հ., Հայկական Ռենեսանսի ճարտարապետությունը, Երևան, 1989, «Հայաստան» հրատ.:
  • Հարությունյան Վ., Հայկական ճարտարապետության պատմություն, Երևան, 1992, «Լույս» հրատ.:
  • Շախկյան Գ., Հայ ճարտարապետության յոթ հրաշալիքներ, Երևան, 2001, «Անահիտ» հրատ.:
  • Օրբելյան Ստեփանոս, Պատմություն նահանգի Սիսական, Թիֆլիս, 1910։
  • Օրբելի Հովսեփ. Անի, Երևան, 2011, «1PRINT» (կազմողներ` Մարինե Բունիաթյան, Գերասիմ Մկրտչյան)։
  • Օրբելների տոհմը. հեռուստապատում, 10.10.2011, Հ 1, «Հայից հայ»։

Ծանոթագրություններ

խմբագրել
  1. 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5 1,6 Bibliothèque nationale de France data.bnf.fr (ֆր.): տվյալների բաց շտեմարան — 2011.
  2. 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 Литераторы Санкт-Петербурга. ХХ век (ռուս.) / под ред. О. В. Богданова
  3. 3,00 3,01 3,02 3,03 3,04 3,05 3,06 3,07 3,08 3,09 3,10 3,11 3,12 Հայկական սովետական հանրագիտարան, հատոր 12 (հայ.) — հատոր 12. — էջ 584.
  4. 4,0 4,1 4,2 4,3 4,4 4,5 4,6 4,7 4,8 Орбели Иосиф Абгарович // Большая советская энциклопедия (ռուս.): [в 30 т.] / под ред. А. М. Прохорова — 3-е изд. — М.: Советская энциклопедия, 1969.
  5. 5,0 5,1 5,2 5,3 Չեխիայի ազգային գրադարանի կատալոգ
  6. CONOR.Sl
  7. «ՀՀ գիտությունների ազգային ակադեմիայի իսկական անդամներ». Վերցված է 2023 թ․ հունիսի 27-ին.
  8. «ՀՈՎՍԵՓ ՕՐԲԵԼԻ». Hayern Aysor (ամհարերեն). 2013 թ․ մարտի 15. Վերցված է 2019 թ․ մարտի 8-ին.
  9. «Հայկական Հանրագիտարան». www.encyclopedia.am. Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ ապրիլի 3-ին. Վերցված է 2019 թ․ մարտի 8-ին.
  10. «Հովսեփ Օրբելի. Գիտնականն ու մարդը։ Գառնիկ Ասատրյան, բ.գ.դ., պրոֆեսոր» (PDF).
  11. «Հովսեփ Աբգարի Օրբելի (1887-1961)» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2021 թ․ սեպտեմբերի 26-ին.
  12. Ով ով է. Հայեր. Կենսագրական հանրագիտարան, հատոր երկրորդ, Երևան, 2007.
  13. «ՀՀ ԳԱԱ հիմնարար գիտական գրադարանի էլ․ քարտարան- Հովսեփ Օրբելի». Վերցված է 2023 թ․ հունիսի 27-ին.
  14. «ՀՀ ԳԱԱ ակադեմիկոսների կենսամատենագիտություններ». Վերցված է 2023 թ․ հունիսի 8-ին.

Արտաքին հղումներ

խմբագրել
 Վիքիդարանն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Հովսեփ Օրբելի» հոդվածին։
 Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Հովսեփ Օրբելի» հոդվածին։