Վարյա Ադորատսկայայի դիմանկար

«Վարյա Ադորատսկայայի դիմանկար» (ռուս.՝ «Портрет Вари Адоратской»), ռուս նկարիչ Նիկոլայ Ֆեշինի նկարը։ Ստեղծվել է 1914 թվականի գարնանը Կազանում՝ նկարչի աշակերտուհու՝ Նադեժդա Սապոժնիկովայի արվեստանոցում։ Նկարը ներառված է Կազանի Թաթարստանի կերպարվեստի պետական թանգարանի հավաքածուում և ցուցադրվում է «Խազինե» ազգային գեղարվեստական պատկերասրահի Նիկոլայ Ֆեշինի սրահում մշտական հիմունքներով։ Արվեստաբան Ա. Կուզնեցովը մոսկովյան «Արտ Դիվաժ» պատկերասրահում նկարի ցուցադրությանը նվիրված հոդվածում կտավն անվանել է ոչ միայն ռուսական, այլև համաշխարհային արվեստի մանկական ամենափայլուն դիմանկարներից մեկը։

Վարյա Ադորատսկայայի դիմանկար
տեսակ	գեղանկար
նկարիչ	Նիկոլայ Ֆեշին
տարի	1914
բարձրություն	135 սանտիմետր
լայնություն	145 սանտիմետր
ժանր	դիմապատկեր
գտնվում է	Թաթարստանի կերպարվեստի պետական թանգարան
հավաքածու	Թաթարստանի կերպարվեստի պետական թանգարան
Ծանոթագրություններ
Portrait of Varya Adoratskaya Վիքիպահեստում

Ըստ արվեստագիտության թեկնածու Գ. Տուլուզակովայի կարծիքով՝ նկարն առնչվում է նկարչի ստեղծագործության ամենանշանակալի շրջանին՝ 1914-1918 թվականներին։ Այդ ժամանակ դիմանկար կտավի համար ինտերիեր ընտրելիս Ֆեշինը փորձել է ստեղծել ընդհանրական, բազմաչափ կերպար, որն իր մեջ սինթեզում էր բնորդի հոգեբանական բնութագիրը և նկարում պատկերված այդ պահի տրամադրությունն ու վիճակը։ «Վարյա Ադորատսկայայի դիմանկարը» Տուլուզակովան անվանել է «Ֆեշինի արվեստում մանկության կերպարի առավել լիարժեք և ամբողջական ձևը»։ Նրա կարծիքով՝ նկարը նկարչի ամենաներդաշնական ստեղծագործություններից է, պարզ և՛ մտքով, և՛ կառուցվածքով, նկարչի ռուսական շրջանի այցեքարտը։

Երեխաները Նիկոլայ Ֆեշինի ստեղծագործություններում

Վարյա Ադորատսկայայի դիմանկար. հատված

Նիկոլայ Ֆեշինի ամենագնահատելի և հաճախ հրավիրվող բնորդները երեխաներն էին։ Գալինա Տուլուզակովան Ֆեշինի ստեղծագործությունների մասին իր գրքում համադրում է նկարչի ժանրային գործերը, որտեղ նա ցուցադրում է մարդկային բնույթի բարդությունն ու հակասականությունը, մարդկանց ոչ իդեալական որակներն ու հատկությունները, որը ներհատուկ է նրանց ի բնե։ Նրա մանկական դիմանկարներում Տուլուզակովայի խոսքերով ասած «նրա ռոմանտիկ, ազնվացած հավատն է մարդու հանդեպ»։ Իր ստեղծած դիմանկարներում Ֆեշինը տարբերություն չի ստեղծում «հասարակ» և «մտավորական» և այլ ընտանիքների երեխաների միջև, և՛ մեկը, և՛ մյուսը նրա նկարներում անձնավորում են մանկության լուսավոր կերպարը։ Նրա «Աղջկա դիմանկարը» (Վյատկի Վասնեցովների անվան գեղարվեստի թանգարան), «Վարդագույն գլխաշորով աղջիկը» (երկար ժամանակ գտնվել է վիրաբույժ-ուռուցքաբան ակադեմիկոս Նիկոլայ Բլոխինի մասնավոր հավաքածուում), «Գեղջուկ աղջիկը» (մասնավոր հավաքածու, ԱՄՆ), «Աղջիկը» (Panhandle–Plains Historical Museum), «Կատենկա» (Թաթարստանի Հանրապետության կերպարվեստի պետական թանգարան) աշխատանքներում դիտողը կարող է առանց դժվարության տարբերակել, որ կերպարը պատկանում է սոցիալական ստորին խավին։ «Կիսա» նկարում, Նինա Բելկովիչի և Միշա Բուրդուկովի դիմանկարներում ներկայացված են այլ սոցիալական խմբի երեխաներ, սակայն հեղինակի վերաբերմունքն իր հերոսների նկատմամբ չի փոխվել։

Երեխաների պատկերման իր մեկնաբանության մեջ Ֆեշինը շեշտադրում է աշխարհի բացությունը, անպաշտպանությունը, երեխայի կամ դեռահասի ներքին մաքրությունը։ Ինքը նկարիչն ընդ որում խիստ է, նրա աշխատանքներում բացակայում է սրտաշարժությունը մանկության հանդեպ։ Երեխաները Ֆեշինի գեղանկարչական աշխատանքներում ներկայացված են իրենց տարիքային առանձնահատկություններին համապատասխան. նկարիչը փոխանցում է շարժումների ներդաշնակությունը, դեմքի դեռ մինչև վերջ չձևավորված գծերի նրբությունը, կենդանությունը, ժրությունը, երեսառածությունը։ Ֆեշինի դիմանկարների համար և ընդհանրապես բնութագրական է թեթև շարժումներով գեղարվեստորեն դեմքը քսելը և հագուստի ու ֆոնի թեթև ուռածությամբ ստեղծելու հակադրությունը, որն առավել նկատելի է նկարչի հենց մանկական դիմանկարներում։

«Վարյա Ադորատսկայայի դիմանկար» կտավի վերլուծություն

Վարյա Ադորատսկայայի դիմանկար. հատված (նկարչի ստորագրությունը)

«Վարի Ադորատսկայայի դիմանկարը» արված է կտավի վրա յուղաներկի տեխնիկայով։ Կտավի չափը 135×145 սմ է (Մոսկվայի «Արտ Դիվաժ» պատկերասրահի ցուցադրության գրացուցակում այլ չափեր են տրված՝ 138 × 147,2սմ)։ Ներքևի ձախ մասում նկարչի ստորագրությունն է և կտավի թվագրությունը՝ «Ն. Ֆեշին 1914»։ Նկարն ընդգրկված է Կազանի Թաթարստանի Հանրապետության կերպարվեստի պետական թանգարանի հավաքածուում։ Հավաքածուում կտավի գույքագրման համարն է Ж-938։ 2005 թվականից «Վարյա Ադորատսկայայի դիմանկար» ցուցադրվում է «Խազինե» ազգային արվեստի պատկերասրահի մշտական ցուցադրության երրորդ հարկում գտնվող Նիկոլայ Ֆեշին սրահում։

Դիմանկարում պատկերված է տասը տարեկան մի աղջիկ, որը նստած է սեղանի վրա՝ գեղարվեստական խառնաշփոթի մեջ ցրված խաղալիքների և քաղցրավենիքի մեջ։ Ռուսական պետական թանգարանի արվեստի պատմաբանները նշել են, որ այն «նա կթվար կենդանացած խաղալիք, եթե չլիներ ոչ մանկական աշխարհում մեծացող դեռահասի լուրջ հայացքը»։ Նկարը շարունակում է մանկական կերպարների ավանդույթը, որոնց մասն են կազմում Լուիս Քերոլի Ալիսը (1865 թվական) և Վերա Մամոնտովան Վալենտին Սերովի «Դեղձերով աղջիկը» (1887 թվական) կտավում՝ փոխանցելով «մանկության երջանիկ անհոգությունը»։

Աղջկա դեմքը, ինչպես նշել է Գալինա Տուլուզակովան, մարմնավորում է երեխայի աշխարհընկալման մաքրությունը։ Այն պատկերված է ֆոնի հետ նույն գունային տոնով, սակայն աչքի է ընկնում մազերի և աչքերի ավելի առանձնացող գույնով։ Աղջկա հայացքն ուղղված է դեպի դիտողը։ Նկարիչը հիմնական շեշտը դրել է «երեխայի հարցախույզ աչքերի» վրա։ Ֆեշինը նկարում պատկերել է նատյուրմորտի երկու տարբեր մակարդակներ՝ մրգեր սեղանին և ծաղիկներ՝ պատուհանին։ Ֆոնը մոխրագույն պարզ պատն է, որը հարթության և ծավալի հակադրություն է ստեղծում։ Տուլուզակովան նշել է նկարում կերպարի և նրան շրջապատող «պարագաների» միասնությունը։

Նկարի բնորդուհի Վարվառա Ադորատսկայա

Նադեժդա Սապոժնիկովա, Աղջկա դիմանկար, Վարյա Ադորատսկայա (1910, Թաթարստանի Հանրապետության կերպարվեստի պետական թանգարան, կտավ, յուղաներկ)

Վարվառա Վլադիմիրովնա Ադորացկայան ծնվել է Կազանում 1904 թվականին։ Մեկ տարի անց նրա հայրը ձերբակալվել է հեղափոխական գործունեության համար, նախ ուղարկվել է աքսորի, այնուհետև վտարվել է Ռուսական կայսրությունից (կարճ ժամանակ անց Ադորատսկիները վերադարձել են հայրենիք. 1907 թվականին նրանց ընտանեկան լուսանկարն արված է Կազանում՝ Ս. Ֆելզերի ստուդիայում)։ Նրան հաջորդել են կինն ու դուստրը։ Ընտանիքն ապրել է Շվեյցարիայում, ապա՝ Գերմանիայում։ 1914 թվականից (Առաջին համաշխարհային պատերազմի բռնկումից հետո) Վարվառային ներկալել են հոր և մոր հետ։ 1918 թվականին Վ. Լենինի առաջարկած փոխանակման արդյունքում Ադորատսկիները վերադարձել հայրենիք։ Ընտանիքն ապրել է Մոսկվայում, որտեղ Վ. Ադորատսկին սկսել է աշխատել Կենտրոնական պետական արխիվում, իսկ Վարվառան 1923-ից 1925 թվականներին սովորել է Վխուտեմասում։ Ադորատսկիների ընտանիքն ապրել է Կառավարական տան բնակարանում (նույնն ՝ «Առափնյա տանը»)։ Վարվառայի մայրը երիտասարդ տարիքից հաշմանդամ է եղել՝ կորցրել է լսողությունը, տեսողությունը, հազիվ էր շարժվում, աղջիկը ստիպված էր իրեն նվիրել նրան խնամելուն։ Ինքը՝ Վարվառան, պատանեկության տարիներին տառապել է տուբերկուլյոզով և դիֆուզ տոքսիկ խպիպով, ինչի պատճառով նա ենթադրաբար չի կարողացել ավարտել իր ուսումը բուհում։

Վարվառան վարժ տիրապետել է մի քանի լեզուների և որպես թարգմանիչ աշխատել է Կ. Մարքսի և Ֆ. Էնգելսի ինստիտուտում։ Նա օգնել է հորը գիտական աշխատանքում, թարգմանություններ է արել նրա համար, տպագրել է գրամեքենայով, նրա ղեկավարությամբ աշխատել է Մարքս-Էնգելս-Լենինի ինստիտուտի թարգմանությունների վրա (այդպես է վերանվանվել Կ. Մարքսի և Ֆ. Էնգելսի ինստիտուտը Լենինի ինստիտուտին միանալուց հետո), որը նրա հայրը տնօրինել է 1931-1939 թվականներին։ Նրա մահից հետո Վարվառան պայմանագրով աշխատել է Մարքս-Էնգելս-Լենինի ինստիտուտում։ Շատ տարիներ անց Ադորատսկայան ընկերների միջնորդությամբ փորձել է իմանալ ԱՄՆ արտագաղթած Նիկոլայ Ֆեշինի ճակատագրի մասին (Ն. Վալեևի անձնական արխիվում Վ. Ադորատսկայայից Ն. Լիվանովային 1955 թվականի հոկտեմբերի 20-ի նամակը)։ Վարվառա Ադորատսկայան մահացել է 1963 թվականին։

Դիմանկարի ստեղծման պատմություն

Նադեժդա Սապոժնիկովան իր արվեստանոցում։ Վերևում կենտրոնում երևում է Ֆեշինի նկարած «Վարյա Ադորատսկայայի դիմանկարը»։ Լուսանկարն արված է մինչև 1917 թվականը

1912 թվականից Ֆեշինը մասնակցել է Գեղարվեստական շրջիկ ցուցահանդեսների ընկերության ցուցադրություններին։ Իլյա Ռեպինի, հենց Ֆեշինի, Սերգեյ Մալյուտինի ռեալիստական դիմանկարների շարքում այդ ժամանակ ցուցադրվում էին նաև սալոնային աշխատանքներ։ Ֆեշինը խանդավառությամբ պլեներային դիմանկարներ էր ստեղծում։ Սովորաբար դրանք էտյուդի տիպի փոքր դիմանկարներ էին, որոնք ստեղծվում էին պայծառ արևի տակ, հաճախ լույսի դիմաց։ Դրա շնորհիվ ստացված լույսը նուրբ շողշողացող փայլ էր ստեղծում գլխի շուրջ։ Արդեն այն ժամանակ Ռեպինը բարձր կարծիք է ունեցել իր նախկին աշակերտի աշխատանքների մասին։ Ավելի ուշ՝ 1926 թվականին, խորհրդային նկարիչների հետ զրույցում Ռեպինը Նիկոլայ Ֆեշինին անվանել է ժամանակակից ամենահետաքրքիր դիմանկարիչներից մեկը։

Բնորդներ ընտրելիս Ֆեշինը նախընտրել է հարազատների ու մտերիմների նեղ շրջանակը։ Սա հնարավորություն է տվել դիմանկարում հասնել «թափանցող խորության և հազվագյուտ հոգեբանական արտահայտչականության»։ Ֆեշինի կատարած ստեղծագործություններն ունեին «ոչ միայն արտաքին նմանություն բնորդի հետ, այլև այն մարդկանց անգերազանցելի անհատական հատկանիշները, որոնց նկատմամբ նա առանձնահատուկ զգացմունքներ և ջերմություն ուներ»։ Այսպիսին է նկարչի ընտանիքի ընկերների դստեր՝ «Վարյա Ադորատսկայայի դիմանկարը»։

Երիտասարդ բնորդուհու հայրը Վ. Ադորատսկին էր՝ հեղափոխական շարժման ակտիվ մասնակից, Ռուսական սոցիալ-դեմոկրատական աշխատավորական կուսակցության անդամ 1904 թվականից, հետագայում՝ մարքսիստ փիլիսոփա և պատմաբան։ Բարձր է գնահատել Ֆեշինի կտավը՝ անվանելով «Վ. Սերովին ոչնչով չզիջող»։ Սակայն Ադորատսկին հավանություն չի տվել, որ նկարիչը հաճախ է իր բնորդներին պատկերել «մտացածին կեցվածքներով»։ Վ. Ադորատսկայայի հուշերում դիմանկարն արվել է Կազանում Նադեժդա Սապոժնիկովայի՝ նրա մորաքրոջ արվեստանոցում, 1916 թվականի գարնանը։ Ֆեշինը ոչ միայն հաճախ է այցելել արվեստանոց, այլև ակտիվորեն մասնակցել է ռուսական ոճով դրա ձևավորմանը։ Ն. Սապոժնիկովան կարևոր դեր է խաղացել Ֆեշինի կյանքում։ Լինելով նրա աշակերտը և ունենալով հարուստ ընտանիքի զգալի նյութական ռեսուրսներ՝ նա հանդես է եկել որպես նկարչի հովանավոր։ Նրա արհեստանոցը Կազանի գեղարվեստական կենտրոններից է եղել։ Գ. Տուլուզակովան Սապոժնիկովայի անհատականության մեջ նշել է «կնոջ բնածին կարողությունների հակադրությունը՝ նրբանկատորեն հասկանալու և զգալու գեղեցիկը ու միևնույն ժամանակ ակնհայտ առնական մտածելակերպն ու եռանդուն բնավորությունը»։

Սապոժնիկովայի արհեստանոցում (այն կցված էր Կրեմլի փողոցում գտնվող «Մ. Ֆ. Սապոժնիկովի առևտրի տանը», որի շենքը հետագայում օգտագործվել է որպես Գլխավոր փոստ), նկարիչները հաճախ էին հավաքվում, նրանք ոչ միայն նկարում էին, այլև զրուցում արվեստի մասին, նկարիչների մասին, գույնի մասին, ենթաներկերի և ջրիկացուցիչների մասին։ Ֆեշինը, ըստ Կ. Չեբոտարյովի հուշերի, չէր սիրում շատ խոսել նման հանդիպումների ժամանակ, բայց նա ուշադրությամբ լսում էր զրույցի մասնակիցներին, միայն երբեմն-երբեմն կարճ դիտողություններ անելով՝ «ճշգրիտ և հստակ սահմանելով իր վերաբերմունքը զրույցի առարկայի հանդեպ»։ Զրույցներից մեկը նվիրված էր դիմանկարի այսպես կոչված «մակերեսային» ֆոնին։ Սապոժնիկովան ոչ միայն Ֆեշինի աշակերտուհին է եղել, այլև Կես վան Դոնգենի, այդ իսկ պատճառով հաճախ է իր աշխատանքներում բողոքել նրա ճնշումների դեմ, Ֆեշինը զրույցի ընթացքում կասկածներ է հայտնել դրանց նպատակահարմարության վերաբերյալ՝ պայմանական համարելով վան Դոնգենի գործելաոճը։ Հետագայում «Վարյա Ադորատսկայայի դիմանկարն» ստեղծելիս նա ինքն է օգտագործել հարթ «ներկված» մոխրագույն պատը, բայց այստեղ պարզվել է, որ դա ոչ թե «պայմանական է, այլ իրատեսորեն արդարացված»։

Շատ տարիներ անց նկարչի երիտասարդ բնորդուհին ասել է, որ նկարի պատմությունն սկսվել է 1914 թվականի մարտ-ապրիլ ամիսներին Կազանում։ Վարյա Ադորատսկայան շատ մտերիմ է եղել մորաքրոջ՝ Նադեժդայի հետ և հաճախ այցելել է նրան իր արվեստանոցում։ Սապոժնիկովան աղջկան հրավիրել է դառնալու Նիկոլայ Ֆեշինի բնորդուհին։ Ադորատսկայան պատմել է (բնօրինակի ոճի և ուղղագրության պահպանմամբ).

«…Այդ ժամանակ Ֆեշինը մտածեց նկարել սեղանը, որը ծածկված էր սպիտակ սփռոցով, իսկ սեղանի մոտ միայն շապիկով աղջկա, որը հենց նոր է վեր կացել անկողնուց և գդալով կերակրում է տիկնիկին։ …Հորաքույրն առաջարկեց, որ Նիկոլայ Իվոնովիչը ինձ նկարի։ Ես այդ ժամանակ 9 տարեկան էի, բավականին ամաչկոտ էի և վայրի։ Երբ մորաքույր Նադյան ինձ ասաց, որ պետք է կեցվածք ընդունեմ միայն մի շապիկով, ես կտրուկ հրաժարվեցի և ասացի, որ ես տիկնիկին գդալով չեմ կերակրում, որովհետև «նա ախր ուտել չի կարող»։ Համաձայնության եկանք, որ ես կհագնեմ սպիտակ բատիստից շրջազգեստ, իսկ տիկնիկը դրված կլինի իմ կողքին։ Այդ բանակցություններն իհարկե տեղի էին ունենում առանց Նիկոլայ Իվանովիչի։ Սկզբում նա ինձ նստեցրեց սեղանի մոտի ճաղաթոռին, սակայն հետո որոշեց ինձ նստեցնել սեղանին։ Դա ինձ բոլորովին դուր չեկավ, քանի որ շատ անհարմար ու նույնիսկ ցավոտ էր նստելը, ոտքերս անընդհատ թմրում էին։ Սակայն Ն. Ի.-ի հետ վիճելն անհնար էր և ստիպված էի հաշտվել։ Սկզբում ինձ վրա կար կապույտ, դեղին, կարմիր պուտերով գոտի։ Բայց Ն. Ի.-ին դա դուր չեկավ, և նա գտավ ավելի խունացած գույներով փայլատ մետաքսե կտոր և վերափոխեց սկզբում նկարածը։ Նույնը նա արեց իմ կողքին ընկած ճապոնական տիկնիկի զգեստի հետ։ Նրա հագին կարմիր, դեղին և կապույտ ծաղիկներով վառ զգեստ էր։ Ն.Ի.-ի ցանկությամբ մեկ ուրիշը հագցրինք՝ կապտավունը, և նա այն վերափոխեց նկարում։ Բնօրինակ տեքստ (ռուս.)   «…В то время Фешин задумал написать стол, покрытый белой скатертью, а около стола девочку в одной рубашке, которая только что встала с постели и кормит с ложки куклу. …Тётя предложила, чтобы Николай Иванович написал меня. Мне было тогда 9 лет, я была довольно застенчива и дика. Когда тётя Надя сказала мне, что я должна буду позировать в одной рубашке, я категорически отказалась и сказала, что куклу я никогда не кормлю с ложки, потому что: „она ведь есть не может“. Помирились на том, что я надену белое батистовое платье, а кукла будет лежать рядом со мной. Переговоры эти происходили, конечно, без Николая Ивановича. Сперва он посадил меня в плетёное кресло около стола, но потом решил посадить на стол. Мне это очень не нравилось, потому что было очень неудобно и даже больно сидеть, постоянно немели ноги. Но спорить с Н. И. было невозможно и приходилось покоряться. Сперва на мне был надет широкий пояс с синими, жёлтыми и красными пятнами. Но Н. И. это не понравилось, и он нашёл кусок матовой шёлковой материи более блёклых тонов и переделал то, что было написано сначала. То же самое он сделал с платьем куклы-японки, которая лежала рядом со мной. На ней было яркое платье с красными, жёлтыми и синими цветами. По желанию Н. И. на неё надели другое — голубоватое, и он переделал его на картине» - Վարվառա Ադորատսկայա. Հիշողություններ

Ադորատսկայան հիշում է, որ սկզբում Ֆեշինը ածուխով նկարել է կտավի վրա ամբողջ կոմպոզիցիան, այնուհետև նկարել դեմքը և հետո միայն ուրվագծել կոմպոզիցիայի մնացած բոլոր տարրերը։ Ավելի ուշ, ավարտելով դեմքի աշխատանքը, նկարիչն աստիճանաբար ավարտել է ամբողջ պատկերը։ Վարվառա Ադորատսկայան հիշում է. «Նա վրձնահարված կաներ և կվազեր հեռվից նայելու, հետո նորից ներկ կվերցներ վրձնի վրա և նորից կվազեր կտավի մոտ, նրա շարժումները բուռն էին, նա աշխատում էր մեծ խառնվածքով և եռանդով»։ Երիտասարդ բնորդուհին շաբաթական երեք անգամ մեկ ամսից ավելի հաճախել է սեանսների։ Ֆեշինը շարունակել է աշխատել նատյուրմորտի վրա նույնիսկ աղջկա բացակայության ժամանակ։

Նկարը թանգարանի հավաքածուում

«Վարյա Ադորատսկայայի դիմանկարը» «Խազինե» ազգային գեղարվեստական պատկերասրահի Նիկոլայ Ֆեշինի սրահում

Ֆեշինը աղջկա դիմանկարն առաջարկել է Վարյայի հորը՝ Վլադիմիր Ադորատսկուն, բայց նա հրաժարվել է գնել այն։ Այդ իսկ պատճառով այն ձեռք է բերել Ն. Սապոժնիկովան։ Նա դիմանկարը կտակել է իր զարմուհուն՝ Վարյա Ադորատսկայային, որն այդ դիմանկարի բնորդուհին է եղել։ Թաթարստանի Հանրապետության կերպարվեստի պետական թանգարան դիմանկարը 1964 թվականին տեղափոխել է Սերգեյ Ռազումովը։ Մոսկվայում, Ռազումովը եղել է Վ. Ադորատսկայայի մտերիմ ընկերը և 1963 թվականին նրա մահից հետո ժառանգել է Նիկոլայ Ֆեշինի նկարների հավաքածուն, ունեցել է նկարչի գործերի մեծ հավաքածու։ Այն «Վարյա Ադորատսկայայի դիմանկարի» հետ մեկտեղ ներառում էր բազմաթիվ այլ նշանակալից ստեղծագործություններ, ինչպիսիք են Ս. Ադորատսկու (1910), Միշա Բարդուկովի (1914), Ն. Սապոժնիկովայի (1915 թվականին երկու էտյուդներ և 1916 թվականին երկու խոշորամասշտաբ դիմանկարներ), Ե. Կոնուրինայի (1917) դիմանկարները։

Կազանի ռազմական ուսումնարանի շենքը (վերակառուցված շինությունում 21-րդ դարում տեղակայվել է «Խազինե» ազգային գեղարվեստական պատկերասրահը, որտեղ ցուցադրվում է նկարը). հին լուսանկար

1963 թվականին Կազանում Նիկոլայ Ֆեշինի անհատական ցուցահանդեսի պատրաստումը պահանջում էր ակտիվ հետազոտական և որոնողական աշխատանքներ։ Բացահայտվել է մարդկանց մի շրջանակ, որոնք կարող էին պահպանել նրա աշխատանքները։ Կազանի թանգարանի աշխատակիցները Մոսկվա են ժամանել 1963 թվականի սկզբին և հանդիպել Վարվառա Ադորատսկայայի հետ։ Իմանալով իր անբուժելի հիվանդության մասին՝ նա համաձայնվել է հավաքածուն վաճառել Կազանի թանգարանին, բայց նա ցանկացել է տեսնել իր սեփական դիմանկարը Տրետյակովյան պատկերասրահում, ոչ թե Կազանի թանգարանում։ Ադորատսկայայի մահից և նրա հավաքածուն Ս. Ռազումովին փոխանցվելուց հետո բանակցությունները նորից են սկսվել, սակայն ի վերջո նա համաձայնվել է առաջարկությանը՝ վաճառել Ֆեշինի աշխատանքները կազանյան թանգարանին։ Դա վերաբերում էր հավաքածուի բոլոր աշխատանքներին, բացառությամբ «Վարյա Ադորատսկայայի դիմանկարի», որը նա պատրաստվում էր հանգուցյալի կտակի համաձայն փոխանցել Պետական Տրետյակովյան պատկերասրահին։ Սակայն Կազանի թանգարանի աշխատակիցների համառ ջանքերի ազդեցությամբ նա համաձայնվել է նկարը փոխանցել այդ հաստատությանը։ Նկարի տեղափոխումը տեղի է ունեցել 1964 թվականին։

Նկարը բազմիցս ներկայացրել է Ֆեշինի աշխատանքները խոշոր հայրենական և միջազգային ցուցահանդեսներում։ Դրանց թվում էին Գեղարվեստական շրջիկ ցուցահանդեսների ընկերության 43-րդ ցուցահանդեսը 1915 թվականին, ինչպես նաև «Կազանից Տաոս» ցուցադրությունը, որը տեղի է ունեցել 2011 թվականի նոյեմբերից մինչև 2012 թվականի փետրվարին Թաթարստանի Հանրապետության կերպարվեստի պետական թանգարանի ազգային-գեղարվեստական պատկերասրահում։ 2011-2012 թվականների ցուցադրության շրջանակում անցկացվել են «Ֆեշինը, Վարյան ու ես» ցուցահանդեսը, որը պատրաստել է հենց Թաթարստանի Հանրապետության կերպարվեստի պետական թանգարանի ստուդիան։ Այդ ցուցահանդեսի ժամանակ մի խումբր երեխաներ ստեղծել են «Վարյա Ադորատսկայայի դիմանկարի» իրենց տարբերակը։ Անցկացրել են նաև լուսանկարչական ցուցահանդես։ Բացի այդ նկարը ներկայացվել է Նիկոլայ Ֆեշինի աշխատանքներին նվիրված ցուցահանդեսում, որը տեղի է ունեցել նախ Կազանում 1963 թվականին, այնուհետև Մոսկվայում 1964 թվականին, 1992 թվականին ցուցահանդեսում, 2004 թվականին «Արտ Դիվաժ» պատկերասրահում (Մոսկվա), ինչպես նաև Կազանում՝ 2006-2007 թվականների ցուցահանդեսում և 2021 թվականին Մոսկվայում (Տրետյակովյան պատկերասրահ)։ Կտավը ռեստավրացիայի է ենթարկվել 1973 թվականին Ի. Գրաբարի անվան համառուսական գեղարվեստական գիտավերականգնողական կենտրոնում։

Նիկոլայ Ֆեշինի կտավը կոմպոզիցիոն մեծ դիմանկար-գեղանկար է։ Դիմանկար-կտավը, Տուլուզակովայի ընկալմամբ, Ֆեշինի կողմից ի սկզբանե մտածված է որպես մի տեսակ ընդհանրացում։ Նման դիմանկարում սինթեզվում են մոդելի անհատական առանձնահատկությունները, բայց այն նաև հավակնում է ստեղծել իր ժամանակի մարդու բնորոշ և միևնույն ժամանակ իդեալական կերպար։

Արվեստագետների և դիտողների գնահատական

Ժամանակակիցները նկարի մասին

Վալենտին Սերով. Դեղձերով աղջիկը, 1889

Պյոտր Դուլսկի՝ Նիկոլայ Ֆեշինի ստեղծագործության մասին առաջին մենագրության հեղինակը

Նկարն առաջին անգամ լայն հանրությանը ներկայացվել է ստեղծման տարում Կազանի գեղավեստի դպրոցի պարբերական ցուցադրության ժամանակ։ Արվեստաբան Պ. Կոռնիլովը հիշում է, որ իր ծանոթությունը Ն. Ֆեշինի ստեղծագործության հետ տեղի է ունեցել հենց այդ ցուցադրության ժամանակ, որն անցկացվել է գեղարվեստի դպրոցի շենքում։ Կոռնիլովի ուշադրությունը գրավել է «Վարյա Ադորատսկայայի դիմանկարը», թեպետ ցուցադրության ժամանակ ներկայացվել են նաև նկարչի այլ նշանակալի աշխատանքներ, այդ թվում «Տակառագործուհին» և «Կնոջ դիմանկարը»։ Վարյա Ադորատսկայայի դիմանկարում նրան դուր է եկել կոմպոզիցիայի պարզությունը և պարզությունը, հենց «դուրեկան աղջկնակի կերպարը», սեղանի նատյուրմորտը և մոխրագույնասադափե ազնիվ գամման, որը տիրում է նկարում։ Նկարը Կոռնիլովին Վալենտին Սերովի աշխատանքներն է հիշեցրել։ Լրագրող Վ. Դենկովը 1915 թվականի հոդվածում արդեն հաստատել է «…«Վարյա Ադորատսկայայի դիմանկարի» համար անկասկած օրինակ է ծառայել Սերովի Վերա Մամոնտովան («Դեղձերով աղջիկը»)՝ մրգեր սփռոցի վրա, մուգ դեմք, մոխրագույն պատ և լուսամուտի պատառիկ»։

Գեղանկարիչ և մանկավարժ, Նիկոլայ Ֆեշինի աշակերտ Ա. Լյուբիմովը, որը եղել էր այդ ցուցադրությանը, 60 տարի անց հիշել է.

Հիշում եմ՝ 1914 թվականին դպրոցի պարբերական ցուցադրության ժամանակ ինձ վրա մեծ տպավորություն թողես Ադորատսկու աղջա դիմանկարը, որը նստած էր սեղանին՝ նատյուրմորտի մեջ։ Ինչպիսի թարմություն, ինչպիսի հզորություն և միևնույն ժամանակ ինչպիսի նուրբ զսպվածություն և դիմանկարային գեղանկարչության ինչպիսի բարձր ընդհանուր մշակույթ։ Անհնար է մոռանալ, անցնել Ֆեշինի գեղանկարչական գլուխգործոցի կողքով։ Հասարակությունը քարացել էր, սեղմվել, յուրաքանչյուրը ցանկանում էր մոտիկից տեսնել գեղանկարչության խոհանոցը և այդ հիասքանչ դիմանկարի կատարման տեխնիկան։ - Ալեքսանդր Լյուբիմով, Հուշեր Ն. Ֆեշինի մասին

Նիկոլայ Ֆեշինի ստեղծագործության մասին առաջին մենագրությունում, որը լույս է ընծայվել 1921 թվականին Կազանում, արվեստաբան Պյոտր Դուլսկին գրել է «Վարյա Ադորատսկայայի դիմանկարի» մասին.

«Սա շատ գեղեցիկ բան է, գրեթե ամենալավը Ն. Ֆեշինի կատարմամբ, պատկերում է աղջկա ամբողջ հասակով դիմանկարը, որը գտնվում է նկարի ձախ կողմում։ Մոդելը պատկերված է բավականին հանգիստ դիրքում՝ նստած սեղանի անկյունում։ Ֆոնի հավասար, մոխրագույն երանգը հիանալի շրջանակ է ծառայում դիմանկարի համար, մինչդեռ գունագեղ նատյուրմորտը, որում պատկերված է մետաղյա սրճեփ, նարինջներով և խաղողով մրգաման, ճենապակյա կապույտ բաժակը, նկարված է հիանալի ճաշակով և վարպետությամբ։ Դիմանկարն ինքնին զարմանալիորեն փափուկ է, հաճելի տոներով, լավ է համապատասխանում այս ամբողջ միջավայրին, որն ընդհանուր առմամբ ներդաշնակ գեղարվեստական տպավորություն է թողնում։ - Պյոտր Դուլսկի. Ն. Ֆեշին

Խորհրդային արվեստաբանների գնահատական

Իլյա Ռեպին. Ճպուռ. Վ. Ռեպինայի՝ նկարչի դստեր դիմանկարը, 1884

Ալեքսանդր Գոլովին. Աղջիկը և ճենապակին, 1916

Արվեստաբան Վլադիմիր Վորոնովը գրել է նկարի «մարգարտյա մաքուր գեղանկարչության, ամբողջական ռեալիստական ձևի» մասին, իսկ ըստ «փափուկ, նուրբ ներդաշնակության»՝ Վարյա Ադորատսկայայի դիմանկարը հավասարեցրել է Իլյա Ռեպինի «Ճպուռ» և Վալենտին Սերովի «Դեղձերով աղջիկը» նկարների հետ։

Արվեստաբան, Արծաթե դարի նկարչության մեջ մասնագիտացած, Ս. Կապլանովան նշել է աղջկա կերպարի լրջությունն ու հոգևոր փափկությունը, որը նկարիչը պատկերել է «կարծես հանկարծակի»։ Աղջկա աչքերը խոհուն են, ուշադիր ու պարզ, ոսկեշիկահեր մազերը՝ հյուսերով հարդարված, ճկուն կազմվածքի յուրօրինակ նստելաձևը։ Կտավի գունային գամման Կապլանովան նկարագրել է որպես նուրբ, ուրախալից և միևնույն ժամանակ հղկված։ Նա հատկապես առանձնացրել է նկարչի վարպետությունը սպիտակ սփռոցը, սպիտակ բատիստե զգեստը և կապտականաչ ժապավենը պատկերելու վարպետությունը։ Կտավի նատյուրմորտը Կապլանովան անվանել է «գեղեցիկ նկարված», որը ներառում էր սպիրտայի լամպի վրա, նարինջներ, նռներ, ընկույզներ, մրգաման և կապույտ զգեստով տիկնիկ։ Նիկոլայ Ֆեշինի աշխատանքի ավելի վաղ էսքիզում, որը թվագրվում է 1964 թվականին, Կապլանովան նշել է Վարյա Ադորատսկայայի դիմանկարի պայծառ ու ուրախ մթնոլորտը։ Նա գրել է տարակուսանքի զգացման մասին, որն առաջացնում է նկարի հետ ծանոթությունը։ Դա պայմանավորված է անսովոր կոմպոզիցիայով և բնորդի անսպասելի դիրքով։ Դիմանկարը նրա կարծիքով հետաքրքիր է ոչ միայն աղջկա կերպարի մեկնաբանությամբ, այլև գունային սխեմայով։ Դիմանկարը խորհրդային արվեստաբանին հիշեցնում է 19-րդ դարի երկրորդ կեսի ռուսական գեղանկարչության լավագույն մանկական դիմանկարները։ Նա նկատել է երեխայի շագանակագույն խոհուն, ուշադիր և պարզ աչքերը, աղջկա ճկուն կազմվածքը «հրաշալի, փափուկ երկայն գծերով, պարանոցով»։

Արվեստագիտության դոկտոր Իդա Հոֆմանը համեմատել է Ալեքսանդր Գոլովինի «Աղջիկը և ճենապակին» (1916) և Նիկոլայ Ֆեշինի «Վարյա Ադորատսկայայի դիմանկար» կտավները։ Երկուսի համար ընդհանուր տարրերը նա անվանել է դեկորատիվությունը և սյուժեն՝ երեխաներ և սեղանի վրա գունավոր նատյուրմորտ։ Միևնույն ժամանակ յուրաքանչյուր նկարիչ, նրա կարծիքով, յուրովի է լուծել այս սյուժեն։ Ֆեշինը պատկերել է պայմանական, հորինված իրավիճակ՝ աղջիկը նստած է սեղանի վրա՝ չհավաքված ամանեղենի և ցրված մրգերի գեղատեսիլ խառնաշփոթի մեջ։ Աղջիկը նկարչի ուշադրության հիմնական առարկան է։ Իրեր, ծաղիկներ, գրքեր, նկարներ պատերին՝ այս վառ կետերը գտնվում են թեթև զգեստով նրա կերպարի շուրջ՝ ստեղծելով մանկական աշխարհի յուրահատուկ մթնոլորտ։ Վարյայի դեմքին անամպ երջանկություն չի զգացվում, նա մանկականորեն չէ լուրջ ու մտահոգ։ Այս կերպարը արվեստի պատմաբանի տեսանկյունից մոտ է Գոլովինի կտավում Ֆրոսային։

Իր կտավի համար նման մեկնաբանությամբ Գոլովինը գեղարվեստական տեսանկյունից ընտրել է հետևյալ լուծումը։ Նկարչի կտավի աղջիկը ներառված է կտավի ընդհանուր գունային կոմպոզիցիայի մեջ՝ որպես դրա բաղադրիչներից մեկը։ Հինգ տարեկան աղջկա փոքրիկ կերպարը տեղակայված է ոչ թե սեղանի վրա, ինչպես Ֆեշինի մոտ, այլ սեղանի մոտ, որի վրա դրված է թանկարժեք ծաղիկների ու հավաքորդային ճենապակու մեծ զանգված։ Ֆրոսյայի դեմքը նկարչի թելադրանքով նատյուրմորտի մակարդակի վրա է։ Դիմանկարը նկարչի կողմից վերածվել բեմադրության, որտեղ դերասանները աղջկա հետ միասին ծաղիկները և իրերն են։ Նկարիչը խնամքով ընտրել է առարկաները և մտածել կոմպոզիցիան (առարկաները դասավորված են ըստ չափի, ձևի և գույնի)։ Հետևի մասում տեղադրելով հայելի՝ նկարիչը կրկնապատկել է սեղանի վրա դրված առարկաների քանակը՝ միաժամանակ մեծացնելով գեղեցիկ իրերի այս զանգվածի տպավորությունը։

Արվեստաբան Ա. Ֆայնբերգը 1983 թվականին լույս տեսած իր «Թաթարստանի նկարիչները» գրքում նշել է նկարում Ֆեշին-գունագետի տաղանդի դրսևորման մասին։ Նրա կարծիքով նկարչին հաջողվել է ստեղծել նուրբ գունային գամմա, որում գերակշռում է մոխրագույնամարգարտե գույնը՝ աշխուժացած կապույտ, դեղին, կարմիր բծերի վառ հետքերից։ Վարյայի կերպարը «ոգեշնչված է մոդելի նկատմամբ նկարչի ուշադիր վերաբերմունքից»։

1990-ական թվականների ռուս արվեստաբանները նկարի մասին

«Վարենկայի վերադարձը» հոդվածում կազանյան արվեստաբան, Թաթարստանի Հանրապետության մշակույթի վաստակավոր գործիչ Ա. Նովիցկին նշել է Նիկոլայ Ֆեշինի նկարներում արական դեմքերի «անասնականությունը» և «կանացի դեմքերի բթությունը»։ Նրա կարծիքով՝ արվեստագետի գեղագիտությունը գերակշռում է հոգեբանությանը։ Նովիցկին «Վարյա Ադորատսկայայի դիմանկարը» գնահատել է որպես Ֆեշինի ստեղծագործության գրեթե միակ գագաթնակետը։

Նկարիչ և արվեստաբան Ս. Վորոնկովը գրել է, որ նկարի կոմպոզիցիան կառուցված է աղջկա կերպարում հակադրությունների, ներդաշնակության և հանգստության վրա, որը դիմակայում է սեղանի վրա դրված նատյուրմորտի քաոսին (նրա կարծիքով սա կարող է լինել Ռուսաստանում այդ ժամանակ տեղի ունեցող իրադարձությունների արտացոլումը)։ Աղջկա կերպարը պատկերված է մանրամասնորեն և նյութականորեն՝ ի տարբերություն նատյուրմորտի էսքիզի։ Դիմանկարը նուրբ է գունային և գեղանկարչական առումով։ Նրան առանձնացնում են «կատարվածությունը», թարմությունը, կատարման թվացյալ դյուրինությունը և գեղանկարչական խառնվածքի զսպվածությունը, ինչը ոչ միշտ է բնորոշ Ֆեշինի պարագայում։ Վորոնկովը նկարի կոմպոզիցիոն անհամաչափությունը բնորոշ է համարել մոդեռնի դարաշրջանին։ Հավասարակշռությունը, չնայած անհամաչափությանը, ձեռք է բերվել հարվածների կառուցվածքի, գույնի և տոնային հակադրությունների, տարբեր ոճերի հնարքների միջոցով՝ լույսի և մուգ երանգների հարաբերակցության շնորհիվ (նկարչի կողմից հաշվարկված գունային հետքերի չափը և քանակական հարաբերակցությունը իրենց դերը խաղացել են)։ Դրա շնորհիվ դիտողի ուշադրությունը սևեռվում է աղջկա դեմքին (չնայած նրա գլուխը տեղաշարժված է երկրաչափական կենտրոնից, իսկ Վարյայի ձեռքի նարինջը պարզվում է, որ երկրաչափական կենտրոնն է)։

Սեղանի բացվածությունը և «պատի բեկումը պատուհանագոգով» մեծացնում են տարածության խորությունը։ Ըստ Վորոնկովի՝ նկարիչը կտավը դիտարկելիս դիտողին թելադրել է աչքերի շարժման բարդ հետագիծ։ Նատյուրմորտը «Վարյա Ադորատսկայայի դիմանկար» կտավի գեղարվեստական կենտրոնի դերն է խաղում։ Նրանից դիտողի հայացքը շարժվում է դեպի աղջիկը։ Աղջկա կապույտ աչքերը մանկականորեն չեն լուրջ, դրանցում դիտողը զգում է նրա հետաքրքրությունը աշխարհի հանդեպ։ Վարյայի կերպարից դիտողի հայացքը անցնում է պատի մանրանկարներին ու գծանկարներին, պատուհանագոգին դրված ծաղիկներին և նորից վերադառնում նատյուրմորտին (նկարված է գեղարվեստորեն, հարուստ, պաստոզային, ֆակտուրային վրձնահարվածներն այստեղ զուգորդվում են 19-րդ դարի ֆրանսիացի ակադեմիստ նկարիչ Ժան Օգյուստ Դոմինիկ Էնգրի ոճով նուրբ գունաթափանցման նկարչության հետ, օգտագործվում է սպիտակ կտավի փայլի էֆեկտը)։

Դրա ներսում, ըստ Վորոնկովի, հայացքի երևակայական շրջանաձև շարժման մեջ կա բաց մոխրագույն պատ (ներկված կիսաթափանցիկ, լայն փափկավրձնով)։ Այն չի ընկալվում որպես դատարկություն, այլ ընդլայնում է տարածությունը և «ելք» տալիս նկարից։ Գեղանկարչական գամման կառուցված է բաց երանգների աստիճանավորումների վրա։ Սպիտակ գույնը (զգեստ և սփռոց) Վորոնկովն ընկալում է որպես մաքրության և անապակության խորհրդանիշ։ Նարնջագույն գամման (նարինջները և դրանց կեղևները, պատուհանագոգին բեգոնիայի ծաղիկները, աղջկա շուրթերի կարմիր գույնը) նման է մանկության ուրախությանը։ Կա նաև ուլտրամարին՝ իր երանգներով (սեղանին՝ կապույտ բաժակ և ափսեներ, պատուհանագոգին՝ կապույտ բաժակապնակ, աղջկա աչքերի կապտություն)։ Սև ներկը (սև կոշիկներ, թեյնիկ, տուփ սեղանի վրա, տիկնիկի մազեր, աղջկա հյուսեր, ասեղաբարձիկ, մանրանկարչության շրջանակ, ամաններ պատուհանագոգին), նարնջագույն գամմայի նման շրջանաձև է անցնում կտավում։ Սա նկարի հորինվածքի միասնության պատճառներից մեկն է։

Պատի մուգ շրջանակի մանրանկարը ուղղահայաց առանցքի վրա գերակշռող կայուն գույնն է և «կամուրջ» Վարյայի գլխի և պատուհանագոգի միջև, որը կազմում է անկյունագիծ։ Վորոնկովը նշել է, որ չնայած պատկերված առարկաների պատահականությանը՝ «ոչինչ չի կարելի հեռացնել կամ ավելացնել նկարին՝ առանց կոմպոզիցիան խախտելու»։ Նկարիչն ստեղծել է դիմանկարի կոմպոզիցիան՝ հաշվի առնելով դրա ընկալումը դիտողի կողմից (կարևոր դեր է խաղում գույնը և դրա հուզական ազդեցությունը)։ Երբ կոմպոզիցիան շրջվի, ըստ Վորոնկովի, այն կկորցնի իր հավասարակշռությունն ու իմաստը։ Ռուս արվեստաբանը «Վարյա Ադորատսկայայի դիմանկար» կտավը համարել է կոմպոզիցիոն և գեղանկարչական վարպետության օրինակ՝ հիմնված նկարչի ներըմբռնման և վերլուծության վրա։

2000-ական թվականների ռուս արվեստաբանները նկարի մասին

Վարյա Ադորատսկայայի դիմանկար. հատված (սեղանին նստած աղջիկը)

Վարյա Ադորատսկայայի դիմանկար. հատված (աղջկա ծնկի մոտի խաղալիքը)

Արվեստաբանության թեկնածու Անտոն Ուսպենսկին նշել է, որ նկարը «կրկնօրինակման ժամանակ պարզանում և հարթանում է, անհետանում է նկարում ձեռք բերված հուզական հավասարակշռության սրությունը, մարում է արծաթափայլ մոխրագույն լույսը»։ Ուսպենսկին ուշադրություն է հրավիրել իր տեսանկյունից որոշ հետաքրքիր մանրամասների վրա.

• Վարյան նստած է գրեթե սեղանի եզրին, անհարմար դիրքով, ծունկը ծալած և «լարված մեջքով»։
• Աղջկա ձեռքում մի տեսակ նարնջագույն միրգ է, «որն անուն չունի»։ Այս «ոչ դեղձին» նկարիչը պատկերել է իր մեծ թվով աշխատանքներում, տարբեր կտավներում այն նման է մանդարինի, խուրմայի, «երբեք չհասարականալով մինչև նարնջի տեսքի»։
• Աղջիկը նստած է նվերներով շրջապատված, բայց անտարբերություն է ցուցաբերում դրանց նկատմամբ՝ ձեռքում գտնվող նվերին, տիկնիկին և գրքին, նա ոտքով ճզմել է արջուկին, կապույտ գավաթը շատ հեռու է դրան հասնելու համար։
• Նկարիչը ցույց է տալիս իր պատկերած աշխարհի անկայունությունը. «Սեղանն այնքան նրբագեղ է աղտոտված, որ հիանում ես մեղրակարմիր կեղևով և ուլտրամարինային հետքերով։ Երեխան «կախված» է վտանգավոր միջավայրի մեջտեղում, աղջիկը նստած է կարծես կանգ առած ճոճանակի վրա, ներքևում՝ սփռոցի վրա, եզրագծերի միջև եզրագիծը սևանում է։ Նրա դեմքին ամենամոտ կետը մուգ փափուկ խաղալիք է, որն իր վարդագույն ուղեկցի ձեռքում կախված է թելից։ «Ամեն ինչում անհանգստություն է», Վարյայի հույզերն անկանխատեսելի են։
• Պարզ չէ, թե որտեղ է տեղի ունենում նկարի գործողությունը. «Բարձր պատուհանը հուշում է նկուղի մասին, ցրված լույսը ենթադրում է ձեղնահարկ»։

Արվեստաբանության թեկնածու Դ. Սերյակովը նկարը գնահատել է որպես մոդեռն ոճի ստեղծագործություն։ Նա նշել է, որ բաց մոխրագույն պատերի հարթությունն ընդգծում է տեսողական տարածության պայմանականությունը։ Դիմանկարի երանգավորումը զուսպ է, այն հիմնված է սպիտակի և մոխրագույնի տարբեր երանգների համադրությունների վրա, բայց ծաղկամանները, սեղանի վրա դրված ուտեստները և մրգերը նկարված են վառ և հյութալի։ Աղջկա մուգ մազերը, սև կոշիկներն ու սեղանին դրված մետաղյա թեյնիկը նույնպես հակադրվում են պատի ֆոնի հետ։ Սերյակովն ընդգծել է նկարչի կողմից ուլտրամարինի վրձնահարվածներով կատարված մուգ հատվածների օգտագործումը, երբ Ֆեշինը օգտագործել է յուրօրինակ օպտիկական էֆեկտ (խառնուրդ՝ հեռավորության վրա ուլտրամարինը միաձուլվել է հարակից գույների հետ մեկ տոնի մեջ, բայց երբ մոտենում է, այն ստեղծում է սուր հակադրություններ)։ Ֆեշինն այս էֆեկտն օգտագործել է աղջկա մազերն ու շագանակագույն աչքերը պատկերելիս։ Սերյակովը կարծում է, որ այս նկարում Ֆեշինը դիմել է միտումնավոր անավարտության էֆեկտին («նոն ֆինիտո»), բայց այստեղ սա ունի «ավելի զուսպ հնչողություն», քան նրա մյուս նկարներում, «գրավվում է դեպի գեղանկարչական ձևի բնական պայմանականությունը»)։

Ըստ Սերյակովի՝ «նոն ֆինիտո» օգտագործելիս «Վարյա Ադորատսկայայի դիմանկարի» պատկերի ընդհանուր ձևերը լավ են «ընթերցվում», բայց «մանրամասն ուսումնասիրությունից հետո նկարներն սկսում են թրթռալ և տեղ-տեղ քանդվել՝ դառնալով քաոսային խիտ վրնձահարվածներ»։ Նա կարծում է, որ Նիկոլայ Ֆեշինի նկարը վառ օրինակ է այն բանի, որ «նոն ֆինիտոն», «լինելով պատկերման լեզվի բնական պայմանականությունների ուռճացում (որտեղ անփոփոխ կա հիմնականի գեղարվեստական ընտրություն երկրորդականից, և սկզբնական տեխնիկական տարրի արտահայտչությունը՝ գունավոր վրձնահարվածը, բնականորեն ապրում է նկարի ընդհանուր կառուցվածքում), կարող է դրսևորվել ոչ միայն որպես ուղիղ ճանապարհ դեպի ստեղծագործության մեջ անստրակտ սկզբի աճին, բայց նաև որպես ռեալիստական ձևի պատկերների ոճական մոտեցման հատկանիշ»։

Գ. Տուլուզակովան գրել է, որ ցուցահանդեսներին առաջին անգամ հայտնվելուց ի վեր հանդիսատեսը ակամա կապել է Նիկոլայ Ֆեշինի նկարը Վ. Սերովի «Դեղձերով աղջիկը» հայտնի նկարի հետ։ Երկու ստեղծագործությունները բավականին ընդհանրություններ ունեն՝ պատկերման առարկա, արտահայտիչ միջոցներ, տրամադրություն (հավասարակշռության, ներդաշնակության և երջանկության մթնոլորտ)։ Տուլուզակովան նշել է, որ մինչև 19-20-րդ դարերի սկզբին երեխաներին առանձնակի նշանակություն չի տրվել կերպարվեստում։ Վալենտին Սերովի «Դեղձերով աղջիկը» և Նիկոլայ Ֆեշինի «Վարյա Ադորատսկայայի դիմանկար» կտավներում հեղինակները պատկերել են «սոցիալական աղետներով լի հոգնած, հիվանդ ժամանակի հույսերի» պատկերը, «մաքուր օդի մի շունչ թերահավատության և հիասթափության մեջ, դժվարությունների և հակասությունների մեջ պարզություն գտնելու այս ցանկությունը»։

Ըստ Գ. Տուլուզակովայի՝ «Վարյա Ադորատսկայայի դիմանկարը» Վալենտին Սերովի ավելի վաղ նկարի կրկնությունը չէ, այլ իր նախորդի թեմայով նկարչի սեփական տարբերակն է։ Ֆեշինը պատկերել է սեղանին նստած աղջկան, ինչը նրան դարձրել է «նուրբ նատյուրմորտի» մի մասը։ Սա հեղինակին հնարավորություն է տալիս ընդգծել «մանկական մարմնի բնական նրբությունը, պլաստիկության քնքշությունը»։ Նկարիչն ուշադրությամբ նկարում է նատյուրմորտի մանրամասները, որն ընկալվում է բավականին ռեալիստորեն՝ աղջկա դիմանկարային կերպարին համապատասխան։ Նկարում պատկերված իրավիճակն ըստ Տուլուզակովայի արհեստական է, բայց դիտողի կողմից բավականին բնական է ընկալվում։ Տուլուզակովան, ինչպես և մյուս արվեստաբանները, ընդգծել է, որ նկարի կոմպոզիցիան անհամաչափ է. աղջկա կերպարը շեղված է կտավի կենտրոնական առանցքից։ Միևնույն ժամանակ, հերոսուհու դեմքը գտնվում է կտավի օպտիկապես ակտիվ մասում։

Պաբլո Պիկասո. Աղջիկը գնդի վրա (1905), 1971 թվականի խորհրդային դրոշմանիշ

Ինտերիերի մանրամասները, ինչպիսիք են ծաղկամաններով պատուհանը, պատին մանրանկարչությունը, սեղանին պատկերված ուտեստներն ու մրգերը, ըստ Տուլուզակովայի՝ կրկնակի նշանակություն ունեն։ Սրանք մի կողմից առօրյա կյանքի ատրիբուտներն են, որոնք վերստեղծում են ընտանեկան հարմարավետության մթնոլորտը։ Մյուս կողմից այս տարրերը կարևոր գունային և հյուսվածքային շեշտադրումներ են։ Կտավի տրամադրությունը համապատասխանում է ֆոնի հանգիստ գույնին՝ բազմազան երանգներով և մոխրագույնի երանգներով։ Տուլուզակովան նշել է, որ նկարում այս գույնը «ձեռք է բերում սադափի, թանկարժեք զարդերի հատկություններ»։

Նկարիչն օգտագործել է հակադիր և ինտենսիվ գույներ՝ նարնջագույն, դեղին և կապույտ։ Գունավոր բծերի դասավորությունն ընդգծում է նկարի ռիթմը՝ աղջկա բաց շագանակագույն մազերը, սեղանին և ձեռքերում նարնջագույն նարինջներ, պատուհանագոգին՝ նարնջագույն ծաղիկներ։ Նկարի սառը երանգների սահմանը սևն է, տաք գույների սահմանը՝ դեղինը։ Նկարում ամենավառ կետն աղջկա զգեստն է։ Այն ջերմություն է ստանում՝ ի տարբերություն սառը պատի։

Նիկոլայ Ֆեշինի վրձինը բավականին զուսպ է, բայց նատյուրմորտը ցույց է տալիս նրա ստեղծագործությանը բնորոշ արտահայտչականությունը։ Անզգույշ վրձնահարվածները (որի շնորհիվ դրանք ռելիեֆային են և ազատ) փոխանցում են ոչ միայն առարկաների ձևը, այլև նյութերի առարկայական որակները՝ թեյնիկի արծաթը, ծաղկամանի թափանցիկությունը, նարինջների կամ խաղողի հյուսվածքը։ Ըստ Գալինա Տուլուզակովայի՝ տպավորիչ է բաժակի պատկերումը. նկարիչը նկարչական գործիքը քսել է դեռևս թաց ներկի վրայով և հասել ապակու էֆեկտի։ Դրա միջից թափանցում են են սեղանին ընկած մրգերը։ Սեղանի վրա ցրված առարկաների խառնաշփոթի մեջ Տուլուզակովան տեսնում է տան միջավայրի անբռնազբոսիկությունը, ինչպես նաև հնարավորություն է դիտողին ցուցադրելու հիշվող դեկորատիվ էֆեկտ։ Նկարը ստեղծագործություն է, որտեղ բովանդակությունն ու ֆորմալ կողմը չեն կարող տարանջատվել։

Արվեստի քննադատ և բանաստեղծուհի Լարիսա Դավթյանը գրել է, որ նկարի հերոսուհուն ի սկզբանե ընկալել է որպես «շատ մարդկային դեմքով հսկայական տիկնիկ», քանի որ աղջիկն ամբողջ հասակով նստած է սեղանին։ Նրա կարծիքով՝ սա ոչ թե անճաշակություն է, այլ վտանգավոր մարտահրավեր «սեղանն Աստծո գահն է» սուրբ գաղափարին։ Դրանից հետո նա հասկացել է, որ սա տիկնիկի դերակատարում չէ (ինչպես Սուոկը Յուրի Օլեշայի «Երեք հաստլիկներ»-ում), քանի որ աղջկա դեմքի արտահայտությունը լուրջ է, նա ակնհայտորեն զգում է նման բեմահարթակում գտնվելու անհարմարությունը։ Վարյա Ադորատսկայայի հայացքում Դավթյանը կարդացել է տարօրինակ մեծերին ուղղված երեխայի տարակուսած հարցը. «Իսկ ինչու՞ ինձ նստեցրիր այստեղ»։ Սեղանին նստած աղջիկը, ըստ քննադատի, չունի այն ներքին հավասարակշռությունը, որն առկա է Պաբլո Պիկասոյի նկարում գնդակի վրա հավասարակշռություն պահող աղջկա մեջ։

Լարիսա Դավթյանը Ֆեշինի նկարում նշել է մարտահրավերն ու գեղարվեստական սադրանքը, եթե ոչ Պիկասոյի ոճով, ապա Ֆեշինի՝ խորը ենթագիտակցական մակարդակում անհամաձայնությունները դուրս հանելու ձևով, երիտասարդ բնորդի նկատմամբ բարձր պահանջներ դրսևորելով, թողտվության բացակայությամբ։ Մանկության աշխարհը նա ուրվագծել է դեկորի տարրերով, այլ ոչ թե երեխայի դեմքին անհոգության արտահայտմամբ։

«Իյան դդումների հետ» նկարը որպես «Վարյա Ադորատսկայայի դիմանկարի» շրջասություն

«Իյան դդումների հետ» նկարը (1923 թվական, երկար ժամանակ գտնվել և ցուցադրվել է ԱՄՆ Սանտա Ֆե շրջանի Ֆորեսթ Ֆենի պատկերասրահի հավաքածուում) Տուլուզակովայի կարծիքով հանդիսանում է «Վարյա Ադորատսկայայի դիմանկարի» շրջասությունը։ Այն զարգացնում է Ֆեշինի պլեներային և ինտերիերային կոմպոզիցիոն դիմանկարների գիծը և հարազատ է նրա ստեղծագործությունների ռուսական շրջանի դիմանկարների ոգուն։ Նկարչի դուստրը (հետագայում՝ ամերիկացի բալետի պարուհի, արտ թերապևտ և արվեստաբան Իյա Ֆիշերը) նստած է սեղանին։ Նրա ձեռքերում կտրած կանտալուպա է։ Աղջկա կողքին նկարիչը տեղակայել է նատյուրմորտ, որում ներկայացված են խնձորներ, տանձեր, սալորներ, արքայախնձոր և ծաղկեփունջ։ Մրգերը նկարված են շագանակագույն երանգների մեջ՝ սևից մինչև դեղին, և առաջինն են գրավում դիտողի ուշադրությունը։ Ֆոնը վարագուրված է։ Աղջկա մարմինը, ինչպես և «Վարյա Ադորատսկայայի դիմանկարում», կողքի է թեքված, դեմքը կիսով չափ շրջված է, աչքերը՝ իջեցված։ Աղջկան համապատասխանում է այլ գունային գամմա, որը ձևավորում են մոխրագույնասպիտակ ֆոնը, սփռոցը, շրջազգեստը, Իյայի ոսկեգույն մազերը և նուրբ մաշկը։ Գույների հակադրությունը բացահայտում է, ըստ Տուլուզակովայի, նրա փխրունությունը, «գրեթե աննյութականությունը»։ Միևնույն ժամանակ նա կարծում է, որ Իյայի դիմանկարը չի ընկալվում որպես մանկության ընդհանրացված պատկեր կամ դարաշրջանի հույսի մարմնացում, ինչպես «Վարյա Ադորատսկայայի դիմանկարը», չնայած նրա գեղանկարչական առաջադրանքներն ավելի բարդ են։

Գրականություն

• Воспоминания (оригинал — Архив МИН РТ., ф.-4., оп. 1., д. 2/16-68/4) / Адоратская В. В. // К вопросу о творчестве Николая Фешина / Воронков С. Н. — Санкт-Петербургский Академический институт живописи, скульптуры и архитектуры имени И. Е. Репина. — 1999. — С. 116. — 125 с.
• Воронков С. Н К вопросу о творчестве Николая Фешина. Дипломная работа, перераб. и исправл. — СПб: Санкт-Петербургский Академический институт живописи, скульптуры и архитектуры имени И. Е. Репина, 1999. — 125 с.
• Воронов Вл. Судьба Николая Фешина // Огонёк : журнал. — 1964. — № 29 (1925). — С. 16—17. Архивировано из первоисточника 16 Դեկտեմբերի 2018.
• Гофман И. М Головин-портретист. — Л.: Художник РСФСР, 1978. — 163 с. — 20 000 экз.
• Давтян Л. Долгое возвращение Николая Фешина // Иные берега : журнал. — 2012. — № 4 (28). — С. 20—31.
• Д-в, Вл. По выставкам // День : газета. — 1915. — № 4 (28). — С. 3.
• Дульский П. М Н. Фешин. — Казань: Казанское отделение государственного издательства, 1921. — 32 с. — (Библиотека иллюстрированных монографий отдела изобразительных искусств Казанского народного комиссариата по просвещению. Выпуск 1).
• Капланова С. Г. Творческий путь Н. И. Фешина // Николай Иванович Фешин. Документы, письма, воспоминания о художнике : сб. / Сост. и автор комментариев Г. Могильникова. — Л. : Художник РСФСР, 1975. — С. 7—20.
• Капланова С. Г. Николай Иванович Фешин // Очерки по истории русского портрета конца XIX — начала XX века : сб. ст. / Под ред. Н. Г. Машковцева и Н. Т. Соколовой. — М. : Искусство, 1964. — С. 277—294.
• Корнилов П. Е. Воспоминания о Н. И. Фешине // Николай Иванович Фешин. Документы, письма, воспоминания о художнике : сб. / Сост. и автор комментариев Г. Могильникова. — Л. : Художник РСФСР, 1975. — С. 142—143.
• Кузнецов А. Е. Портрет Вари Адоратской // Николай Фешин. 1881 / 1955. Живопись. Рисунок. Из собрания Государственного музея изобразительных искусств Республики Татарстан и частных коллекций. Москва, галерея «Арт-Диваж» : каталог / Вступ. статья И. И. Галеева, Г. П. Тулузаковой, А. Е. Кузнецова. — М. : Скорпион, 2004. — С. 18—23.
• Любимов А. А. Воспоминания о Н. И. Фешине // Николай Иванович Фешин. Документы, письма, воспоминания о художнике : сб. / Сост. и автор комментариев Г. Могильникова. — Л. : Художник РСФСР, 1975. — С. 109—119.
• Новицкий А. И. Возвращение Вареньки // Казань : журнал. — 1994. — № 9—10. — С. 156—160.
• Новицкий А. И. Государственный музей изобразительных искусств Республики Татарстан. Казань. — М.: Белый город, Государственный музей изобразительных искусств Республики Татарстан, 2002. — 64 с. — (Сокровища русского искусства).
• Серяков Д. Г. III. 2. «Нон-финито» в портрете // Проблемы «нон-финито» в творчестве Николая Ивановича Фешина : диссертация на соискание учёной степени кандидата искусствоведения. — М. : Научно-исследовательский институт теории и истории изобразительных искусств Российской академии художеств, 2009. — С. 103—118. — 239 с.
• Тулузакова Г. П. Николай Фешин: портреты дочери Ии // Вторые Казанские искусствоведческие чтения: материалы Международной научно-практической конференции. К 130-летию со дня рождения Н. И. Фешина. Казань, 2—3 ноября 2011 г. / Министерство культуры Республики Татарстан, Государственный музей изобразительных искусств Республики Татарстан; редакц. коллегия: Р. М. Нургалеева, Д. Д. Хисамова, О. А. Хабриева : Сборник. —Казань, 2014. — С. 13—18. — ISBN 978-5-93962-688-0.
• Тулузакова Г. П. Николай Фешин: Казань – Таос. К 1000-летию Казани // Третьяковская галерея : журнал. — 2015. — № Специальный выпуск 1. Россия — Америка: на перекрёстках культур. — С. 13—18.
• Тулузакова Г. П. Николай Фешин: Альбом. — СПб.: Золотой век, 2007. — 480 с. — (Русские художники. XX век).
• Тулузакова Г. П. Николай Фешин: Казань – Санта-Фе. К 1000-летию Казани // Третьяковская галерея : журнал. — 2005. — № 2. — С. 14—21.
• Тулузакова Г. П. Николай Фешин в России // Альманах Государственного Русского музея. — 2012. — В. 343. Николай Фешин. — С. 9—18. — ISBN 978-5-93332-406-5.
• Тулузакова Г. П. Эволюция творчества Н. И. Фешина, 1881—1955 гг.: Основные проблемы : диссертация на соискание учёной степени кандидата искусствоведения. — СПб. : Санкт-Петербургский государственный академический институт живописи, скульптуры и архитектуры имени И. Е. Репина при Российской академии художеств, 1998. — 221 с.
• Чеботарёв К. К. Воспоминания о Н. И. Фешине // Николай Иванович Фешин. Документы, письма, воспоминания о художнике : сб. / Сост. и автор комментариев Г. Могильникова. — Л. : Художник РСФСР, 1975. — С. 82—84.
• Николай Фешин. Каталог выставки произведений Н. И. Фешина в Государственном музее изобразительных искусств Республики Татарстан 22 ноября 2006 — 20 января 2007. Живопись. Графика. Скульптура. Декоративно-прикладное искусство. — Казань: Заман, 2006. — 112 с. — ISBN 5-89052-036-9
• Рожин А. Всё ново, и всё волнует! // Третьяковская галерея. — 2012. — В. 2 (35). — С. 9—18.
• Успенский А. М. Русский Фешин. Выставка Н. И Фешина. Живопись, рисунок. Галерея «Арт-Диваж» 3 июня — 26 июля // Новый мир искусства : журнал. — 2004. — № 39. — С. 16—18.
• Файнберг А. Б. Художники Татарии. — Л.: Художник РСФСР, 1983. — 232 с. — 5000 экз.
• Valeev Nail M. David Burliuk and his Kazan Correspondents // Journal of International Network Center for Fundamental and Applied Research : journal. — 2017. — № 4 (2). — P. 79—90. — ISSN 2411-3239. —