Վիքիպեդիա

Նորիլսկ

քաղաք Ռուսաստանում

Նորիլսկ, Ռուսաստանի Կրասնոյարսկի երկրամասի մարզային ենթակայության քաղաք։ Գտնվում է Թայմիր թերակղզուց հարավ գտնվող տարածաշրջանի հյուսիսում, Ենիսեյից մոտավորապես 90 կմ դեպի արևելք, Կրասնոյարսկից 1500 կմ հյուսիս, Արկտիկայի շրջանից 300 կմ հյուսիս և Հյուսիսային բևեռից 2400 կմ հեռավորության վրա[2][3]։ «Աշխատանքային արիության քաղաքներից» մեկն է[4]։

Նորիլսկ
Դրոշ Զինանշան

ԵրկիրՌուսաստան Ռուսաստան
Հիմնադրված է1935 թ.
Մակերես23,16 կմ²
ԲԾՄ90 մետր
Բնակչություն▲179 554 մարդ (հունվարի 1, 2018)[1]
Ժամային գոտիUTC+7
Հեռախոսային կոդ3919
Փոստային դասիչ663300–663341
Պաշտոնական կայքnorilsk-city.ru​(ռուս.)
Նորիլսկ (Ռուսաստան)##
Նորիլսկ (Ռուսաստան)

Նորիլսկը աշխարհի ամենահյուսիսային քաղաքն է՝ ավելի քան 150 հազար մարդ բնակչությամբ[5]։ Նրա բնակչությունը 174 453 մարդ է (2021 թվական)։ Քաղաքը բնակեցվածությամբ երկրորդն է տարածաշրջանում Կրասնոյարսկից հետո։ 2016 թվականից ի վեր բնակչությունը անշեղորեն աճում է։ 2017 թվականից ի վեր առաջին անգամ նկատվում է բնակչության միգրացիոն հոսք։ Բնակչության բնական աճը 2018 թվականին կազմել է 1357 մարդ՝ ծնվել է 2381 մարդ, մահացել՝ 1024 մարդ։

Գունավոր մետալուրգիայի խոշոր կենտրոն է։

2004 թվականին երկու արբանյակ քաղաքներ (Տալնախը և Կայերկանը) դարձել են Նորիլսկ քաղաքի շրջանները, իսկ Օգաները՝ Կենտրոնական շրջանի մի մասը։ Նորիլսկին ենթակա է Սնեժնոգորսկ քաղաքատիպ ավանը, որն առաջացել է 1963 թվականին՝ որպես Ուստ-Խանտայի հիդրոէլեկտրակայանի շինարարների բնակավայր։

Դասակարգվում է որպես օտարերկրյա քաղաքացիների համար կարգավորվող այցելություններ ունեցող տարածք[6]։

Անվանում խմբագրել

Նորիլսկ անվանումը ծագել է Նորիլսկայա գետի (Նորիլկա, Պյասինա գետի ավազան) և Նորիլսկի լեռների անունից։ Ճանապարհորդներ Խարիտոն Լապտևը, Ալեքսանդր Միդենդորֆը և Ֆեոդոր Շմիդտը իրենց զեկույցներում նշել են Նորիլսկ գետը և Նորիլսկի լեռները։ Արկտիկայի հետազոտող Նիկոլայ Ուրվանցևը ենթադրել է, որ Նորիլսկ գետն իր անունը ստացել է 16-17-րդ դարերում Մանգազեյա քաղաքի գոյության ժամանակ, երբ Թայմիրը բնակեցված է եղել ռուս ձկնորսներով։ Գետի անվանման հավանական ծագումը նա համարել է «նորիլո» բառից, որը նշանակում է երկար բարակ բևեռ[7]։ Մեկ այլ վարկածի համաձայն` անունը ծագել է «ներիլե» բառից, որը նշանակում է «հողե բլուր»[8]։ Ըստ անվան ծագման մեկ այլ վարկածի՝ այն ծագել է էվենկերեն նարուս կամ նորիլ բառից, որը նշանակում է «ճահիճներ»[9]։ Հնարավոր է նաև նյուրիլցի էվենկյան ցեղի անունից կամ Մուրիլսկոյե լճից[10]։ Մեկ այլ տարբերակ հիմնված է ապագա բևեռային քաղաքի մոտ գտնվող Նորիլսկի լճերի վրա, որի անունը, իր հերթին, գալիս է «нор» բառից, որը Արևմտյան Սիբիրում օգտագործվում է ջրով լողավազան կամ փոս անվանելու համար[11]։ Նորիլսկի բնակիչները կատակում են անվան ծագման մասին` ասելով՝ «ուր էլ որ գնաս, քամին միշտ փչում է քո մռութին»[12]։

Պատմություն խմբագրել

Ժամանակակից Նորիլսկի տարածքում մարդիկ բրոնզի դարում արդեն իմացել են հանքանյութերի մասին։ Պյասինո լճի մոտ հայտնաբերվել են հալման և ձուլման պարզունակ սարքավորումներ, ինչպես նաև հումք[13]։

16-17-րդ դարերում Նորիլսկի հանքավայրերի պղինձն օգտագործել են Մանգազեյայի բնակիչները (քաղաք, որը գտնվել է Տազ գետի բևեռային շրջանի վերևում), որը եղել է առևտրի և արհեստագործական կենտրոն[14]։ 1972-1975 թվականներին Մանգազեյայի պեղումների ժամանակ պրոֆեսոր Մ. Ի. Բելովը հայտնաբերել է ձուլարանային ընդարձակ բակ[15]։ Հայտնաբերված պղնձի արտադրանքի մնացորդները եղել են պլատինային մետաղներ։

Նորիլսկի շրջանի հետագա ուսումնասիրությունը կապված է 1919-1926 թվականների Ն. Ն. Ուրվանցևի արշավախմբերի հետ, որոնք հաստատել են ածխի և բազմամետաղային հանքաքարերի հարուստ հանքավայրերի առկայությունը Պուտորանի սարավանդի արևմտյան հոսանքներում[16]։

 
Նորիլսկի առաջին տունը

1921 թվականին Ուրվանցևի արշավախմբի ժամանակ, Շմիդտիխա լեռան հյուսիսային ստորոտին կառուցվել է փայտե խրճիթ, որը համարվում է Նորիլսկի առաջին տունը (Զրո պիկետ)[17]։ Հետո այն տեղափոխվել է, այժմ խրճիթը գտնվում է Նորիլսկի թանգարանի մոտ և ունի պատմական օբյեկտի կարգավիճակ[18]։ 1935 թվականին Նորիլագի բանտարկյալների ուժերով սկսվել է Նորիլսկի լեռնամետալուրգիական կոմբինատի շինարարությունը։

Մինչև 1951 թվականը Նորիլսկ գյուղը և Նորիլսկի գործարանի արդյունաբերական տարածքը գտնվել է Նուլևյան պիկետում, ներկայումս սա այսպես կոչված «հին» քաղաք է, այնտեղ բնակելի շենքեր չկան։

1940-ականների վերջին սկսվել է նախագծումը, իսկ 1951 թվականին սկսվել է «նոր» քաղաքի շինարարությունը Դոլգոգո լճի արևելյան ափին։ Քաղաքի շինարարությունը սկսել են Գուլագի (Նորիլագի) բանտարկյալները։ 1953 թվականի ամռանը տեղի է ունեցել Նորիլսկի ապստամբությունը՝ Գորլագի բանտարկյալների ապստամբությունը։

ՌԽՖՍՀ Գերագույն խորհրդի նախագահության 1953 թվականի հուլիսի 15-ի հրամանագրով Նորիլսկ գյուղը ստացել է քաղաքի կարգավիճակ[19]։

Ներքին գործերի նախարարության 1956 թվականի օգոստոսի 22-ի թիվ 0348 հրամանով դադարեցվել է Նորիլսկի հարկադիր աշխատանքի ճամբարի գոյությունը։

Ի հիշատակ Նորիլսկի պատմության «ճամբարային» ժամանակաշրջանի, քաղաքում կառուցվել են հուշահամալիրներ։ Բորիս Իվանովը իր «Վճարելով պլատինի համար» գրքում գրել է նրանցից ամենահայտնիների մասին՝

  Նորիլսկի կենտրոնում` Գվարդեյսկայա հրապարակում, «հանդիսավորության մթնոլորտում» տեղադրեցին հիմնաքարը՝ խոստանալով կանգնեցնել մի հուշարձան այս վայրում նրանց համար, ովքեր ստեղծել են բույսի և հրաշք քաղաքների հիմքը։ 100 ֆունտ կշռող այս բազալտե բլոկը առաքվել է Ռուդնայա լեռից։ Դրան կցված ափսեի վրա գրված է. «Այստեղ կկառուցվի օբելիսկ, որը միշտ հիշեցնում է Նորիլսկի բնակիչների սխրանքը, որոնք նվաճեցին տունդրան և ստեղծեցին մեր քաղաքն ու գործարանը»։ Պատմական չափանիշներով դնելը տեղի է ունեցել վերջերս՝ 1966 թվականի հունիսի 26-ին...  

2020 թվականի հուլիսի 17-ին հիմնաքարի տեղում բացվել է «Նորիլսկի մետալուրգների» հուշարձանը։ Հիմնաքարն ինքը քանդակագործական հորինվածքի մի մասն է[20]։

Նորիլսկի շրջանի հետագա զարգացման կարևոր իրադարձություն է եղել 1966 թվականին Օկտյաբրսկի պղնձ-նիկելի հանքաքարի հայտնաբերումը, որը գտնվում է Նորիլսկից 40 կիլոմետր հյուսիս-արևելք[21]։ Միաժամանակ հիմնադրվել է հանքարդյունաբերական Տալնախ քաղաքը։ Նոր հանքավայրերից հումք մշակելու համար 1971 թվականին հիմնադրվել է Նադեժդինսկի մետալուրգիական գործարանը որը գտնվում է Նորիլսկից 15 կմ դեպի արևմուտք և կառուցվել մինչև 1981 թվականը։

2014 թվականից քաղաքը Ռուս ուղղափառ եկեղեցու նորաստեղծ Նորիլսկի թեմի կենտրոնն է։

2022 թվականի նոյեմբերի 15-ին 1941-1945 թվականների Հայրենական մեծ պատերազմում հաղթանակի հասնելու գործում քաղաքի բնակիչների նվիրումի և աշխատանքային հերոսության համար քաղաքին շնորհվել է Ռուսաստանի Դաշնության «Աշխատանքի քաջարի քաղաք» պատվավոր կոչում[4]։

Աշխարհագրություն խմբագրել

Կլիմա խմբագրել

Նորիլսկը և նրա շրջակայքը պատկանում են Հեռավոր հյուսիսի շրջաններին։ Նորիլսկը բնութագրվում է մերձարկտիկական տիպի չափազանց կոշտ կլիմայով (ըստ Կյոպպենի դասակարգման՝ այն անցումային է ենթաբարկտիկից (Dfc ինդեքս) դեպի Արկտիկա (ET ինդեքս))։ Սա աշխարհի ամենացուրտ քաղաքներից մեկն է, որը զգալիորեն ավելի ցուրտ է, քան Մուրմանսկը, որը գտնվում է գրեթե նույն լայնության վրա[22]։

Քաղաքում ձմեռը երկարատև է և ցուրտ (հունվարի միջին ջերմաստիճանը կազմում է մոտ −27 °C), որի հատկանշական առանձնահատկությունն է ցրտաշունչ եղանակի հաճախակի առաջացումը՝ զուգորդված ուժեղ քամիներով։ Բացասական ջերմաստիճանների ժամանակաշրջանը տևում է տարեկան մոտ 240 օր, ավելի քան 50 օր՝ լինում են ձնաբքեր[23][24]։ Կլիմայական ձմեռը տևում է հոկտեմբերի սկզբից մինչև մայիսի վերջ։ Ձյան ծածկույթը տևում է տարեկան 7-ից 9 ամիս։ Ամառը կարճ է (հուլիսի կեսեր) և զով (հուլիսի միջին ջերմաստիճանը +14,3 °C)[24]:

Նորիլսկում օդի միջին տարեկան ջերմաստիճանը −9,6 °C է, բացարձակ ջերմաստիճանների տարեկան տատանումները՝ 85 °C։ Տարեկան միջին հարաբերական խոնավությունը մոտ 76% է[24]։

Բևեռային օրը Նորիլսկում տևում է մայիսի 20-ից հուլիսի 24-ը, բևեռային գիշերը՝ նոյեմբերի 30-ից հունվարի 13-ը[25]։

Ժամային գոտի խմբագրել

Նորիլսկ քաղաքը գտնվում է MSC+4 ժամային գոտում (Կրասնոյարսկի ժամանակով)։ UTC-ի նկատմամբ կիրառվող ժամանակի շեղումը +7:00 է։

Բնակչություն խմբագրել

Պատմական բնակչություն
ՏարեթիվԲնակ․±%
193913 886—    
1959109 442+688.1%
1970135 487+23.8%
1979180 358+33.1%
1989174 673−3.2%
2002134 832−22.8%
2010175 365+30.1%
2021182 701+4.2%
Source: Census data

Ժողովրդագրություն խմբագրել

2009 2017 2018 2019 2020
Ծնվածներ 2407 2478 2381 2120 2148
Մահացածներ 1205 1055 1024 841 1061
Բնակչության բնական աճը 1202 1423 1357 1279 1087
Ժամանածներ 3591 13 395 14 207 12 585 11 692
Լքածներ 6752 13 233 14 139 13 024 11 692
Միգրացիոն բնակչության աճ (արտահոսք) -3161 162 68 -439 -257

Ազգային կազմ խմբագրել

 
Ստրոգանինա, հյուսիսային ժողովուրդների խոհանոցի հիմնական ուտեստներից մեկը:

Քաղաքի բնակչության էթնիկ կազմը բազմազան է։ Բնակչության ամենաբազմաթիվ ազգային և մշակութային խմբերը 2010 թվականի դրությամբ եղել են ռուսները, ուկրաինացիները, ադրբեջանցիները, թաթարները, լեզգիները, չուվաշները, բաշկիրները, բելառուսները, օսերը, նոգայները և ղազախները[26]։ Ներկայում Նորիլսկի բնակչությունը գրեթե ամբողջությամբ բաղկացած է 20-րդ դարի երկրորդ կեսին քաղաք տեղափոխվածներից և նրանց ժառանգներից, սակայն 1953 թվականին համաներման ենթարկված բանտարկյալների ժառանգները դեռևս ապրում են քաղաքում։ Քաղաքում քիչ են բնիկ ազգությունների ներկայացուցիչները՝ նենեցներ, էնեցներ, նգանասաններ և դոլգաններ։

Բնակչության առանձնահատկություններ խմբագրել

Ինչպես քաղաքաստեղծ մետալուրգիական ձեռնարկություններից առաջացած այլ քաղաքներում, տեղի բնակչությունը մեծ մասշտաբով նշում է Մետալուրգի օրը[27]. Բնիկ հյուսիսային ազգությունները (նենեցներ, դոլգաններ և այլն) նշում են Հեյրոյի տոնը՝ արևի վերադարձը երկինք բևեռային գիշերից հետո[28]։

Շնորհիվ այն բանի, որ Նորիլսկը գտնվում է Թայմիր թերակղզում, Ռուսաստանի մնացած մասը սովորաբար կոչվում է «մայրցամաք» և տարածված են «տեղափոխվել մայրցամաք» կամ «մայրցամաքում» արտահայտությունները։

2021 թվականին Ռուսաստանի Դաշնության Կառավարությունը, Կրասնոյարսկի երկրամասը, Նորիլսկը և Նորնիկելը հաստատել են քաղաքի զարգացման նախագծերը մինչև 2035 թվականը ՝ 120,1 միլիարդ ռուբլի բյուջեով (24 միլիարդ ՝ գանձարանից, 14,8 միլիարդ՝ Կրասնոյարսկի երկրամասի բյուջեից, 81,3 միլիարդ ՝ Նորնիկելի միջոցներից)[29]։ Ծրագրերը ներառում են բնակարանային ֆոնդի վերանորոգում, ենթակառուցվածքների վերանորոգում, բնակիչների վերաբնակեցում բարենպաստ կենսապայմաններ ունեցող շրջաններում[30]։ 2021 թվականի հունվարի 1-ի դրությամբ բնակարան է ձեռք բերել և մայրցամաք տեղափոխվել նորիլչանի և դուդինի 8064 ընտանիք։ Մինչև 2035 թվականը նախատեսվում է կառուցել 100 նոր տուն՝ 400 հազար քմ ընդհանուր մակերեսով և մի շարք սոցիալական նշանակության օբյեկտներ։ 2023 թվականի մարտին «Նորնիկել» ընկերության նախագահ Վլադիմիր Պոտանինը հայտնել է, որ քաղաքի վերանորոգման աշխատանքներն ընթանում են ժամանակացույցից առաջ[31][32]։

Վարչական բաժանում խմբագրել

2005 թվականից Նորիլսկ քաղաքը բաժանվել է երեք տարածքային ցրված վարչական շրջանների, որոնց բնակչությունը կազմում է.

  • Կենտրոնական շրջան (ներառյալ Օգաները)՝ 106 044
  • Տալնախ՝ 47 216
  • Կայերկան՝ 21 665

Իշխանություններ խմբագրել

Նորիլսկի պատգամավորների քաղաքային խորհուրդ խմբագրել

Ընտրության ամսաթիվ՝ 11.09.2022

Պաշտոնավարման ժամկետը՝ 5 տարի

Նախագահ՝ Ալեքսանդր Պեստրյակով[33]

Կուսակցություն Պատգամավորների թիվը[34]
«Միասնական Ռուսաստան» 28
Ռուսաստանի լիբերալ-դեմոկրատական կուսակցություն 3
Ռուսաստանի Դաշնության կոմունիստական կուսակցություն 1
«Արդար Ռուսաստան» 1
Ռուսական բնապահպանական կուսակցություն «Կանաչներ» 1
Նոր մարդիկ 1

Նորիլսկի քաղաքապետ խմբագրել

01/27/2021 թվականից - Դմիտրի Կարասյով։ Պաշտոնավարման ժամկետը՝ 5 տարի։

Կրասնոյարսկի երկրամասի օրենսդիր ժողով խմբագրել

2021 թվականի սեպտեմբերին թարմացվել է Կրասնոյարսկի երկրամասի օրենսդիր ժողովի կազմը։ Թիմիրի թիվ 23 ընտրատարածքի պատգամավոր է ընտրվել Սերգեյ Սիզոնենկոն[35]։

Ճարտարապետություն խմբագրել

 

Ճամբարի զորանոցի վերակառուցումը հենց քաղաքի լիարժեք նախագիծն է եղել որը ղեկավարել է Նորիլսկի ճամբարների ղեկավար Աբրահամ Զավենյագինը։ Ճարտարապետներն եղել են Նորիլլագի բանտարկյալները՝ Գևորգ Քոչարը, Միքայել Մազմանյանը և Օլգերդ Տրուշինսը։ Քաղաքի առաջին շենքերը կառուցվել են նեոկլասիկական ոճով և հիշեցնում են Սանկտ Պետերբուրգը։ Նեպոկոյչիցկիի կինը՝ Լիդիա Մինենկոն, նույնպես նշանակալի ներդրում է ունեցել[36]։ Գլխավոր հատակագիծը կազմելիս հաշվի են առնվել տարածքի առանձնահատկությունները, օրինակ՝ Դոլգոյե լիճը և հարավարևմտյան շրջանի ջրամբարները։ Քաղաքի կազմը հիմնված է գլխավոր պողոտայի վրա՝ տեղ-տեղ ընդհատված հրապարակներով։

Հիմնական խնդիրներից է եղել ուժեղ քամիների ազդեցությունը նվազագույնի հասցնելը։ Առաջին որոշումները անհաջող են ստացվել։ Սրանից հետո նրանք որոշել են քաղաքային բլոկները դարձնել փակ և կոմպակտ[37]։

1960-ականներին Նորիլսկի ճարտարապետության մեջ հայտնվել է ստանդարտ շինարարությունը[37]։

2021 թվականին «Նորնիկելը» գործարկել է տների վերանորոգման ծրագիրը, որն իր մասշտաբով Մոսկվայից հետո երկրորդն է Ռուսաստանում[38][39]։

 
Տիպիկ տուն Նորիլսկում

Քաղաքի բարդ երկրաբանական պայմանները (մշտական սառույց, փափուկ հողեր) որոշում են շինարարության մեջ հատուկ նախագծային լուծումներ։ Տիպիկ Նորիլսկի տները կառուցված են սառեցված կույտերի հիմքի վրա օդափոխվող ստորգետնյա օդափոխությամբ, ինչը կանխում է մշտական սառույցի հալեցումը։ Նորիլսկի տների բնորոշ արտաքին հատկանիշը, որն առաջացել է օդափոխվող ստորգետնյա օգտագործման պատճառով, բարձր պատշգամբն է։

2022 թվականի օգոստոսի 3-ին Կրասնոյարսկի երկրամասի նահանգապետ Ալեքսանդր Ուսսը և Սիբիրի դաշնային օկրուգում նախագահի լիազոր ներկայացուցիչ Անատոլի Սերիշևը դրական են գնահատել շինարարության և քանդման ծրագրի առաջընթացը, որը մինչև 2024 թվականը Նորիլսկի զարգացման համապարփակ ծրագրի մաս է կազմում[40]:.

Տնտեսություն խմբագրել

 

Կրասնոյարսկի երկրամասի համախմբված բյուջեի ավելի քան 30%-ը ձևավորվում է Նորիլսկում։ 1960-ական թվականներից այստեղ արդյունահանվում են պղնձի-նիկելի հանքաքարեր, ամենամեծ հանքավայրը գտնվում է Նորիլսկից 40 կմ հյուսիս-արևելք։ Նորիլսկը գունավոր մետալուրգիայի խոշոր կենտրոն է, այստեղ արդյունահանվում են գունավոր մետաղներ՝ պղինձ, նիկել, կոբալտ, թանկարժեք մետաղներ՝ պալադիում, օսմիում, պլատին, ոսկի, արծաթ, իրիդիում, ռոդիում և ռութենիում, Ենթամթերք՝ տեխնիկական ծծումբ, մետաղական սելեն, թելուր և ծծմբաթթու։

Քաղաք ձևավորող ձեռնարկությունը Նորնիկելի լեռնամետալուրգիական ընկերության բևեռային մասնաճյուղն է (նախկինում՝ Նորիլսկի լեռնամետալուրգիական կոմբինատ)։ Ընկերությունն արտադրում է համաշխարհային պալադիումի 35%-ը, պլատինի 25%-ը, նիկելի 20%-ը, ռոդիումի 20%-ը և կոբալտի 10%-ը։ Ռուսաստանում նիկելի 96%-ը, կոբալտի 95%-ը, պղնձի 55%-ը արտադրվում է Նորիլսկում։ 2022 թվականին Նորլիսկի եկամուտը կազմել է 16,9 մլրդ դոլար, զուտ շահույթը՝ մոտ 6 մլրդ դոլար[41][42]։

Գունավոր մետաղների արտադրությունն ապահովելու համար Նորիլսկի արդյունաբերական շրջանն ունի բոլոր անհրաժեշտ ենթակառուցվածքները՝ էլեկտրաէներգիա, հիդրոէներգիա, արդյունաբերական շինարարական ձեռնարկություններ և շինանյութերի արտադրություն, վերանորոգման և սպասարկման ձեռնարկություններ։

Էներգամատակարարումն իրականացվում է Նորիլսկի ՋԵԿ-1, ՋԵԿ-2, ՋԵԿ-3-ից, որոնք գտնվում են քաղաքի տարբեր տարածքներում։ Էլեկտրաէներգիայի հիմնական սպառողները «Նորիլսկի Նիկելի» արդյունաբերական ձեռնարկություններն են, որին պատկանում են ջերմաէլեկտրակայանները[43];

Վերջերս Նորիլսկը դառնում է ավելի ու ավելի տարածված տուրիստական ուղղություն։ 2019-2022 թվականներին զբոսաշրջային հոսքը դեպի քաղաք աճել է երեք անգամ՝ տարեկան հասնելով 12 հազար մարդու[44];

Տրանսպորտ խմբագրել

Էնտուզիաստների խմբերը արտաճանապարհային մեքենաներով ավտոերթեր են անում դեպի Նորիլսկ Ռուսաստանի այլ քաղաքներից[45][46][47]։

Նորիլսկը ավտոմոբիլային երկաթուղիներով միացված է Դուդինկա նավահանգստին, որը ծովային կապով կապված է Արխանգելսկի և Մուրմանսկի հետ ամբողջ տարվա ընթացքում, իսկ ամառային նավիգացիայի ժամանակ՝ Կրասնոյարսկի և Դիքսոնի հետ գետային կապով[48]։

1998 թվականին Նորիլսկի երկաթուղին ամբողջությամբ վերացրել է ուղևորափոխադրումները և այժմ օգտագործվում է միայն բեռնափոխադրումների համար։

Բացի ներքին քաղաքից, գործում է ավտոբուսի ծառայություն Դուդինկայի հետ։ Լայնորեն զարգացած են տաքսի ընկերությունների ծառայությունները (մի քանի տասնյակ կազմակերպություններ)։ Նաև վատ եղանակին քաղաքից դուրս գտնվող Norilsk Nickel արդյունաբերական ձեռնարկությունների աշխատողները տեղափոխվում են ամենագնաց մեքենաներով, այսպես կոչված «հերթափոխով մեքենաներով»։

Համարանիշի կոդն է՝ 24 RUS, 124 RUS։

 

Օդային հաղորդակցությունն իրականացվում է Նորիլսկի (Ալիկել) օդանավակայանով, որը գտնվում է քաղաքի կենտրոնից երեսունհինգ կիլոմետր դեպի արևմուտք։ 2005 թվականին սկսվել է օդանավակայանի լայնածավալ վերակառուցումը, որի ընթացքում մինչև 2008 թվականը ուղևորատար տերմինալի շենքը վերանորոգվել է ժամանակակից միջազգային չափանիշներով։

2016 թվականին մեկնարկել է օդանավակայանի թռիչքուղու վերակառուցման լայնածավալ նախագիծը, որը ավարտվել է երկու տարի անց։ Կատարված աշխատանքների արդյունքում թարմացվել է թռիչքուղին, ինչը մեծացրել է օդանավակայանի թողունակությունը, ինչը դրական է ազդել թռիչքների կանոնավորության և ավիափոխադրումների անվտանգության վրա։

2020 թվականի ամռանը «Տրանսպորտային համակարգի զարգացում» պետական ծրագրի շրջանակներում սկսվել են օդանավակայանի վերակառուցման աշխատանքները։ Ներդրումների ծավալը կազմում է ավելի քան 12,5 մլրդ ռուբլի (որից 5,8 միլիարդ ռուբլին «Նորիլսկի նիկելի» ներդրումներն են)[49]։

Կապ խմբագրել

Նորիլսկը ընդունել է հեռախոսների համարակալման վեցանիշ պլան։ Քաղաքի բոլոր տարածքները միացված են մեկ հեռախոսային ցանցով։

Բնակչությանը և կազմակերպություններին ֆիքսված հաղորդակցությունն ապահովում են «ՄՏՍ»-ը, «Նորիլսկ Տելեկոմ»ը, «ՆՆ-Ինֆոկոմ»-ը և «Ռոստելեկոմ»-ը։

Բջջային կապը Նորիլսկում սկսել է զարգանալ համեմատաբար ուշ, առաջին օպերատորը՝ «Ենիսեյտելեկոմ»-ը, սկսել է ծառայություններ մատուցել 2001 թվականի դեկտեմբերին։ Ներկայումս քաղաքում գործում են չորս բջջային օպերատորներ՝ Ենիսեյտելեկոմ (2001 թվականից, 2012 թվականից՝ «Ռոստելեկոմ» ապրանքանիշի ներքո, 2015 թվականի հուլիսի 31-ից՝ Tele2 Russia), «Բիլայն» (2002 թվականից), «ՄՏՍ» (2003 թվականից) և «ՄեգաՖոն» (2006 թվականից)։ Նրանք բոլորը, ի լրումն GSM ստանդարտ կապի, մատուցում են նաև երրորդ սերնդի ծառայություններ UMTS («Բիլայն», «ՄՏՍ»և «ՄեգաՖոն», Tele2 Ռուսաստան) և IMT-MC-450 (Tele2 Ռուսաստան) ստանդարտներով։ Բջջային կապի բոլոր օպերատորները, բացի ՄՏՍ-ից, զրոյից անկախ են կառուցել իրենց ցանցերը։ ՄՏՍ-ը Նորիլսկի շուկա է մտել Սիբչելենջ ՍՊԸ-ի («Թայմիսկայա Տելեֆոն»(ԹՏ) ապրանքանիշ) գնման արդյունքում 2003 թվականին[50]։

2017 թվականի սեպտեմբերի 22-ից «մայրցամաքի» հետ կապն իրականացվում էթելքաօպտիկական փոխանցման համակարգի միջոցով։ Մինչ այդ հաղորդակցությունը իրականացվել է միայն արբանյակային կապուղիներով։ Նորիլսկը այլ քաղաքների հետ կապող մալուխային գծեր չեն եղել[51]։

Նորիլսկի մալուխային արդյունաբերության բնորոշ առանձնահատկությունը կապի մալուխների տեղակայումն է կոլեկտորներում (մակերեսի վրա), «մայրցամաքում» մալուխները տեղադրվում են մալուխային խողովակներով։

Տրոպոսֆերային կապի կայանը ապամոնտաժվել է 2000-ականների առաջին կեսին։

2019 թվականի հունիսի 3-ին քաղաքն անցավ թվային հեռուստատեսության, և դադարեցվել է անալոգային ազդանշան օգտագործող հեռուստաալիքների մեծ մասի հեռարձակումը[52]։

Էկոլոգիա խմբագրել

Նորիլսկը բնապահպանական անբարենպաստ իրավիճակ ունեցող քաղաք է։ 2022 թվականին «Ռոսպրիրոդնադզորը» Նորիլսկը ճանաչել է որպես օդը աղտոտող ռուսական քաղաքների հակաառաջատար՝ գնահատելով դրա արտանետումները տարեկան 1,8 միլիոն տոննա[53]։

Միևնույն ժամանակ, Ֆինեկսպերտիզ աուդիտի և խորհրդատվական ցանցի տվյալներով, 2022 թվականին Ռուսաստանում գրանցված օդի բարձր և ծայրահեղ բարձր աղտոտվածության դեպքերը 2021 թվականի համեմատությամբ կրճատվել են կիսով չափ։ Հիմնական պատճառներից մեկը եղել է Նորիլսկում օդի աղտոտվածության նվազումը, տեղական ձեռնարկություններին հաջողվել է նվազագույնի հասցնել մթնոլորտի վրա բացասական ազդեցությունը[54][55]։

Ավարտվել է Տալնախի հարստացման գործարանի արդիականացման նախագիծը։ Արդյունքում ձեռնարկության հզորությունն աճել է ավելի քան 30%-ով՝ տարեկան 7,6-ից հասնելով 10,2 մլն տոննա հանքաքարի։ Արտադրության ավելի բարձր ցուցանիշների ձեռքբերումից բացի, արդիականացման նպատակ եղել է նաև նվազեցնել շրջակա միջավայրի վրա բացասական ազդեցությունը՝ ավելացնելով հանքաքարից ծծմբի արդյունահանումը պոչամբարներ[56]։

Նորիլսկը «Մաքուր օդ» դաշնային նախագծի մասնակից է, որն ուժի մեջ է մինչև 2030 թվականը և ուղղված է մթնոլորտ արտանետումների նվազեցմանը[57]։

2021 թվականին Մոնչեգորսկում Կոլա ՄՄԿ-ի մետալուրգիական արտադրամասի և Նիկել գյուղի արտադրամասի փակման արդյունքում «Նորիլսկի նիկելի» արտանետումների ծավալը (ըստ ընկերության ներկայացուցիչների) 1 միլիոն 836 տոննայից նվազել է մինչև 1 միլիոն 585 տոննա։ Արդյունքում 2021 թվականի համար նվազումը կազմել է 251 հազար տոննա։ Կոլա թերակղզում նվազումը կազմել է 57,3 հազար տոննա՝ 2020 թվականի 73 հազար տոննայից մինչև 15,7 հազար տոննա (78,5%) 2021 թվականին[58][59]։

2021 թվականին մեկնարկել է «Մաքուր Նորիլսկ» նախագիծը։ Նախատեսվում է քանդել մոտ 500 լքված շենք ու շինություն, տարածքից մաքրել շուրջ երկու միլիոն քառակուսի մետր արտադրական թափոններ։ Նախաձեռնությանը աջակցել է բնական պաշարների և շրջակա միջավայրի դաշնային նախարար Ալեքսանդր Կոզլովը։ «Նորիլսկի նիկելի» կողմից իրականացվող նախագիծը ներառվել է «Մաքուր Արկտիկա» համառուսաստանյան բնապահպանական ծրագրում[60]։

Դիզվառելիքի արտահոսք Նորիլսկում խմբագրել

2020 թվականի մայիսի 29-ին Նորիլսկ քաղաքում տեղի է ունեցել բնապահպանական աղետ, որը առաջացել է ՋԵԿ-3-ում դիզելային վառելիքի բաքի ճնշման ժամանակ դիզվառելիքի արտահոսքի հետևանքով։ Սա Ռուսաստանի պատմության մեջ նավթի ամենամեծ արտահոսքներից մեկն է, որը վտանգ է ներկայացնում Հյուսիսային սառուցյալ օվկիանոսի էկոհամակարգի համար[61]։ Արտահոսքի հետևանքով արդյունաբերական գոտուց արտահոսել է մոտ 21 հազար տոննա դիզվառելիք, որից, ըստ նախնական հաշվարկների, 6 հազար տոննան հայտնվել է հողում, իսկ 15 հազար տոննան՝ Ամբարնայա և Դալդըկան գետերում[62]։ Մինչև հունիսի 3-ը, ըստ Ռոսպիրոդնադզորի, Ամբարնայա գետի ջրում վնասակար նյութերի առավելագույն թույլատրելի կոնցենտրացիան տասնյակ հազարավոր անգամ գերազանցել է նորման[62]։

Թայմիրի դումայի փոխխոսնակ Սերգեյ Սիզոնենկոն նշել է, որ տուժած տարածքում ապրում է մոտ 700 մարդ[63]։ Օլեգ Միտվոլի խոսքով՝ Նորիլսկում դիզվառելիքի արտահոսքի վնասը կարող է հասնել 100 միլիարդ ռուբլու, իսկ բնական միջավայրի վերականգնման աշխատանքները լավագույն դեպքում կպահանջեն 5-ից 10 տարի[64]։

Արտակարգ իրավիճակների նախարարության երկու պաշտոնատար անձինք և քաղաքապետը դատապարտվել են անգործության համար, ինչը հանգեցրել է Թայմիրի շրջակա միջավայրին հասցված վնասի ավելացման[65]։

Ջուր խմբագրել

2020 թվականի սկզբին Նորիլսկում գործել է կեղտաջրերի մաքրման 43 կայան[66]։ Համակարգը մշտապես արդիականացվում է[67]։

Կրթություն խմբագրել

Նորիլսկի տարածքում կան՝

  • Ն.Մ.Ֆեդորովսկու անվան բևեռային պետական համալսարան[68]
  • ԶՊՀ-ի պոլիտեխնիկական քոլեջ[69]
  • Բարձրագույն ուսումնական հաստատությունների մասնաճյուղեր Ռուսաստանի այլ քաղաքներում[70]
  • Նորիլսկի արվեստի քոլեջ[71]
  • Նորիլսկի մանկավարժական քոլեջ[72]
  • Նորիլսկի բժշկական քոլեջ[73]
  • Նորիլսկի արդյունաբերական տեխնոլոգիաների և սպասարկման քոլեջ[74]

Հանրակրթական համակարգը ներառում է 80 հաստատություն՝ 38 նախադպրոցական ուսումնական և 29 միջնակարգ դպրոց, 6 գիմնազիա, 1 ճեմարան, 6 լրացուցիչ կրթության հաստատություն («Պատանի տեխնիկների կայան», «Արտադպրոցական գործունեության կենտրոն», «Մանկական ստեղծագործական տուն», «Սոցիալական և կրթական կենտրոն», «Մանկապատանեկան զբոսաշրջության և էքսկուրսիաների կայան» և «Մանկապատանեկան ստեղծագործության պալատ»)[75]։

Նորիլսկում գործում է 41 մունիցիպալ բյուջետային ինքնավար նախադպրոցական ուսումնական հաստատություն, ներառյալ Երեխաների զարգացման կենտրոնը։ 10 հանրակրթական հաստատություններում գործում են մասնագիտացված մասնագիտական ուղղվածության դասարաններ։

Մշակույթ խմբագրել

 
Նորիլսկի բևեռային դրամատիկական թատրոն:

Քաղաքում կան[76]՝

  • Նորիլսկի Վլ. Մայակովսկու անվան Բևեռային դրամատիկական թատրոն
  • Նորիլսկ քաղաքի մշակույթի կենտրոն
  • Նորիլսկի երիտասարդական թատերական ստուդիա
  • «Նորիլսկի թանգարան» և ցուցահանդեսային համալիր, որը ներառում է արվեստի պատկերասրահ և «Նորիլսկի առաջին տուն» տուն-թանգարանը
  • Նորիլսկի երկաթուղու շինարարության և զարգացման թանգարան
  • Մշակութային և ժամանցի կենտրոններ
  • Կինոթատրոններ
  • Մանկական արվեստի դպրոցներ
  • Արվեստի դպրոց
  • Երաժշտության դպրոց

Քաղաքում անց են կացվում ամենամյա խոշոր մշակութային և ժամանցային փառատոններ, ինչպիսիք են «Մեծ Արգիշ» և «Տարածաշրջանը մեր ընդհանուր տունն է» փառատոնը և այլն[77][78]։

Նորիլսկի գրադարանային համակարգը ճանաչվել է լավագույնը Կրասնոյարսկի երկրամասում[79]։ Քաղաքի բոլոր տարածքներում գործում են գրադարաններ։

Ցուցահանդեսները, համերգները, ստեղծագործական հանդիպումները, տեղական խմբերի և շրջագայող արվեստագետների ելույթները պարբերաբար անցկացվում են թանգարանի և ցուցահանդեսային համալիրի՝ քաղաքային մշակութային կենտրոնում ինչպես նաև մշակութային և ժամանցի կենտրոններում։

Նորիլսկի Բևեռային դրամատիկական թատրոնը աշխարհի ամենահյուսիսային թատրոնն է[80]։ 1941 թվականին Նորիլագում հիմնադրված թատերախումբը հիմնականում բաղկացած է եղել բանտարկյալներից։ Ժամանակին նվագել են այնպիսի արտիստներ, ինչպիսիք են Գեորգի Ժժենովը (1949-1953 թվականներին բանտարկությունից հետո), Եվդոկիա Ուրուսովան (1950-1954 թվականներին, ազատազրկումից հետո), Ինոկենտի Սմոկտունովսկին (1946-1951 թվականներ), Վ. Լուկյանովը և Վ. Աբրամիցկայան։ 1954-1962 թվականներին թատրոնի գլխավոր ռեժիսորն եղել է ՌՍՖՍՀ վաստակավոր արտիստ Էֆիմ Գելֆանդը։ Թատրոնը համագործակցել է Գրիգորի Գորինի և Յուլի Կիմի հետ, որոնց «Ինչպես զինվոր Իվան Չոնկինը պահում էր ինքնաթիռը» մյուզիքլը, որը հիմնված է Վլադիմիր Վոյնովիչի վեպի հիման վրա, առաջին անգամ բեմադրվել է Նորիլսկի բեմում և արժանացել «Ոսկե Օստապ» մրցանակին երգիծանքի փառատոնում։ 2009 թվականին Կրասնոյարսկի երկրամասի օրենքով Նորիլսկի բևեռային դրամատիկական թատրոնը դասակարգվել է որպես Կրասնոյարսկի երկրամասի մշակութային ժառանգության հատկապես արժեքավոր վայրերից մեկը։

2021 թվականի հունիսին հայտարարվել է Արկտիկայի ժամանակակից արվեստի թանգարանի (ԱԺԱԹ) 4 միլիարդ ռուբլի արժողությամբ նախագիծը, որը ներառում է Առևտրի տան շենքի վերակառուցումը և 8500 քառակուսի մետր տարածքով թանգարանի բացումը[81]։

ԶԼՄ-ներ խմբագրել

Հեռուստատեսություն խմբագրել

Նորիլսկի հեռուստատեսային կենտրոնը հեռարձակում է հաղորդումներ թվային ցամաքային հեռուստատեսության Առաջին և Երկրորդ մուլտիպլեքսներից DVB-T2 ստանդարտով։

2020 թվականի նոյեմբերի 16-ին քաղաքում սկսել է հեռարձակվել «Norilsk TV» առաջին քաղաքային 24-ժամյա հեռուստաալիքը, որը հեռարձակվում է «ՄՏՍ» և «Նորկոմ» քաղաքային կաբելային օպերատորների ցանցում 24 կոճակով[82][83][84]։

Ռադիոկայաններ խմբագրել

  • 72.68 ՈւԱ - «Ռադիո Մայակ» (չի գործում)
  • 87.5 FM - «Ռադիո Մայակ»
  • 87.9 FM - «Ռադիո Ռուսաստան / Պետական հեռուստատեսային և ռադիոհաղորդիչ ընկերություն Կրասնոյարսկ» (Կայերկան)
  • 90.3 FM - «Վեստի FM»
  • 91.1 FM - «Մեր ռադիոն»
  • 91.5 FM - «Նոր ռադիո»
  • 101.0 FM - «Հիթ FM»
  • 101.4 FM - «Ռադիո Ռուսաստան / Պետական հեռուստատեսային և ռադիոհաղորդիչ ընկերություն Կրասնոյարսկ»
  • 102.0 FM - «Սիրո ռադիո»
  • 102.5 FM - «Ճանապարհային ռադիո»
  • 103.0 FM - «Դելտա ռադիո»
  • 103.5 FM - «Մեգապոլիս FM»
  • 104.0 FM - «Ռուսական ռադիո»
  • 104.5 FM - «Ռադիո Իսկատել»
  • 105.0 FM - «Եվրոպա Պլյուս»
  • 105.7 FM - «Ռադիո ԷՆԵՐԳԻԱ»
  • 106.0 FM - «Ավտորադիո»
  • 106.5 FM - «Ռադիո դաչա»
  • 107.0 FM - «Շանսոն Ռադիո»
  • 107.4 FM - «Ռադիո Վերա»
  • 107.8 FM - «Ռոտրո FM»

Տպագիր հրատարակություններ խմբագրել

1953 թվականից Նորիլսկում լույս է տեսել «Զապոլյարնայա պրավդա» քաղաքային թերթը։ 70 տարվա գոյության ընթացքում մունիցիպալ հրատարակությունը հրապարակել է նյութեր՝ քաղաքի կյանքի, Նորիլսկի ձեռնարկությունների և կազմակերպությունների գործունեության և Նորիլսկի բնակիչների կյանքի մասին։

Բացի «Բևեռային ճշմարտություն»-ից, քաղաքում հրապարակվում և անվճար տարածվում են գովազդային թերթեր՝ գովազդով և կոմերցիոն տեղեկատվությունով։

Սպորտ խմբագրել

Քաղաքում գործում է «Նորիլսկ Նիկել» մինի ֆուտբոլային ակումբը, որը հանդես է գալիս Սուպերլիգայում։ 1993 թվականին հիմնադրված ակումբի նախագահն է Պավել Ալեքսանդրովիչ Բելկինը։ Ակումբը դարձել է Ռուսաստանի չեմպիոն 2001/2002 մրցաշրջանում, հասել է Ռուսաստանի գավաթի եզրափակիչ՝ 1999/2000, 2014/15, 2017/18 մրցաշրջաններում։ Ռուսաստանի գավաթի 2019/20 մրցաշրջանի հաղթող է։ 2020/2021 մրցաշրջանում թիմը Ռուսաստանի առաջնությունում գրավել է երրորդ տեղը[85]։

2021 թվականին Նորիլսկում տեղի է ունեցել բասկետբոլային հանդիպում Նորիլսկի դիվիզիոնի և ԲԿՄԱ բասկետբոլային ակումբի միջև[86]։

2006 թվականին Մետալուրգովի հրապարակում սկսվել է բազմապրոֆիլ մարզադաշտի շինարարությունը, որը հետագայում վերաձևավորվել է որպես «Արենա-Նորիլսկ» առևտրի և զվարճանքի կենտրոնի, որը բացվել է 2013 թվականի դեկտեմբերին։ 2015 թվականի սեպտեմբերին Արենա-Նորիլսկում բացվել են «X-Fit North» ֆիթնես կենտրոնը և «Tropicana» ջրաշխարհը՝ լողավազանով։

Նորիլսկում կան 9 քաղաքային մարզադպրոցներ, որտեղ երեխաները զբաղվում են այնպիսի մարզաձևերով, ինչպիսիք են բասկետբոլը, վոլեյբոլը, ակրոբատիկան, մարմնամարզությունը, բատուտը, աթլետիկան, դահուկավազքը, սուսերամարտը, բռնցքամարտը, ըմբշամարտը, լողը, թաեքվոնդոն, ձյուդոն, փաուերլիֆթինգտ, կարատեն, մինի-ֆուտբոլը, գեղասահքը, հոկեյը և ջրային գնդակը։

Քաղաքում շատ հայնտի է կուրլինգը։ WCT Arctic Cup միջազգային մրցումները անցկացվում են Նորիլսկում և Դուդինկայում։ Մասնակցում են Հունգարիայի, Իտալիայի, Շվեդիայի, Շվեյցարիայի և Էստոնիայի թիմերը։ Մրցույթն անցկացվում է Ռուսաստանի Կուրլինգի ֆեդերացիայի և Նորնիկելի աջակցությամբ[87]։

2020 թվականի դեկտեմբերի 17-ին բացվել է Աիկա մարզահամալիրը ավելի քան 10 հազար քառակուսի մետր տարածքով։ «Նորիլսկի Նիկելի»-ը շինարարության մեջ ներդրել է 3,6 մլրդ ռուբլի[88]։

2023 թվականին հայտնի է դարձել, որ Նորիլսկը կունենա իր պրոֆեսիոնալ հոկեյի ակումբը, որը հանդես կգա Հոկեյի Համառուսաստանյան լիգայում[89][90]։

Առողջապահություն խմբագրել

 
Թիվ 1 քաղաքային հիվանդանոց

Նորիլսկում բոլոր տեսակի անվճար բժշկական ծառայությունները տրամադրվում են այն հաստատություններում, որոնք հանդիսանում են Կրասնոյարսկի երկրամասի առողջապահության նախարարության ստորաբաժանումները։ Նորիլսկի բոլոր թաղամասերում կան կլինիկաներ, շտապօգնության կայան, ատամնաբուժություն, միջշրջանային մանկական հիվանդանոց և մանկական կլինիկաներ։ Քաղաքում կա նաև արյան կենտրոն։

Քաղաքն ունի վճարովի ծառայությունների լայն շրջանակ տարբեր առևտրային բժշկական կազմակերպություններից։

Բազմամասնագիտական Նորիլսկի քաղաքային հիվանդանոցը քաղաքի ամենամեծ հիվանդանոցն է։ Գտնվում է Օգաներ բնակելի կառույցում[91]։

2018 թվականի դեկտեմբերին ավարտվել է Նորիլսկի պերինատալ կենտրոնի շինարարությունը[92]։

2021 թվականի դեկտեմբերին բացվել է նախատեսված հինգ բժշկական կենտրոններից առաջինը։ Մնացածը նախատեսվում է ավարտել մինչև 2025 թվականը[93][94]։

Քույր քաղաքներ խմբագրել

Ծանոթագրություններ խմբագրել

  1. ↑ 26. Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2018 года — Federal State Statistics Service.
  2. ↑ «О городе». Официальный сайт города Норильска (ռուսերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2022 թ․ մարտի 5-ին. Վերցված է 2022 թ․ մարտի 5-ին.
  3. ↑ «Норильск туристический - Официальный сайт города Норильска». www.norilsk-city.ru. Արխիվացված օրիգինալից 2022 թ․ մարտի 5-ին. Վերցված է 2022 թ․ մարտի 5-ին.
  4. ↑ 4,0 4,1 «Ряду российских городов присвоено почётное звание «Город трудовой доблести»». Президент России (ռուսերեն). Վերցված է 2022 թ․ նոյեմբերի 22-ին.
  5. ↑ «Правительство утвердило комплексный план развития Норильска. Как изменится один из самых северных городов мира?». Lenta.RU (ռուսերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2022 թ․ փետրվարի 14-ին. Վերցված է 2022 թ․ մարտի 5-ին.
  6. ↑ «Въезд иностранных граждан - Официальный сайт города Норильска». www.norilsk-city.ru. Արխիվացված օրիգինալից 2022 թ․ մարտի 5-ին. Վերցված է 2022 թ․ մարտի 5-ին.
  7. ↑ Урванцев Н. Н. Введение // Открытие Норильска. — М.: Наука, 1981. — 174 с. — (Страницы истории нашей Родины).
  8. ↑ «Как появилось название города Норильск?». Норильск онлайн: городской портал. Արխիվացված օրիգինալից 2022 թ․ մարտի 5-ին. Վերցված է 2022 թ․ մարտի 5-ին.
  9. ↑ «Таймыр: ценный или плешивый?». Сайт про Норильск «Заполярная правда» (ռուսերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2022 թ․ մարտի 5-ին. Վերցված է 2022 թ․ մարտի 5-ին.
  10. ↑ «Сколько лет Норильску?». Сайт про Норильск «Заполярная правда» (ռուսերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2022 թ․ մարտի 5-ին. Վերցված է 2022 թ․ մարտի 5-ին.
  11. ↑ Сергеев И. В. Тайна географических названий / Науч. ред. В. А. Никонов. — М.: Детгиз, 1963. — С. 96. — 238 с.
  12. ↑ «Сколько стоит жизнь в Норильске». Тинькофф Журнал (ռուսերեն). 2020 թ․ սեպտեմբերի 24. Արխիվացված օրիգինալից 2022 թ․ մարտի 5-ին. Վերցված է 2022 թ․ մարտի 5-ին.
  13. ↑ «"Норильск. Притяжение Таймыра", Л.Ф. Багатеева». 31marta.ru. Արխիվացված օրիգինալից 2022 թ․ մարտի 5-ին. Վերցված է 2022 թ․ մարտի 5-ին.
  14. ↑ «Тигель из собрания Музея Норильска – артефакт в кубе». Таймырский телеграф (ռուսերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2022 թ․ մարտի 5-ին. Վերցված է 2022 թ․ մարտի 5-ին.
  15. ↑ «МАНГАЗЕЯ ЗЛАТОКИПЯЩАЯ - Страница 31». gorenka.org. Արխիվացված օրիգինալից 2022 թ․ մարտի 5-ին. Վերցված է 2022 թ․ մարտի 5-ին.
  16. ↑ «Сто лет в изысканиях». Сайт про Норильск «Заполярная правда» (ռուսերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2022 թ․ ապրիլի 18-ին. Վերցված է 2022 թ․ մարտի 5-ին.
  17. ↑ «Сто лет назад на Нулевом пикете начали строить Норильск». Таймырский телеграф (ռուսերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2022 թ․ մարտի 5-ին. Վերցված է 2022 թ․ մարտի 5-ին.
  18. ↑ «Первый дом Норильска — Музей Норильска» (ռուսերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2022 թ․ մարտի 5-ին. Վերցված է 2022 թ․ մարտի 5-ին.
  19. ↑ «Так пришли на Север История самого крупного северного города в старых фотографиях». Lenta.RU (ռուսերեն). Վերցված է 2022 թ․ մարտի 5-ին.
  20. ↑ Заполярная Правда (17.07.2020). «Сегодня на Гвардейской площади занял своё место монумент «Металлургам Норильска»». gazetazp.ru. Արխիվացված է օրիգինալից 2020 թ․ դեկտեմբերի 6-ին. Վերցված է 2020 թ․ հուլիսի 21-ին.
  21. ↑ «Норильчане смогут посетить уникальную выставку, подготовленную "Норникелем" в год 80-летия». Таймырский телеграф (ռուսերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2022 թ․ մարտի 5-ին. Վերցված է 2022 թ․ մարտի 5-ին.
  22. ↑ «Зима в Норильске – больше, чем зима». Таймырский телеграф (ռուսերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2022 թ․ մարտի 5-ին. Վերցված է 2022 թ․ մարտի 5-ին.
  23. ↑ «Норильская погода: разбег в 96 градусов». Таймырский телеграф (ռուսերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2022 թ․ մարտի 5-ին. Վերցված է 2022 թ․ մարտի 5-ին.
  24. ↑ 24,0 24,1 24,2 «Климат: Норильск — Климатический график, График температуры, Климатическая таблица — Climate-Data.org». ru.climate-data.org. Արխիվացված օրիգինալից 2022 թ․ ապրիլի 18-ին. Վերցված է 2021 թ․ փետրվարի 4-ին.
  25. ↑ «Восход и заход солнца в г. Норильск — Россия (время на сегодня и завтра, долгота дня, календарь)». voshod-solnca.ru. Արխիվացված օրիգինալից 2022 թ․ ապրիլի 18-ին. Վերցված է 2021 թ․ փետրվարի 4-ին.
  26. ↑ Быков, Дмитрий. — Живёт такой город (2014 թ․ հունիսի 19). «Наш дом — Норильск». Газета «Заполярная правда», № 86. Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ սեպտեմբերի 13-ին. Վերցված է 2016 թ․ սեպտեմբերի 12-ին.
  27. ↑ «Работники «Норникеля» получили награды к Дню металлурга | Северный город». sgnorilsk.ru (ռուսերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2022 թ․ մարտի 5-ին. Վերցված է 2022 թ․ մարտի 5-ին.
  28. ↑ «Праздник Хэйро начинают отмечать на Таймыре». Таймырский телеграф (ռուսերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2022 թ․ մարտի 5-ին. Վերցված է 2022 թ․ մարտի 5-ին.
  29. ↑ «Правительство утвердило комплексный план социально-экономического развития Норильска до 2035 года» (ռուսերեն). Правительство России. 2021 թ․ դեկտեմբերի 14. Արխիվացված օրիգինալից 2022 թ․ հուլիսի 27-ին. Վերցված է 2022 թ․ մարտի 5-ին.
  30. ↑ «Подписано четырехстороннее соглашение о развитии Норильска». Таймырский телеграф (ռուսերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2022 թ․ մարտի 5-ին. Վերցված է 2022 թ․ մարտի 5-ին.
  31. ↑ «Глава "Норникеля" заявил о выполнении работы по реновации Норильска с опережением графика». TACC. Վերցված է 2023 թ․ ապրիլի 8-ին.
  32. ↑ «В Норильске началась подготовка к реализации программы переселения | Северный город». sgnorilsk.ru (ռուսերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2022 թ․ մարտի 5-ին. Վերցված է 2022 թ․ մարտի 5-ին.
  33. ↑ «Аппарат НГСД». Официальный сайт города Норильска (ռուսերեն). Վերցված է 2022 թ․ հուլիսի 27-ին.
  34. ↑ «Норильский городской Совет депутатов -». Официальный сайт города Норильска. Արխիվացված օրիգինալից 2022 թ․ մարտի 5-ին. Վերցված է 2022 թ․ մարտի 5-ին.
  35. ↑ Елена СЕРЕБРОВСКАЯ (2021 թ․ սեպտեմբերի 30). «Объявлен обновленный состав Законодательного Собрания Красноярского края». krsk.kp.ru (ռուսերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2022 թ․ մարտի 5-ին. Վերցված է 2022 թ․ մարտի 5-ին.
  36. ↑ «Дело было в Норильске». Сайт про Норильск «Заполярная правда» (ռուսերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2022 թ․ մարտի 5-ին. Վերցված է 2022 թ․ մարտի 5-ին.
  37. ↑ 37,0 37,1 «Заполярный ампир Как Норильск стал маленьким Петербургом». Lenta.RU (ռուսերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2022 թ․ մայիսի 10-ին. Վերցված է 2022 թ․ մարտի 5-ին.
  38. ↑ ««Мы создали туристический арктический кластер»». www.kommersant.ru (ռուսերեն). 2022 թ․ մարտի 25. Վերցված է 2022 թ․ օգոստոսի 25-ին.
  39. ↑ Виктор МАТРОСОВ (2021 թ․ հունիսի 4). ««Норильский Никель» запустил программу реновации в Норильске». kp.ru (ռուսերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2022 թ․ մարտի 5-ին. Վերցված է 2022 թ․ մարտի 5-ին.
  40. ↑ «Губернатор: комплексный план развития Норильска выполняется безукоризненно». РИА Новости. 2022 թ․ օգոստոսի 4.
  41. ↑ «Чистая прибыль "Норникеля" по МСФО в 2022 году снизилась на 16%». TACC. Վերցված է 2023 թ․ ապրիլի 8-ին.
  42. ↑ ««Норникель» объявляет аудированные консолидированные финансовые результаты по МСФО за 2022 год». Норникель (ռուսերեն). Վերցված է 2023 թ․ ապրիլի 8-ին.
  43. ↑ «Архивированная копия» (PDF). Արխիվացված (PDF) օրիգինալից 2016 թ․ հոկտեմբերի 20-ին. Վերցված է 2022 թ․ մարտի 5-ին.
  44. ↑ «Турпоток в Норильск утроился за три года». Коммерсантъ (ռուսերեն). 2023 թ․ ապրիլի 10. Վերցված է 2023 թ․ ապրիլի 29-ին.
  45. ↑ «Заполярный Вестник - Автопробег Матерого». norilsk-zv.ru. Արխիվացված օրիգինալից 2022 թ․ մարտի 5-ին. Վերցված է 2022 թ․ մարտի 5-ին.
  46. ↑ «Ударили автопробегом». Сайт про Норильск «Заполярная правда» (ռուսերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2022 թ․ մարտի 5-ին. Վերցված է 2022 թ․ մարտի 5-ին.
  47. ↑ «Фото дня за 23.03.2011». www.artlebedev.ru (ռուսերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2022 թ․ մարտի 5-ին. Վերցված է 2022 թ․ մարտի 5-ին.
  48. ↑ «ДУДИНСКИЙ МОРСКОЙ ПОРТ» (ռուսերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2022 թ․ մարտի 5-ին. Վերցված է 2022 թ․ մարտի 5-ին.
  49. ↑ «Александр Нерадько провел выездное совещание по реконструкции аэропорта Норильск». Ведомости (ռուսերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2022 թ․ մարտի 5-ին. Վերցված է 2022 թ․ մարտի 5-ին.
  50. ↑ «"Сибчелендж" переименовали в МТС». www.comnews.ru (ռուսերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2022 թ․ մարտի 5-ին. Վերցված է 2022 թ․ մարտի 5-ին.
  51. ↑ «Норильск вошел в сеть». Газета.ru. Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ հոկտեմբերի 5-ին. Վերցված է 2017 թ․ հոկտեմբերի 5-ին.
  52. ↑ «Перешли на «цифру»». ГТРК Норильск. Արխիվացված օրիգինալից 2019 թ․ հունիսի 8-ին. Վերցված է 2019 թ․ հունիսի 8-ին.
  53. ↑ «Росприроднадзор назвал Норильск самым загрязняющим воздух городом РФ в 2022 году». Коммерсантъ (ռուսերեն). 2023 թ․ ապրիլի 5. Վերցված է 2023 թ․ մայիսի 1-ին.
  54. ↑ «Finexpertiza: в 2022 году число случаев высокого загрязнения воздуха в России снизилось в два раза». Коммерсантъ (ռուսերեն). 2023 թ․ մայիսի 15. Վերցված է 2023 թ․ հունիսի 2-ին.
  55. ↑ «Количество высоких загрязнений воздуха в 2022 году сократилось в два раза». Финэкспертиза. Վերցված է 2023 թ․ հունիսի 6-ին.
  56. ↑ ROSNEDRA.GOV.RU. «Первую очередь Талнахской обогатительной фабрики сдали в эксплуатацию 40 лет назад». Федеральное агентство по недропользованию (Роснедра) (ռուսերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2022 թ․ մարտի 5-ին. Վերցված է 2022 թ․ մարտի 5-ին.
  57. ↑ ««Чистый воздух» без границ: в федеральный проект вошли новые города». Коммерсантъ (ռուսերեն). 2023 թ․ ապրիլի 5. Վերցված է 2023 թ․ ապրիլի 29-ին.
  58. ↑ «К концу 2023 года выбросы диоксида серы от предприятий «Норникеля» должны снизиться на 40% от нынешних показателей». «Заполярная правда» (ռուսերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2022 թ․ մարտի 5-ին. Վերցված է 2022 թ․ մարտի 5-ին.
  59. ↑ ««Норникель» снижает выбросы вредных веществ на Кольском полуострове и в Норильске». НИА-Красноярск. 2022 թ․ փետրվարի 16. Արխիվացված օրիգինալից 2022 թ․ մարտի 5-ին. Վերցված է 2022 թ․ մարտի 5-ին.
  60. ↑ «Станислав Селезнев: «Рекультивация загрязненных и нарушенных земель будет закончена в 2022 году» | Северный город». «Северный город» (ռուսերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2022 թ․ մարտի 5-ին. Վերցված է 2022 թ․ մարտի 5-ին.
  61. ↑ «Архивированная копия». Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ հունիսի 5-ին. Վերցված է 2020 թ․ հունիսի 5-ին.
  62. ↑ 62,0 62,1 ТАСС Росприроднадзор: ПДК вредных веществ в воде в Норильске превышена в десятки тысяч раз Արխիվացված 2020-06-05 Wayback Machine
  63. ↑ Р. И. А. Новости (20201221T0922). «Эксперты оценили ущерб коренным народам из-за аварии на ТЭЦ-3 в Норильске». РИА Новости (ռուսերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2021 թ․ դեկտեմբերի 30-ին. Վերցված է 2022 թ․ մարտի 5-ին.
  64. ↑ «В Арктической зоне такой аварии не было никогда» Արխիվացված 2020-06-04 Wayback Machine // Znak.com 03.06.2020.
  65. ↑ «В Норильске суд рассмотрел дело о халатности при ликвидации последствий разлива топлива на ТЭЦ в 2020 году». www.kommersant.ru (ռուսերեն). 2022 թ․ օգոստոսի 12. Վերցված է 2022 թ․ օգոստոսի 25-ին.
  66. ↑ «Локальные очистные сооружения строят в Старом городе и в районе Медного завода». Таймырский телеграф (ռուսերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2022 թ․ մարտի 5-ին. Վերցված է 2022 թ․ մարտի 5-ին.
  67. ↑ ««Норникель» ввел в строй новые очистные сооружения стоимостью 200 млн руб». Норникель (ռուսերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2022 թ․ մարտի 5-ին. Վերցված է 2022 թ․ մարտի 5-ին.
  68. ↑ «В Норильске появился самый северный в России университет». Норникель (ռուսերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2022 թ․ մարտի 5-ին. Վերցված է 2022 թ․ մարտի 5-ին.
  69. ↑ «Новости». norvuz.ru. Արխիվացված օրիգինալից 2021 թ․ մարտի 1-ին. Վերցված է 2021 թ․ փետրվարի 4-ին.
  70. ↑ «Вузы Норильска: институты Норильска, университеты Норильска, академии Норильска». eduscan.net. Արխիվացված օրիգինալից 2022 թ․ մարտի 5-ին. Վերցված է 2022 թ․ մարտի 5-ին.
  71. ↑ «Какие социальные северные проекты поддержал «Наш Норильск»?». Таймырский телеграф (ռուսերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2022 թ․ մարտի 5-ին. Վերցված է 2022 թ․ մարտի 5-ին.
  72. ↑ «Норильские школьники творчески рассказали о профессиях, востребованных в «Норникеле»». Таймырский телеграф (ռուսերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2022 թ․ մարտի 5-ին. Վերցված է 2022 թ․ մարտի 5-ին.
  73. ↑ «Норильский медицинский техникум». Сайт про Норильск «Заполярная правда» (ռուսերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2022 թ․ մարտի 5-ին. Վերցված է 2022 թ․ մարտի 5-ին.
  74. ↑ «В Молодёжном центре состоялось награждение победителей и призёров соревнований «Полевой выход-2021»». Сайт про Норильск «Заполярная правда» (ռուսերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2022 թ․ մարտի 5-ին. Վերցված է 2022 թ․ մարտի 5-ին.
  75. ↑ «Историческая справка - Официальный сайт города Норильска». www.norilsk-city.ru. Արխիվացված օրիգինալից 2022 թ․ մարտի 5-ին. Վերցված է 2022 թ․ մարտի 5-ին.
  76. ↑ «Сеть учреждений культуры». Официальный сайт города Норильска. Արխիվացված օրիգինալից 2022 թ․ մարտի 5-ին. Վերցված է 2022 թ․ մարտի 5-ին.
  77. ↑ «Край — наш общий дом». «Заполярная правда» (ռուսերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2022 թ․ մարտի 5-ին. Վերցված է 2022 թ․ մարտի 5-ին.
  78. ↑ «План культурно-досуговых мероприятий». Официальный сайт города Норильска. Արխիվացված օրիգինալից 2022 թ․ մարտի 5-ին. Վերցված է 2022 թ․ մարտի 5-ին.
  79. ↑ «Норильская детская библиотека признана лучшей в крае». Таймырский телеграф (ռուսերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2022 թ․ մարտի 5-ին. Վերցված է 2022 թ․ մարտի 5-ին.
  80. ↑ «Самый Северный | Норильский Заполярный театр драмы им. Вл. Маяковского». www.northdrama.ru. Արխիվացված օրիգինալից 2022 թ․ մարտի 5-ին. Վերցված է 2022 թ․ մարտի 5-ին.
  81. ↑ ««Норникель» построит в Норильске Арктический музей современного искусства: каким он будет». Forbes.ru (ռուսերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2022 թ․ մարտի 5-ին. Վերցված է 2022 թ․ մարտի 5-ին.
  82. ↑ «Команда телеканала Норильск ТВ». Сайт про Норильск «Заполярная правда» (ռուսերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2021 թ․ մարտի 5-ին. Վերցված է 2021 թ․ հունվարի 20-ին.
  83. ↑ «Конец эфира ГТРК Норильск, начало вечернего блока Северного города (Декабрь 2003)» (ռուսերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2022 թ․ փետրվարի 6-ին. Վերցված է 2022 թ․ մարտի 5-ին.
  84. ↑ «Телеканал «Северный город» «переезжает» на новую кнопку». Таймырский телеграф (ռուսերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2022 թ․ մարտի 5-ին. Վերցված է 2022 թ․ մարտի 5-ին.
  85. ↑ «Ассоциация мини-футбола России». Ассоциация мини-футбола России (ռուսերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2022 թ․ մարտի 5-ին. Վերցված է 2022 թ․ մարտի 5-ին.
  86. ↑ «Баскетболисты ЦСКА обыграли норильчан». Таймырский телеграф (ռուսերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2022 թ․ մարտի 5-ին. Վերցված է 2022 թ․ մարտի 5-ին.
  87. ↑ «В Дудинке стартовал международный турнир по кёрлингу WCT Arctic Cup 2021». Таймырский телеграф (ռուսերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2022 թ․ մարտի 5-ին. Վերցված է 2022 թ․ մարտի 5-ին.
  88. ↑ «Физкультурно-оздоровительный комплекс открылся в Норильске». 17.12.2020. Արխիվացված է օրիգինալից 2022 թ․ ապրիլի 18-ին. Վերցված է 2022 թ․ մարտի 5-ին.
  89. ↑ «В Норильске создадут профессиональный хоккейный клуб». Lenta.RU (ռուսերեն). Վերցված է 2023 թ․ ապրիլի 8-ին.
  90. ↑ «Команда из Норильска будет выступать во Всероссийской хоккейной лиге со следующего сезона». TACC. Վերցված է 2023 թ․ ապրիլի 8-ին.
  91. ↑ «Территориальное отделение министерства здравоохранения Красноярского края в городе Норильске - Официальный сайт города Норильска». Официальный сайт города Норильска. Արխիվացված օրիգինալից 2022 թ․ մարտի 5-ին. Վերցված է 2022 թ․ մարտի 5-ին.
  92. ↑ «Перинатальный центр Норильска принял первых пациенток». Министерство здравоохранения Красноярского края (անգլերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2022 թ․ մարտի 5-ին. Վերցված է 2022 թ․ մարտի 5-ին.
  93. ↑ ««Норникель» открыл первый корпоративный медцентр в Норильске». Ведомости (ռուսերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2022 թ․ մարտի 5-ին. Վերցված է 2022 թ․ մարտի 5-ին.
  94. ↑ «В Норильске откроется пять современных медицинских центров». Lenta.RU (ռուսերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2021 թ․ դեկտեմբերի 21-ին. Վերցված է 2022 թ․ մարտի 5-ին.
  95. ↑ «Красноярский край. Подписана программа совместных действий городов-побратимов Норильска и Минусинска на 2002 год». ИА REGNUM (ռուսերեն). Վերցված է 2022 թ․ մարտի 20-ին.
  96. ↑ «Здесь поставят часовню». Сайт про Норильск «Заполярная правда» (ռուսերեն). Վերցված է 2022 թ․ մարտի 20-ին.
  97. ↑ Красноярский край. Подписана программа совместных действий городов-побратимов Норильска и Минусинска на 2002 год
  98. ↑ «Здесь поставят часовню / "Заполярная правда"». gazetazp.ru. Արխիվացված օրիգինալից 2019 թ․ հոկտեմբերի 28-ին. Վերցված է 2020 թ․ հունվարի 4-ին.
  99. ↑ «Красноярский край. Города Норильск и Минусинск станут побратимами» (ռուսերեն). ИА REGNUM. Արխիվացված օրիգինալից 2019 թ․ հոկտեմբերի 28-ին. Վերցված է 2020 թ․ հունվարի 4-ին.
  100. ↑ «Норильск и болгарский Несебр стали городами-побратимами - Официальный сайт города Норильска». www.norilsk-city.ru. Վերցված է 2022 թ․ մարտի 20-ին.
  101. ↑ «Норильск и Несебыр стали городами-побратимами». Արխիվացված օրիգինալից 2014 թ․ օգոստոսի 8-ին. Վերցված է 2021 թ․ մայիսի 9-ին.

Արտաքին հղումներ խմբագրել

 Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Նորիլսկ» հոդվածին։
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Նորիլսկ&oldid=9748768» էջից