Հենրիկ Արցտովսկի
Հենրիկ Արցտովսկի (անգլ.՝ Henryk Arctowski,, ծնունդով՝ Հենրիկ Արցտ հուլիսի 15, 1871[1][2], Վարշավա, Ռուսական կայսրություն[3] - փետրվարի 21, 1958[1][2], Վաշինգտոն, Կոլումբիայի շրջան, ԱՄՆ[3]), լեհ գիտնական, բևեռախույզ։ Մասնակցել է անտարկտիկական առաջին ձմեռմանը, համաշխարհային ճանաչում ունեցող օդերևութաբան է։ Նրա պատվին են անվանակոչվել աշխարհագրական մի շարք օբյեկտներ, լեհական անտարկտիկական կայանը, ԱՄՆ գիտությունների ազգային ակադեմիայի մի շքանշան։
Հենրիկ Արցտովսկի լեհ.՝ Henryk Arctowski | |
|---|---|
 | |
| Ծնվել է | հուլիսի 15, 1871[1][2] Վարշավա, Ռուսական կայսրություն[3] |
| Մահացել է | փետրվարի 21, 1958[1][2] (86 տարեկան) Վաշինգտոն, Կոլումբիայի շրջան, ԱՄՆ[3] |
| Գերեզման | Պովոնզկի ռազմական գերեզմանատուն |
| Քաղաքացիություն | .svg){kind=small} Լեհաստան |
| Մասնագիտություն | ճանապարհորդ հետազոտող, աշխարհագրագետ, երկրաբան և օդերևութաբան |
| Հաստատություն(ներ) | Սմիթսոնյան ինստիտուտ, Լվովի համալսարան և Նյու Յորքի հանրային գրադարան |
| Գործունեության ոլորտ | Օդերևութաբանություն |
| Անդամակցություն | Լվովի գիտական ընկերություն և Polskie Towarzystwo Geologiczne? |
| Ալմա մատեր | Լյեժի համալսարան և Փարիզի գիտությունների ֆակուլտետ |
| Տիրապետում է լեզուներին | ֆրանսերեն[1], անգլերեն[1] և լեհերեն[1] |
| Պարգևներ | |
| Ամուսին(ներ) | Jane Arctowska? |
 Henryk Arctowski Վիքիպահեստում | |
Կենսագրություն խմբագրել
Հենրիկ Արցտովսկին ծնվել է 1871 թվականի հուլիսի 15-ին Վարշավայում, վյուրթեմբերգյան արմատներով ընտանիքում։ 1888 թվականին ընդունվել է Լիեժի համալսարան, որտեղ ուսանել է մաթեմատիկա, ֆիզիկա, աստղագիտություն, իսկ ավելի ուշ Սորբոնում սովորել է քիմիա և երկրաբանություն։ Ուսումն ավարտելուց հետո 1893 թվականին վերադարձել է Լիեժ, որտեղ աշխատել է պրոֆեսոր Շպրինգի լաբորատորիայում[5]։ 1893 թվականին դիմել է բելգիական կառավարությանը՝ խնդրելով, որ ազգանունը փոխեն Արցտովսկի։
1895 թվականին մասնակցել է Բելգիայի անտարկտիկական արշավախմբի աշխատանքներին, որն առաջինն էր, որ ձմեռելու էր հարավային բևեռում։ Արշավախմբի նրա ընկերներից էին Ռուալ Ամունդսենը, Ֆրեդերիկ Կուկը և Էմիլ Ռակովիցան։ Արցտովսկին զբաղվել է գիտական աշխատանքի կոորդինացմամբ, և ինքն էլ կատարել է ֆիզիկական որոշ դիտարկումներ։ Նրա օգնականը եղել է ազգությամբ լեհ Անտոնի Դոբորովոլսկին։
Անտարկտիկայից վերադառնալուց հետո Հենրիկն ապրել է Բրյուսելում՝ Բելգիայի թագավորական աստղադիտարանում (այն ժամանակ ղեկավարը Ժորժ Լեկոնտն էր, որը գիտարշավի ղեկավարի օգնականն էր)՝ վերլուծելով գիտարշավի արդյունքները։ Նա հրապարակել ու կարդացել է դասախոսություններ ինչպես Բելգիայում, այնպես էլ նրա սահմաններից դուրս, շուտով ստացել է Բելգիայի քաղաքացիություն։ Լոնդոնում նա հանդիպել է ամերիկացի դերասանուհի և օպերային երգչուհի Արիան Ջեյն Էդիին, և 1909 թվականին նրանք ամուսնացել են։ Կնոջ հետ տեղափոխվել է Նյու Յորք, որտեղ 1911-1919 թվականներին գլխավորել է Նյու Յորքի հանրային գրադարանի գիտական բաժանմունքը[5]։ 1915 թվականին ստացել է ԱՄՆ-ի քաղաքացիություն[6]։ Դարձել է «Հետազոտողների ակումբի» անդամ, որը հիմնադրել էր արշավախմբի նրա ընկեր Ֆրեդերիկ Կուկը։
1920 թվականին Արցտովսկին վերադարձել է արդեն անկախ Լեհաստան։ Իգնացի Յան Պադերևսկին նրան առաջարկել է կրթության նախարարի պաշտոն, սակայն գիտնականը հրաժարվել է և Յան Կազիմիրի համալսարանում ստանձնել երկրաֆիզիկայի ու օդերևութաբանության պրոֆեսորի պաշտոն։ Այս շրջանում Արցտովսկին գիտական ակտիվ գործունեություն է ծավալել. նրա և իր օգնականների ջանքերով տպագրվել է ավելի քան 140 գիտական աշխատանք։ Նա մասնակցել է նաև Գեոդեզիայի և գեոֆիզիկայի միջազգային միության գործունեությանը։ 1939 թվականին Արցտովսկին կնոջ հետ մեկնել է ԱՄՆ՝ IUGG համաժողովին մասնակցելու նպատակով։ Հենց այդ ժամանակ էլ սկսվել է Առաջին համաշխարհային պատերազմը, և նրանք այլևս երբեք չեն վերադարձել հայրենիք[5][6][7]։
Ամերիկայում Արցտովսկին դարձել է Սմիթսոնյան ինստիտուտի գիտաշխատող և չի դադարեցրել գիտական գործունեությունը մինչև իր մահը, նույնիսկ երբ 1950 թվականին ստիպված է եղել դուրս գալ աշխատանքից հիվանդության պատճառով։
Մահացել է 1958 թվականի փետրվարի 21-ին Բեթեսդայում (Մերիլենդ)։
Ժառանգություն խմբագրել
Արցտովսկու անունով է կոչվել այն էֆեկտը, երբ լույսը, մթնոլորտում բեկվելով սառույցի բյուրեղներին, արևի շուրջ ստեղծում է լույսի երկու լրացուցիչ սիմետրիկ աղեղներ[8]։ Նրա պատվին են կոչվել նաև աշխարհագրական օբյեկտներ՝ Արցտովսկու լեռը և Արցտովսկու սառցադաշտը Շպիցբերգենում, Արցտովսկու գմբեթը, Արցտովսկու ծովախորշը, Արցտովսկու թերակղզին, Արցտովսկու նունատակը, Արցտովսկու պիկը Անտարկտիդայում։ Բացի այդ, նրա անունն է կրում լեհական հետազոտական կայանը Քինգ Ջորջ կղզում, և լեհական ռազմական ուժերի ORP Arctowski հետազոտական նավը։ Գիտնականի կինը սահմանել է Արցտովսկու հուշամեդալ, որով երկու տարին մեկ գիտությունների ակադեմիան պարգևատրում է «Արեգակի ֆիզիկայի և Երկիր-Արեգակ հարաբերությունների ուսումնասիրման» ոլորտում ձեռքբերումների համար։
Ծանոթագրություններ խմբագրել
- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5 1,6 1,7 Bibliothèque nationale de France data.bnf.fr (ֆր.): տվյալների բաց շտեմարան — 2011.
- ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 Առցանց լեհական կենսագրական բառարան (польск.)
- ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 3,5 Deutsche Nationalbibliothek Record #12279804X // Gemeinsame Normdatei (գերմ.) — 2012—2016.
- ↑ Henryk Arctowski and Antoni B. Dobrowolski
- ↑ 5,0 5,1 5,2 Verlinden, Jozef Naar Antarctica - Belgen en Nederlanders op Expeditie naar de Zuidpool. — Tielt, 2009. — ISBN 978-90-209-8613-6
- ↑ 6,0 6,1 Pinkowski, Edward (2009). «Arctowski, Henryk». The Pinkowski Files. Poles in America Foundation, inc. Վերցված է 2016 թ․ մարտի 28-ին.
- ↑ «Henryk Arctowski, expert on weather». New York Times. AP. 1958 թ․ փետրվարի 23. Վերցված է 2013 թ․ ապրիլի 19-ին.
- ↑ Jacek Machowski. Contribution of H. Arctowski and A. B. Dobrowolski to the Antarctic Expedition of Belgica (1897-1899) // Polish polar research. — 1998. — Т. 19, № 1—2. Արխիվացված 2014-08-15 Wayback Machine
 | Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Հենրիկ Արցտովսկի» հոդվածին։ |