Իրանի Շահանշահի Պետություն
Իրան (պարս.՝ ایران , պաշտոնական անվանումը՝ Իրանի Շահանշահի պետություն պարս.՝ دولت شاهنشاهی ایران, կամ Իրանի կայսերական պետություն (անգլ.՝ Imperial State of Iran); Մինչև 1935 թվականը երկիրը հայտնի էր նաև որպես Պարսկաստան, պետություն Արևմտյան Ասիայում՝ Փահլավի դինաստիայի գլխավորությամբ, որի մայրաքաղաքը եղել է Թեհրանը:
.svg)
| Ստեղծում | 15 Դեկտեմբերի 1925 | |
|---|---|---|
| Մայրցամաք | Ասիա | |
| Մայրաքաղաք | Թեհրան | |
| Դիվանագիտական հարաբերություններ | Թայվան | |
| Նախորդ | • Սեֆյան Պարսկաստան • Աֆշարյան կայսրություն • Ղաջարական Պարսկաստան • Պահլավական Իրան | |
| Հաջորդող | Interim Government of Iran, Իրան | |
| Նախորդողը | Ղաջարական Պարսկաստան | |
| Լուծարման ամսաթիվ | 31 Մարտի 1979 | |
Պետությունը ստեղծվել է 1925 թվականին, երբ պարսիկ բրիգադային գեներալ Ռեզա Փահլավին տապալել է իշխող Ղաջարների դինաստիան և իրեն հռչակել է Փահլավիների դինաստիայի շահ։ Շահանշահ Իրանը վերացվել է 1979 թվականին, երբ Իրանի հեղափոխության արդյունքում հռչակվել է Իրանի Իսլամական Հանրապետությունը:
Պատմություն
խմբագրելՊետության հիմնադրում
խմբագրել
1925 թվականին պարսկական կազակական բրիգադի նախկին բրիգադային գեներալ Ռեզա Խանը տապալել է Ղաջարների դինաստիան և իրեն հռչակել Շահ՝ ի պատիվ Սասանյան Իրանի փահլավերենի[1]: Իր համար Փահլավի ազգանունն ընտրել է 1919 թվականի նոյեմբերին[2]։ 1930-ականների կեսերին Ռեզա շահի դաժան աշխարհիկ իշխանությունը դժգոհություն է առաջացրել իրանցիների որոշ խմբերի, հատկապես հոգևորականների շրջանում, որոնք դեմ են եղել նրա բարեփոխումներին: Այնուամենայնիվ, միջին և բարձր խավերը աջակցել են շահին։ 1935 թվականին Ռեզա Փահլավին հրամանագիր է արձակել՝ խնդրելով օտարերկրյա պատվիրակներին օգտագործել Իրան տերմինը պաշտոնական նամակագրության մեջ՝ հաշվի առնելով այն փաստը, որ Պարսկաստանը եվրոպացիների կողմից օգտագործված տերմինն է՝ պարսկերենում Իրան կոչվող երկիրը նշելու համար: Նրա իրավահաջորդ Մոհամմադ Ռեզա Փահլավին 1959 թվականին հայտարարել է, որ և՛ Պարսկաստանը, և՛ Իրանը ընդունելի են և կարող են օգտագործվել փոխադարձաբար:
Ռեզա շահը փորձել է խուսափել Մեծ Բրիտանիայի և Խորհրդային Միության հետ համագործակցությունից։ Չնայած նրա զարգացման ծրագրերից շատերը պահանջել են արտասահմանյան տեխնիկական փորձաքննություն, խուսափել է պայմանագրեր կնքել բրիտանական և խորհրդային ընկերությունների հետ՝ Ղաջարների դինաստիայի օրոք Պարսկաստանի, Բրիտանիայի և Խորհրդային Միության միջև տարաձայնությունների պատճառով: Թեև Մեծ Բրիտանիան անգլո-պարսկական նավթային ընկերության սեփականության իրավունքով վերահսկել է Իրանի բոլոր նավթային պաշարները, Ռեզա Շահը գերադասել է տեխնիկական աջակցություն ստանալ Գերմանիայից, Ֆրանսիայից, Իտալիայից և եվրոպական այլ երկրներից: Սա խնդիրներ է ստեղծել Իրանի համար 1939 թվականից հետո, երբ Գերմանիան և Բրիտանիան թշնամիներ են դարձել Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ժամանակ։ Փահլավական Իրանը հայտարարվել է որպես չեզոք երկիր, սակայն Բրիտանիան պնդել է, որ Իրանում գերմանացի ինժեներներն ու տեխնիկները լրտեսներ են եղել Իրանի հարավ-արևմուտքում բրիտանական նավթային օբյեկտները դիվերսիա իրականացնելու առաքելություններում: Բրիտանիան Իրանից պահանջել է արտաքսել Գերմանիայի բոլոր քաղաքացիներին, սակայն Ռեզա Շահը մերժել է՝ ասելով, որ դա բացասաբար կանդրադառնա իր զարգացման նախագծերի վրա։
Երկրորդ համաշխարհային պատերազմ
խմբագրելԵրկրորդ համաշխարհային պատերազմի առաջին տարիներին Իրանը իրեն հռչակել է որպես չեզոք երկիր: 1941 թվականի ապրիլին պատերազմը հասել է Իրանի սահմաններին, երբ Ռաշիդ Ալի ալ-Գայլանին, Գերմանիայի և Իտալիայի աջակցությամբ, Իրաքում պետական հեղաշրջում է կատարել՝ առաջացնելով անգլո-իրաքյան պատերազմի բռնկումը: Գերմանիան և Իտալիան արագորեն ռազմական օգնություն են ուղարկել Սիրիայից Իրաքի առանցքի ուժերին, սակայն մայիսից հուլիս ընկած ժամանակահատվածում բրիտանացիները և նրանց դաշնակիցները ջախջախել են առանցքի ուժերին Իրաքում, այնուհետև Սիրիայում և Լիբանանում:
1941 թվականի հունիսին նացիստական Գերմանիան խախտել է Մոլոտով-Ռիբենտրոպ պայմանագիրը և ներխուժել է Խորհրդային Միություն՝ Իրանի հյուսիսային հարևանը: Սովետները արագ դաշնակցել են հակահիտլերյան կոալիցիայի հետ, և 1941 թվականի հուլիսին և օգոստոսին բրիտանացիները Իրանի կառավարությունից պահանջեցին բոլոր գերմանացիներին վտարել Իրանից: Ռեզա Շահը հրաժարվել է վտարել գերմանացիներին, և 1941 թվականի օգոստոսի 25-ին բրիտանական և խորհրդային զորքերը սկսել են անսպասելի ներխուժում, և Ռեզա շահի կառավարությունը արագորեն կապիտուլյացիայի ենթարկվեց մեկ շաբաթից էլ քիչ տևած մարտերից հետո[3]: Ներխուժման ռազմավարական նպատակն եղել է այն,որ պետք է եղել ապահովել մատակարարման գիծը ԽՍՀՄ-ին (հետագայում կոչվել է Պարսից միջանցք), ապահովել Աբականի նավթահանքերը և նավթավերամշակման գործարանը (պատկանում է Անգլո-պարսկական նավթային ընկերությանը) և սահմանափակել Գերմանիայի ազդեցությունը Իրանում: 1941 թվականի սեպտեմբերի 16-ի ներխուժումից հետո Ռեզա Շահը հրաժարվել է գահից՝ հօգուտ նրա 21-ամյա որդի Մուհամմեդ Փահլավիի[4][5][6]։
Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի մնացած ժամանակահատվածում Իրանը դարձել է Խորհրդային Միությանը բրիտանական և ամերիկյան օգնության հիմնական խողովակը և ճանապարհը, որով Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ընթացքում լեհ խաղաղ բնակիչները տարհանվեցին[7]: 1943 թվականին Թեհրանի կոնֆերանսում Մեծ եռյակը՝ Իոսիֆ Ստալինը, Ֆրանկլին Դ. Ռուզվելտը և Ուինսթոն Չերչիլը, հռչակել են Թեհրանի հռչակագիրը՝ երաշխավորելու Իրանի հետպատերազմյան անկախությունը:
1943 թվականի սեպտեմբերի 13-ին դաշնակիցները հավաստիացրին իրանցիներին, որ բոլոր օտարերկրյա զորքերը կլքեն երկիրը մինչև 1946 թվականի մարտի 2-ը[8]։ Այդ ժամանակ Իրանի ժողովրդական կուսակցությունը, կոմունիստական կուսակցությունը, որն արդեն իսկ ազդեցիկ էր և ներկայացվածություն ուներ խորհրդարանում, գնալով ավելի ռազմատենչ էր դառնում հատկապես նահանգի հյուսիսում: Սա նպաստել է կառավարության գործողություններին, այդ թվում՝ Իրանի զինված ուժերի՝ հյուսիսային նահանգներում կարգուկանոն հաստատելու փորձերին: Մինչ Թեհրանում Իրանի ժողովրդական կուսակցության կենտրոնակայանը գրավված էր, իսկ Սպահանի մասնաճյուղը ավերված էր, խորհրդային զորքերը, որոնք տեղակայված էին երկրի հյուսիսային շրջաններում, կանխել են իրանական զորքերի ներխուժումը: Այսպիսով, 1945 թվականի նոյեմբերին Ադրբեջանի ժողովրդական կառավարությունը դարձել է ինքնավար պետություն՝ Իրանի ժողովրդական կուսակցության[9][10] աջակցությամբ։ Այս խորհրդամետ անվանական կառավարությունը ընկավ մինչև 1946 թվականի նոյեմբերին այն բանից հետո, երբ Միացյալ Նահանգները աջակցեց Իրանին՝ իրենց ինքնավար հռչակած շրջանները հետ վերցնելու հարցում:
Պատերազմի ավարտին խորհրդային զորքերը մնացել են Իրանում և ստեղծել են երկու խամաճիկ պետություններ Իրանի հյուսիս-արևմուտքում՝ Ադրբեջանի Դեմոկրատական Հանրապետությունը և Մեհաբադի Հանրապետությունը: Սա հանգեցրել է 1946 թվականի Իրանական ճգնաժամին՝ Սառը պատերազմի առաջին առճակատումներից մեկը, որն ավարտվել է այն բանից հետո, երբ ԽՍՀՄ-ին խոստացան նավթի զիջումներ, իսկ 1946 թվականի մայիսին խորհրդային զորքերը դուրս եկան Իրանից: Երկու խամաճիկ պետությունները շուտով տապալվեցին, իսկ նավթի զիջումները հետագայում չեղարկվեցին[11][12]:
Սառը պատերազմ
խմբագրել
Մոհամմադ Ռեզա Փահլավին գահին փոխարինել է իր հորը 1941 թվականի սեպտեմբերի 16-ին։ Ցանկացել է շարունակել իր հոր բարեփոխումների քաղաքականությունը, բայց շուտով պայքար է սկսվել նրա և ավելի հին պրոֆեսիոնալ քաղաքական գործչի՝ ազգայնական Մուհամմեդ Մոսադեղի միջև՝ կառավարության վերահսկողության համար:
1951 թվականին Իրանի Մեջլիսը 79 կողմ, 12 դեմ ձայների հարաբերակցությամբ Մոհամմադ Մոսադեղին նշանակել է Իրանի նոր վարչապետ, որը կարճ ժամանակ անց ազգայնացրել է բրիտանական նավթարդյունաբերությունը: Շահը հակադրվել է Մոսադեղին, որը վախենում էր, որ Արևմուտքի կողմից սահմանված նավթային էմբարգոն Իրանին կհանգեցնի տնտեսական փլուզման: Շահը փախել է Իրանից, բայց վերադարձել է, երբ 1953 թվականի օգոստոսին Բրիտանիան և Միացյալ Նահանգները հեղաշրջում են կատարել Մոսադեղի դեմ: Այնուհետև Մոսադեղը ձերբակալվել է շահի բանակի կողմնակիցների կողմից։
Մոսադեղի տապալումից հետո Իրանը աշխարհաքաղաքական առումով ամուր հարեց Միացյալ Նահանգներին։ Ջոն Քենեդիի նախագահության ժամանակ ԱՄՆ-ն Իրանին դիտարկում էր որպես կարևոր դաշնակից տարածաշրջանում, քանի որ այն ընկալում էր որպես Մերձավոր Արևելքում կայունության հազվագյուտ աղբյուր[13]։
1971 թվականի հոկտեմբերի 12-ից 16-ը Կյուրոս II Մեծի կողմից Աքեմենյան կայսրության հիմնադրման հիշատակին, պարսկական կայսրության 2500-ամյակը նշելու շքեղ տոնակատարություններ են տեղի ունեցել:
Միապետության անկում
խմբագրել
Շահի կառավարությունը ճնշել է իր հակառակորդներին Իրանի գաղտնի անվտանգության և հետախուզական ոստիկանության՝ ՍԱՎԱԿ-ի օգնությամբ։ Այդ հակառակորդների թվում եղել են ձախակողմյաններն ու իսլամիստները։
1970-ականների կեսերին, հենվելով նավթային եկամուտների ավելացման վրա, Մոհամմադ Ռեզան սկսել է իրագործել մի շարք էլ ավելի հավակնոտ և համարձակ ծրագրեր՝ զարգացնելու իր երկիրը և շարժվելու դեպի Սպիտակ հեղափոխության: Բայց նրա սոցիալ-տնտեսական հաջողությունները գնալով ավելի էին նյարդայնացնում հոգևորականներին։ Իսլամական առաջնորդները, հատկապես վտարանդի հոգևորական այաթոլլա Ռուհոլլահ Խոմեյնին, կարողացել են այս դժգոհությունը կենտրոնացնել իսլամական սկզբունքների հետ կապված գաղափարախոսության վրա, որը կոչ էր անում տապալել շահին և վերադառնալ իսլամական ավանդույթներին, որը կոչվում էր իսլամական հեղաշրջում: Փահլավիի ռեժիմը փլուզվել է 1978 և 1979 թվականների զանգվածային ապստամբություններից հետո։ Իսլամական հեղափոխությունը լուծարել է ՍԱՎԱԿ-ը և փոխարինել ՍԱՎԱՄԱ-ով: Այն գործարկվել է հեղափոխությունից հետո, ըստ ամերիկյան աղբյուրների և իրանցի արտագաղթի աղբյուրների ԱՄՆ-ում և Փարիզում, գեներալ Հոսեյն Ֆարդուստի կողմից, որը եղել է ՍԱՎԱԿ-ի ղեկավարի տեղակալը Մոհամմադ Ռեզայի օրոք և գահընկեց արված միապետի մանկության ընկերը:
Մուհամմեդ Փահլավին փախել է երկրից՝ փորձելով բժշկական օգնություն ստանալ Եգիպտոսում, Մեքսիկայում, Միացյալ Նահանգներում և Պանամայում, և ի վերջո ընտանիքի հետ հաստատվել Եգիպտոսում՝ որպես նախագահ Անվար Սադաթի հյուր: Նրա մահից հետո՝ 1980 թվականին, նրա որդին՝ Շահզադե Ռեզա Կիր Փահլավին, որը պաշտոնապես հռչակվել է թագաժառանգ 1967 թվականի հոկտեմբերի 26-ին, փոխարինել է նրան որպես Փահլավի դինաստիայի ղեկավար[14]։ Ռեզա Քիր Փահլավին և նրա կինը ապրում են Միացյալ Նահանգներում, Մերիլենդում, երեք դուստրերի հետ[15]:
2013 թվականին Ռեզա Քիր Փահլավին Փարիզում ստեղծել է Իրանի Ազգային խորհուրդը, որը գործում է որպես վտարանդի կառավարություն՝ Իսլամական Հանրապետության ներկայիս կառավարության վերջնական տապալումից հետո իր նախկին գահը վերականգնելու համար: Այնուամենայնիվ, 2019 թվականի փետրվարին Փահլավին նախաձեռնե; թ նախաձեռնություն, որը կոչվում էր Իրանական «Փյունիկ» նախագիծ: Ըստ National Interest-ի՝ այն «նախագծված է ընդդիմության տարբեր հոսանքներին հետկղերական Իրանի ընդհանուր տեսլականին մոտեցնելու համար»[16]:
Քաղաքականություն
խմբագրելԻրանի կայսերական պետության քաղաքական համակարգը դե յուրե եղել է խորհրդարանական սահմանադրական միապետություն, որտեղ պետության ղեկավարն էր շահը, իսկ կառավարության ղեկավարը՝ վարչապետը: Սակայն, դե ֆակտո, Մոսադեղի իշխանության տապալումից հետո պետության ողջ իշխանությունը կենտրոնացած է եղել Շահ Փահլավիի ձեռքում, որը դարձել է գրեթե բացարձակ միապետ, ինչը հատկապես նկատելի է եղել դինաստիայի վերջին տարիներին։
Ազգային խորհրդատվական ժողովը (Մաջլիսը) երկրի միապալատ խորհրդարանն էր մինչև 1949 թվականը, երբ այն դարձել է ստորին պալատ, իսկ Իրանի Սենատը ստեղծվել է որպես խորհրդարանի վերին պալատ։
Ժառանգություն
խմբագրելՂաջարների դինաստիայի օրոք Իրանի պարսկական բնավորությունն այնքան էլ ընդգծված չի եղել։ Չնայած եվրոպացիները երկիրը անվանել են Պարսկաստան, իսկ դատարանում և վարչակազմում գերիշխող լեզուն եղել է պարսկերենն, զուտ պարսկական և թյուրքալեզու տարրերի միջև երկփեղկվածությունը ակնհայտ մնաց մինչև 1925 թվականը: Փահլավիի իշխանությունը կարևոր դեր է ունեցել պարսկական մշակույթի և լեզվով Իրանի ազգայնացման համար, ինչը, ի թիվս այլ բաների, ձեռք բերվեց փոքրամասնությունների լեզուների օգտագործման պաշտոնական արգելման, օրինակ՝ ադրբեջաներենի, և անջատողական շարժումների հաջող ճնշմամբ: Փոքրամասնությունների լեզուների օգտագործումը դպրոցներում և թերթերում չի թույլատրվել։ Հաջորդ վարչակարգը՝ Իրանի Իսլամական Հանրապետությունը, որդեգրել է ավելի ընդգրկուն մոտեցում էթնիկ փոքրամասնությունների և նրանց լեզվի նկատմամբ, սակայն ադրբեջանցիներին՝ Իրանի ամենամեծ ազգային փոքրամասնությանը վերաբերող հարցերը դեռևս մնում են և էական մարտահրավերներ են ներկայացնում Իրանի միասնության և տարածքային ամբողջականության համար[17]:
Մարդու իրավունքներ
խմբագրելԻրանի Կայսերական Պետության կառավարիչները՝ Ռեզա Շահ Փահլավին և նրա որդի Մոհամմադ Ռեզա Փահլավին, օգտագործել են գաղտնի ոստիկանություն, խոշտանգումներ և մահապատիժներ՝ ճնշելու քաղաքական այլախոհությունը։ Փահլավիների դինաստիան երբեմն անվանում են «կայսերական դիկտատուրա» կամ «մեկ մարդու իշխանություն»[18]։ Այնուամենայնիվ, ընդհանուր առմամբ ընդունված է, որ 1941-ից 1953 թվականներին երկրում եղել է ժողովրդավարության կարճ ժամանակաշրջան[19]։
Կոռուպցիա
խմբագրելԻրանի կրթության նախարար Մանուչեհր Գանջին գլխավորել է հակակոռուպցիոն հետազոտական խումբը, որը 13 տարվա ընթացքում ներկայացրել է առնվազն 30 զեկույց, որտեղ մանրամասն նկարագրված է կոռուպցիան բարձրաստիճան պաշտոնյաների և թագավորական շրջանակների շրջանում, սակայն շահը այդ հաղորդումներն անվանել է «կեղծ լուրեր և հերյուրանքներ»: ՍԱՎԱԿ-ի բարձրաստիճան պաշտոնյա Փարվիզ Սաբեթին կարծում էր, որ վարչակարգին հաջող ընդդիմության միակ կարևոր պատճառը կոռուպցիայի մեղադրանքներն են[20]:
- ↑ Ansari, Ali M. (2003). Modern Iran Since 1921: The Pahlavis and After. Longman. էջ 36. ISBN 978-0-582-35685-6. Վերցված է 14 February 2016-ին.
- ↑ Chehabi, H. E. (2020). Onomastic Reforms: Family Names and State-Building in Iran. Harvard University Press. ISBN 9780674248199. Արխիվացված է օրիգինալից 26 April 2021-ին. Archive copy Wayback Machine-ի միջոցով:
- ↑ Glenn E. Curtis, Eric Hooglund; US Government Printing Office (2008). Iran: A Country Study. U.S. Government Printing Office. էջ 30. ISBN 978-0-8444-1187-3.
- ↑ Farrokh, Kaveh (2011). Iran at War: 1500–1988. Osprey Publishing Limited. ISBN 978-1-78096-221-4.(չաշխատող հղում)
- ↑ David S. Sorenson (2013). An Introduction to the Modern Middle East: History, Religion, Political Economy, Politics. Westview Press. էջ 206. ISBN 978-0-8133-4922-0.
- ↑ Iran: Foreign Policy & Government Guide. International Business Publications. 2009. էջ 53. ISBN 978-0-7397-9354-1. Արխիվացված է օրիգինալից 12 October 2017-ին. Արխիվացված 2017-10-12 Archive-It
- ↑ T.H. Vail Motter; United States Army Center of Military History (1952). United States Army in World War II the Middle East Theater the Persian Corridor and Aid to Russia. CMH. Արխիվացված է օրիգինալից 4 March 2016-ին. Վերցված է 3 February 2021-ին. Archive copy Wayback Machine-ի միջոցով:
- ↑ Jessup, John E. (1989). A Chronology of Conflict and Resolution, 1945–1985. New York: Greenwood Press. ISBN 0-313-24308-5.
- ↑ Jessup, John E. (1989). A Chronology of Conflict and Resolution, 1945–1985. New York: Greenwood Press. ISBN 0-313-24308-5.
- ↑ The Iranian Crisis of 1945–1946 and the Spiral Model of International Conflict, by Fred H. Lawson in International Journal of Middle East Studies p.9
- ↑ Louise Fawcett, "Revisiting the Iranian Crisis of 1946: How Much More Do We Know?." Iranian Studies 47#3 (2014): 379–399.
- ↑ Gary R. Hess, "the Iranian Crisis of 1945–46 and the Cold War." Political Science Quarterly 89#1 (1974): 117–146. online
- ↑ Nemchenok, Victor V. (25 February 2010). «In search of stability amid chaos: US policy toward Iran, 1961–63». Cold War History. 10 (3): 341–369. doi:10.1080/14682740903178579. S2CID 153842958. Արխիվացված օրիգինալից 2023-02-18-ին. Վերցված է 17 February 2023-ին.
- ↑ «The Imperial Coronation of Iran». Farahpahlavi.org. Արխիվացված օրիգինալից 2015-06-07-ին. Վերցված է 2022-02-03-ին.
- ↑ Michael Coleman (30 July 2013). «Son of Iran's Last Shah: 'I Am My Own Man'». The Washington Diplomat. Արխիվացված օրիգինալից 22 September 2013-ին. Վերցված է 21 September 2013-ին.
- ↑ Harounoff, Jonathan (2019-08-13). «The White House Once Labeled Them Terrorists. Now They're Being Called Iran's Next Government». Haaretz (անգլերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2022-05-23-ին. Վերցված է 2024-10-17-ին.
- ↑ Tohidi, Nayereh. «Iran: regionalism, ethnicity and democracy». Արխիվացված օրիգինալից 2013-07-14-ին. Վերցված է 2013-08-01-ին.
- ↑ de Camara, Robert C. (23 March 1980). «The Shah as Tyrant: A Look at the Record». The Washington Post. Արխիվացված օրիգինալից 2021-01-15-ին. Վերցված է 2024-10-18-ին.
- ↑ Cottam, Richard W. (1980). «Human Rights in Iran under the Shah». Case Western Reserve Journal of International Law. 12 (1).
- ↑ Ганджи, с. 8-9