Էնրիկո Ֆերմի (իտալ.՝ Enrico Fermi, սեպտեմբերի 29, 1901(1901-09-29)[1][2][3][…], Հռոմ, Իտալիայի թագավորություն[4][3][5][…] - նոյեմբերի 28, 1954(1954-11-28)[4][1][2][…], Չիկագո, Իլինոյս, ԱՄՆ[4][6][7][…]), նշանավոր իտալացի ֆիզիկոս, ով առավելապես հարաճանաչ է դարձել աշխարհում առաջին ատոմային ռեակտորի ստեղծման շնորհիվ, մեծ ավանդ է ներդրել նաև միջուկային ֆիզիկայի, տարրական մասնիկների ֆիզիկայի, քվանտային մեխանիկայի, վիճակագրական մեխանիկայի զարգացման բնագավառներում[30]:. Նա մի ամբողջ շարք արտոնագրեր է ստացել ատոմային էներգիայի կիրառման հետ կապված գյուտերի համար,1938 թվականին էլ արժանացել է Նոբելյան մրցանակի, քանզի ապացուցել է գոյությունը ռադիոակտիվ նոր տարրերի, որոնք ստացվում են նեյտրոններով ճառագայթահարման ժամանակ, և հայտնագործել է դրա հետ կապված՝ դանդաղ նեյտրոնների առաջացրած միջուկային ռեակցիաները[31]։ Ֆերմին այն եզակի ֆիզիկոսներից էր, ովքեր նվաճումների են հասել ինչպես տեսական, այնպես էլ փորձարարական ֆիզիկայի բնագավառներում։ Նա է ստեղծել բետա-տրոհման, նեյտրոնների դանդաղեցման տեսությունները, 1939 թվականին մտցրել է շղթայական ռեակցիա հասկացությունը, հետագայում էլ՝ մասնակցել ատոմային նախագծերի իրականացմանը:1938 թվականին գաղթել է ԱՄՆ (Իտալիա այլևս չի վերադարձել, քանզի այնտեղ իշխում էին ֆաշիստները, որոնց վերաբերմունքը հրեաների նկատմամբ քաջ հայտնի է), աշխատել է Նյու Յորքի Կոլումբիական և Չիկագոյի համալսարաններում, Լոս Ալամոսի միջուկային հետազոտությունների ինստիտուտում (հրեա կնոջ՝ Լորայի հետ)... Համարվում է ատոմային ռումբի հայրերից մեկը։ Նրան անվանել են «միջուկային դարաշրջանի ճարտարապետ»[32]։ Ի պատիվ նրա են կոչվել ֆիզիկայի մի շարք հասկացություններ, ինչպես, օրինակ, Ֆերմիի էֆեկտը, Դիրակ-Ֆերմիի բաշխումը, Թոմաս-Ֆերմիի մոդելը և այլն։

Էնրիկո Ֆերմի
իտալ.՝ Enrico Fermi
Ծնվել էսեպտեմբերի 29, 1901(1901-09-29)[1][2][3][…]
Հռոմ, Իտալիայի թագավորություն[4][3][5][…]
Մահացել էնոյեմբերի 28, 1954(1954-11-28)[4][1][2][…] (53 տարեկան)
Չիկագո, Իլինոյս, ԱՄՆ[4][6][7][…]
բնական մահով[3]
ԳերեզմանՕուկ Վուդս գերեզմանատուն[3]
Բնակության վայր(եր)ԱՄՆ, Հռոմ և Իտալիա
Քաղաքացիություն Իտալիայի թագավորություն,  Իտալիա[8][9][10][…] և  ԱՄՆ[11][12][3]
Դավանանքագնոստիցիզմ
Մասնագիտությունֆիզիկոս, ֆիզիկոս-տեսաբան, միջուկային ֆիզիկոս, համալսարանի դասախոս և գյուտարար
Հաստատություն(ներ)Ֆլորենցիայի համալսարան[3][13], Հռոմի Սապիենզա համալսարան[3][13], Կոլումբիայի համալսարան[3][13], Չիկագոյի համալսարան[3][13], Գյոթինգենի համալսարան, Լեյդենի համալսարան և Enrico Fermi Institute?
Գործունեության ոլորտՄիջուկային ֆիզիկա, քվանտային մեխանիկա և Վիճակագրական մեխանիկա
ԱնդամակցությունԼոնդոնի թագավորական ընկերություն[3], Լեոպոլդինա[3], Լինչեի ազգային ակադեմիա[3], ԽՍՀՄ գիտությունների ակադեմիա[3], Ամերիկական փիլիսոփայական ընկերություն[14][3], Գիտության զարգացման աջակցության ամերիկյան ասոցացիա[14][3], Իտալիայի գիտությունների ազգային ակադեմիա[3], ԱՄՆ-ի Գիտությունների ազգային ակադեմիա և Թուրինի գիտությունների ակադեմիա[15]
Ալմա մատերՊիզայի համալսարան, Scuola Normale Superiore. Classe di Scienze? (1922)[16], Լեյդենի համալսարան (1924)[13] և Գյոթինգենի համալսարան (1923)[13]
Գիտական աստիճանփիլիսոփայության դոկտոր
Տիրապետում է լեզուներինիտալերեն[17][3][18] և անգլերեն[17][3][18]
Գիտական ղեկավարԼուիջա Պուսչիանտի[19]
Եղել է գիտական ղեկավարԼի Ցզուն Դաո[20], Էտորե Մայորանա[20], Չու Ջեֆրի[20], Օրեստ Պիչիոնի[20], Սեմ Տրեյման[20], Հերբերտ Լ․ Անդերսոն[20], Մարվին Լեոնարդ Գոլդբերգեր[20], Էմիլիո Սեգրե[21], Օուեն Չեմբեռլեն[22], Mario Ageno?[23], Richard Garwin?[24], Willem Malkus?[25], Arthur H. Rosenfeld?[26] և Robert A. Schluter?
Հայտնի աշակերտներՉժեննին Յանգ, Մարի Գել-Ման, Mario Ageno?, Լի Ցզուն Դաո, Էմիլիո Սեգրե և Օուեն Չեմբեռլեն
Ազդվել էOtto Hahn?[3] և Ժոզեֆ Ֆուրիե[3]
Պարգևներ
Ամուսին(ներ)Լաուրա Ֆերմի[3]
Ստորագրություն
Изображение автографа
 Enrico Fermi Վիքիպահեստում
Ֆերմիի անունը կրող փողոցի ցուցանակը Հռոմում
Հուշատախտակ՝ Ֆլորենցիայի Սանտա Կրոչե բազիլիկում
Էնրիկո Ֆերմիի տապանաքարը Չիկագոյի գերեզմանատանը

Համառոտ կենսագրություն և գիտական նվաճումները խմբագրել

Պիզայի համալսարանն ավարտելուց հետո (1922 թ.) ուսումը շարունակել է Գերմանիայում և Նիդերլանդներում։ 1926-1938 թվականներին՝ Հռոմի համալսարանի պրոֆեսոր։ 1938 թվականին տարագրվել է ֆաշիստական Իտալիայից։ 1939-1945 թվականներին՝ Կոլումբիայի համալսարանի պրոֆեսոր, ղեկավարել է միջուկային էներգիայի օգտագործման ուղղությամբ ԱՄՆ-ում տարվող հետազոտական աշխատանքները։ 1946 թվականից՝ Չիկագոյի համալսարանի պրոֆեսոր։ Գործուն մասնակցություն է ունեցել քվանտային ֆիզիկայի հիմունքների ստեղծման գործում։ 1925 թվականին մշակել է Պաուլիի սկզբունքին ենթարկվող մասնիկների վիճակագրությունը։

Դիրակի հետ միաժամանակ Ֆերմին ստեղծել է էլեկտրոնների և այլ մասնիկների քվանտային վիճակագրական տեսությունը (Ֆերմի-Դիրակի վիճակագրությունը, 1934 թվականին ստեղծել է β-տրոհման քանակական տեսությունը՝ հիմնված Վ․ Պաուլիի այն ենթադրության վրա, ըստ որի β-մասնիկներն առաքվում են նեյտրինոյի հետ միաժամանակ։ 1934-1938 թվականներին աշխատակիցների հետ ուսումնասիրել է նեյտրոնների հատկությունները և դրել նեյտրոնային ֆիզիկայի հիմքը, առաջինն է դիտել մի շարք տարրերի (այդ թվում՝ ուրանի) նեյտրոնային ռմբակոծումից առաջ եկող արհեստական ռադիոակտիվությունը, հայտնագործել է նեյտրոնների դանդաղեցման երևույթը և ստեղծել դրա տեսությունը, ինչի համար 1938 թվականին ստացել է Նոբելյան մրցանակ։ 1942 թվականի դեկտեմբերին Ֆերմիին հաջողվել է իրականացնել միջուկային շղթայական ռեակցիա իր կառուցած՝ աշխարհում առաջին միջուկային ռեակտորում, որտեղ որպես նեյտրոնների դանդաղիչ օգտագործվել է գրաֆիտը, իսկ որպես վառելիք՝ ուրանը։

Կյանքի վերջին տարիներին զբաղվել է բարձր էներգիաների ֆիզիկայով։ Առաջինն է սկսել տարբեր էներգիաների լիցքավորված π-մեզոնների և ջրածնի փոխազդեցության փորձարարական հետազոտությունները և ստացել մի շարք հիմնարար արդյունքներ։ Ունի նաև այս բնագավառին վերաբերող տեսական աշխատանքներ։ Աշխարհի մի շարք գիտական ընկերությունների և ակադեմիաների, այդ թվում նաև ԽՍՀՄ ԳԱ արտասահմանյան անդամ էր (1929 թ.)։

Էնրիկո Ֆերմին մահացել է 53 տարեկան հասակում, քաղցկեղից։ Հանգչում է Չիկագոյի գերեզմանատանը, մի համեստ տապանաքարի ներքո։

Ի պատիվ Ֆերմիի խմբագրել

Ականավոր գիտնականի անունով է կոչվել 100-րդ քիմիական տարրը՝ ֆերմիումը[33][34]։ Այդպիսով՝ նա դարձել է այն 16 գիտնականներից մեկը, ում անունը շնորհվել է քիմիական տարրի[35]։

Ֆերմիի անունն են կրում մի շարք ատոմային էլեկտրակայաններ ԱՄՆ-ում և Իտալիայում[36], գիտահետազոտական նպատակներով կառուցված տարրական մասնիկների արագացուցիչ[37] և ռեակտոր՝ ԱՄՆ-ում և Արգենտինայում[38], գամմա ճառագայթներով տիեզերական հեռադիտակ[39] և այլն։ Ֆերմիի անունն է տրվել ԱՄՆ Ատոմային էներգիայի հանձնաժողովի կողմից սահմանված միջազգային հատուկ՝ բարձրագույն մրցանակին, որը շնորհվում է էներգիայի ուսումնասիրման, կիրառման, արտադրության բնագավառներում խոշորագույն ավանդ ներդրած գիտնականներին։ Այդ մրցանակով պարգևատրվածների թվում են Օտտո Հանը, Ռոբերտ Օպենհայմերը, Էդվարդ Թելլերը և մեծանուն այլ գիտնականներ[40]։

1970 թվականին միջազգային աստղագիտական միությունը Ֆերմիի անունը շնորհել է Լուսնի հակառակ կողմի խառնարաններից մեկին։

Երկեր խմբագրել

  • Introduzione alla Fisica Atomica (Italian). Bologna: N. Zanichelli. 1928. OCLC 9653646.{{cite book}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link)
  • Fisica per i Licei (Italian). Bologna: N. Zanichelli. 1929. OCLC 9653646.{{cite book}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link)
  • Molecole e cristalli (Italian). Bologna: N. Zanichelli. 1934. OCLC 19918218.{{cite book}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link)
  • Thermodynamics. New York: Prentice Hall. 1937. OCLC 2379038.
  • Fisica per Istituti Tecnici (Italian). Bologna: N. Zanichelli. 1938.{{cite book}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link)
  • Fisica per Licei Scientifici (Italian). Bologna: N. Zanichelli. 1938.{{cite book}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link) (with Edoardo Amaldi)
  • Elementary particles. New Haven: Yale University Press. 1951. OCLC 362513.
  • Notes on Quantum Mechanics, Chicago, The University of Chicago Press, 1961.
  • Научные труды, т․ 1—2, Й-, 1971 — 1972․

Գրականություն խմբագրել

Ծանոթագրություններ խմբագրել

  1. 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 Internet Movie Database — 1990.
  2. 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 Nationalencyklopedin (շվեդերեն) — 1999.
  3. 3,00 3,01 3,02 3,03 3,04 3,05 3,06 3,07 3,08 3,09 3,10 3,11 3,12 3,13 3,14 3,15 3,16 3,17 3,18 3,19 3,20 3,21 3,22 3,23 3,24 3,25 3,26 3,27 3,28 3,29 3,30 3,31 https://www.biography.com/people/enrico-fermi-9293405
  4. 4,0 4,1 4,2 4,3 4,4 4,5 4,6 4,7 4,8 Понтекорво Б. М. Ферми Энрико // Большая советская энциклопедия (ռուս.): [в 30 т.] / под ред. А. М. Прохоров — 3-е изд. — М.: Советская энциклопедия, 1977. — Т. 27 : Ульяновск — Франкфорт. — С. 306.
  5. 5,0 5,1 5,2 Archivio Storico Ricordi — 1808.
  6. 6,0 6,1 6,2 http://link.springer.com/content/pdf/10.1007%2F978-3-662-07791-7_11.pdf
  7. 7,0 7,1 7,2 http://www.tandfonline.com/doi/pdf/10.1080/00107510500144639
  8. http://www.tv.com/shows/the-adventures-of-jimmy-neutron-boy-genius/broadcast-blues-professor-calamitous-i-presume-236760/
  9. http://www.nytimes.com/1999/11/16/science/scientist-at-work-richard-l-garwin-physicist-and-rebel-is-bruised-not-beaten.html
  10. https://www.nytimes.com/learning/general/onthisday/bday/0929.html
  11. http://www.bbc.co.uk/2/hi/science/nature/7584915.stm
  12. http://www.bbc.co.uk/1/hi/sci/tech/7584915.stm
  13. 13,0 13,1 13,2 13,3 13,4 13,5 Մակտյուտոր մաթեմատիկայի պատմության արխիվ — 1994.
  14. 14,0 14,1 Notable Names Database — 2002.
  15. www.accademiadellescienze.it (իտալ.)
  16. Scuola Normale Superiore Elenco degli alunni della Scuola Normale Superiore di Pisa dal 1847 al 1970 (իտալ.)Pisa: Pacini Editore, 1973. — P. 31. — 104 p.
  17. 17,0 17,1 Bibliothèque nationale de France data.bnf.fr (ֆր.): տվյալների բաց շտեմարան — 2011.
  18. 18,0 18,1 CONOR.Sl
  19. Mathematics Genealogy Project — 1997.
  20. 20,0 20,1 20,2 20,3 20,4 20,5 20,6 Mathematics Genealogy Project — 1997.
  21. Mathematics Genealogy Project — 1997.
  22. Mathematics Genealogy Project — 1997.
  23. Mathematics Genealogy Project — 1997.
  24. Mathematics Genealogy Project — 1997.
  25. Mathematics Genealogy Project — 1997.
  26. Mathematics Genealogy Project — 1997.
  27. http://www.nobelprize.org/nobel_prizes/physics/laureates/1938/
  28. https://www.nobelprize.org/nobel_prizes/about/amounts/
  29. List of Royal Society Fellows 1660-2007Royal Society. — P. 120.
  30. «Enrico Fermi Dead at 53; Architect of Atomic Bomb». New York Times. 1954 թ․ նոյեմբերի 29. Վերցված է 2013 թ․ հունվարի 21-ին.
  31. «The Nobel Prize in Physics 1938» (անգլերեն). Нобелевский фонд. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ հունիսի 22-ին. Վերցված է 2012 թ․ հունիսի 17-ին.
  32. «Enrico Fermi, architect of the nuclear age, dies». Autumn 1954.
  33. Seaborg, 1978, էջ 2
  34. Hoff, 1978, էջեր 39–48
  35. Kevin A. Boudreaux. «Derivations of the Names and Symbols of the Elements». Angelo State University.
  36. «Nuclear Power in Italy». World Nuclear Association. Արխիվացված է օրիգինալից 2020 թ․ հունիսի 11-ին. Վերցված է 2013 թ․ հունվարի 21-ին.
  37. «About Fermilab – History». Fermilab. Վերցված է 2013 թ․ հունվարի 21-ին.
  38. «Report of the National Atomic Energy Commission of Argentina (CNEA)» (PDF). CNEA. November 2004. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2013 թ․ մայիսի 14-ին. Վերցված է 2013 թ․ հունվարի 21-ին.
  39. «First Light for the Fermi Space Telescope». National Aeronautics and Space Administration. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ հոկտեմբերի 1-ին. Վերցված է 2013 թ․ հունվարի 21-ին.
  40. «The Enrico Fermi Award». United States Department of Energy. Վերցված է 2010 թ․ օգոստոսի 25-ին.

Արտաքին հղումներ խմբագրել

Աղբյուրներ խմբագրել