Էնրիկո Ֆերմի
Էնրիկո Ֆերմի (իտալ.՝ Enrico Fermi, սեպտեմբերի 29, 1901[1][2][3][…], Հռոմ, Իտալիայի թագավորություն[4][3][5][…] - նոյեմբերի 28, 1954[4][1][2][…], Չիկագո, Իլինոյս, ԱՄՆ[4][6][7][…]), նշանավոր իտալացի ֆիզիկոս, ով առավելապես հարաճանաչ է դարձել աշխարհում առաջին ատոմային ռեակտորի ստեղծման շնորհիվ, մեծ ավանդ է ներդրել նաև միջուկային ֆիզիկայի, տարրական մասնիկների ֆիզիկայի, քվանտային մեխանիկայի, վիճակագրական մեխանիկայի զարգացման բնագավառներում[26]:. Նա մի ամբողջ շարք արտոնագրեր է ստացել ատոմային էներգիայի կիրառման հետ կապված գյուտերի համար,1938 թվականին էլ արժանացել է Նոբելյան մրցանակի, քանզի ապացուցել է գոյությունը ռադիոակտիվ նոր տարրերի, որոնք ստացվում են նեյտրոններով ճառագայթահարման ժամանակ, և հայտնագործել է դրա հետ կապված՝ դանդաղ նեյտրոնների առաջացրած միջուկային ռեակցիաները[27]։ Ֆերմին այն եզակի ֆիզիկոսներից էր, ովքեր նվաճումների են հասել ինչպես տեսական, այնպես էլ փորձարարական ֆիզիկայի բնագավառներում։ Նա է ստեղծել բետա-տրոհման, նեյտրոնների դանդաղեցման տեսությունները, 1939 թվականին մտցրել է շղթայական ռեակցիա հասկացությունը, հետագայում էլ՝ մասնակցել ատոմային նախագծերի իրականացմանը:1938 թվականին գաղթել է ԱՄՆ (Իտալիա այլևս չի վերադարձել, քանզի այնտեղ իշխում էին ֆաշիստները, որոնց վերաբերմունքը հրեաների նկատմամբ քաջ հայտնի է), աշխատել է Նյու Յորքի Կոլումբիական և Չիկագոյի համալսարաններում, Լոս Ալամոսի միջուկային հետազոտությունների ինստիտուտում (հրեա կնոջ՝ Լորայի հետ)... Համարվում է ատոմային ռումբի հայրերից մեկը։ Նրան անվանել են «միջուկային դարաշրջանի ճարտարապետ»[28]։ Ի պատիվ նրա են կոչվել ֆիզիկայի մի շարք հասկացություններ, ինչպես, օրինակ, Ֆերմիի էֆեկտը, Դիրակ-Ֆերմիի բաշխումը, Թոմաս-Ֆերմիի մոդելը և այլն։
_crowned.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
Համառոտ կենսագրություն և գիտական նվաճումները
խմբագրելՊիզայի համալսարանն ավարտելուց հետո (1922 թ.) ուսումը շարունակել է Գերմանիայում և Նիդերլանդներում։ 1926-1938 թվականներին՝ Հռոմի համալսարանի պրոֆեսոր։ 1938 թվականին տարագրվել է ֆաշիստական Իտալիայից։ 1939-1945 թվականներին՝ Կոլումբիայի համալսարանի պրոֆեսոր, ղեկավարել է միջուկային էներգիայի օգտագործման ուղղությամբ ԱՄՆ-ում տարվող հետազոտական աշխատանքները։ 1946 թվականից՝ Չիկագոյի համալսարանի պրոֆեսոր։ Գործուն մասնակցություն է ունեցել քվանտային ֆիզիկայի հիմունքների ստեղծման գործում։ 1925 թվականին մշակել է Պաուլիի սկզբունքին ենթարկվող մասնիկների վիճակագրությունը։
Դիրակի հետ միաժամանակ Ֆերմին ստեղծել է էլեկտրոնների և այլ մասնիկների քվանտային վիճակագրական տեսությունը (Ֆերմի-Դիրակի վիճակագրությունը, 1934 թվականին ստեղծել է β-տրոհման քանակական տեսությունը՝ հիմնված Վ․ Պաուլիի այն ենթադրության վրա, ըստ որի β-մասնիկներն առաքվում են նեյտրինոյի հետ միաժամանակ։ 1934-1938 թվականներին աշխատակիցների հետ ուսումնասիրել է նեյտրոնների հատկությունները և դրել նեյտրոնային ֆիզիկայի հիմքը, առաջինն է դիտել մի շարք տարրերի (այդ թվում՝ ուրանի) նեյտրոնային ռմբակոծումից առաջ եկող արհեստական ռադիոակտիվությունը, հայտնագործել է նեյտրոնների դանդաղեցման երևույթը և ստեղծել դրա տեսությունը, ինչի համար 1938 թվականին ստացել է Նոբելյան մրցանակ։ 1942 թվականի դեկտեմբերին Ֆերմիին հաջողվել է իրականացնել միջուկային շղթայական ռեակցիա իր կառուցած՝ աշխարհում առաջին միջուկային ռեակտորում, որտեղ որպես նեյտրոնների դանդաղիչ օգտագործվել է գրաֆիտը, իսկ որպես վառելիք՝ ուրանը։
Կյանքի վերջին տարիներին զբաղվել է բարձր էներգիաների ֆիզիկայով։ Առաջինն է սկսել տարբեր էներգիաների լիցքավորված π-մեզոնների և ջրածնի փոխազդեցության փորձարարական հետազոտությունները և ստացել մի շարք հիմնարար արդյունքներ։ Ունի նաև այս բնագավառին վերաբերող տեսական աշխատանքներ։ Աշխարհի մի շարք գիտական ընկերությունների և ակադեմիաների, այդ թվում նաև ԽՍՀՄ ԳԱ արտասահմանյան անդամ էր (1929 թ.)։
Էնրիկո Ֆերմին մահացել է 53 տարեկան հասակում, քաղցկեղից։ Հանգչում է Չիկագոյի գերեզմանատանը, մի համեստ տապանաքարի ներքո։
Ի պատիվ Ֆերմիի
խմբագրելԱկանավոր գիտնականի անունով է կոչվել 100-րդ քիմիական տարրը՝ ֆերմիումը[29][30]։ Այդպիսով՝ նա դարձել է այն 16 գիտնականներից մեկը, ում անունը շնորհվել է քիմիական տարրի[31]։
Ֆերմիի անունն են կրում մի շարք ատոմային էլեկտրակայաններ ԱՄՆ-ում և Իտալիայում[32], գիտահետազոտական նպատակներով կառուցված տարրական մասնիկների արագացուցիչ[33] և ռեակտոր՝ ԱՄՆ-ում և Արգենտինայում[34], գամմա ճառագայթներով տիեզերական հեռադիտակ[35] և այլն։ Ֆերմիի անունն է տրվել ԱՄՆ Ատոմային էներգիայի հանձնաժողովի կողմից սահմանված միջազգային հատուկ՝ բարձրագույն մրցանակին, որը շնորհվում է էներգիայի ուսումնասիրման, կիրառման, արտադրության բնագավառներում խոշորագույն ավանդ ներդրած գիտնականներին։ Այդ մրցանակով պարգևատրվածների թվում են Օտտո Հանը, Ռոբերտ Օպենհայմերը, Էդվարդ Թելլերը և մեծանուն այլ գիտնականներ[36]։
1970 թվականին միջազգային աստղագիտական միությունը Ֆերմիի անունը շնորհել է Լուսնի հակառակ կողմի խառնարաններից մեկին։
Երկեր
խմբագրել- Introduzione alla Fisica Atomica (Italian). Bologna: N. Zanichelli. 1928. OCLC 9653646.
{{cite book}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link) - Fisica per i Licei (Italian). Bologna: N. Zanichelli. 1929. OCLC 9653646.
{{cite book}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link) - Molecole e cristalli (Italian). Bologna: N. Zanichelli. 1934. OCLC 19918218.
{{cite book}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link) - Thermodynamics. New York: Prentice Hall. 1937. OCLC 2379038.
- Fisica per Istituti Tecnici (Italian). Bologna: N. Zanichelli. 1938.
{{cite book}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link) - Fisica per Licei Scientifici (Italian). Bologna: N. Zanichelli. 1938.
{{cite book}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link) (with Edoardo Amaldi) - Elementary particles. New Haven: Yale University Press. 1951. OCLC 362513.
- Notes on Quantum Mechanics, Chicago, The University of Chicago Press, 1961.
- Научные труды, т․ 1—2, Й-, 1971 — 1972․
Գրականություն
խմբագրել- Сегре Э․, Энрико Ферми-физик, пер․ с англ․, М․, 1973․
- Fermi Laura Atoms in the Family. — Chicago.: University of Chicago Press, 1954. — P. 123.
- Ферми Л. Атомы у нас дома. — 2-е изд. — М.: Иностранная литература, 1959.
- Понтекорво Б. Энрико Ферми (1901—1954) (К годовщине смерти). // УФН. — 1955. — Т. 57. — № 11.
- Лятиль П. Энрико Ферми. — М.: Атомиздат, 1965.
- Понтекорво Б. Энрико Ферми. — М.: Знание, 1971.
- Понтекорво Б., Покровский В. Н. Энрико Ферми в воспоминаниях учеников и друзей. — М.: Наука, 1972.
- Гуревич И. И., Смородинский Я.А. Научные труды Энрико Ферми. // УФН. — 1974. — Т. 114. — № 10.
Ծանոթագրություններ
խմբագրել- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 Internet Movie Database — 1990.
- ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 Nationalencyklopedin (շվեդերեն) — 1999.
- ↑ 3,00 3,01 3,02 3,03 3,04 3,05 3,06 3,07 3,08 3,09 3,10 3,11 3,12 3,13 3,14 3,15 3,16 3,17 3,18 3,19 3,20 3,21 3,22 3,23 3,24 3,25 3,26 3,27 3,28 3,29 3,30 https://www.biography.com/people/enrico-fermi-9293405
- ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 4,4 4,5 4,6 4,7 4,8 Понтекорво Б. М. Ферми Энрико // Большая советская энциклопедия (ռուս.): [в 30 т.] / под ред. А. М. Прохорова — 3-е изд. — М.: Советская энциклопедия, 1977. — Т. 27 : Ульяновск — Франкфорт. — С. 306.
- ↑ 5,0 5,1 5,2 Archivio Storico Ricordi — 1808.
- ↑ 6,0 6,1 6,2 http://link.springer.com/content/pdf/10.1007%2F978-3-662-07791-7_11.pdf
- ↑ 7,0 7,1 7,2 http://www.tandfonline.com/doi/pdf/10.1080/00107510500144639
- ↑ 8,0 8,1 8,2 8,3 8,4 8,5 Մակտյուտոր մաթեմատիկայի պատմության արխիվ — 1994.
- ↑ 9,0 9,1 9,2 9,3 9,4 9,5 Չեխիայի ազգային գրադարանի կատալոգ
- ↑ 10,0 10,1 Notable Names Database — 2002.
- ↑ www.accademiadellescienze.it (իտալ.)
- ↑ Scuola Normale Superiore Elenco degli alunni della Scuola Normale Superiore di Pisa dal 1847 al 1970 (իտալ.) — Pisa: Pacini Editore, 1973. — P. 31. — 104 p.
- ↑ 13,0 13,1 Bibliothèque nationale de France data.bnf.fr (ֆր.): տվյալների բաց շտեմարան — 2011.
- ↑ 14,0 14,1 CONOR.Sl
- ↑ Mathematics Genealogy Project — 1997.
- ↑ 16,0 16,1 16,2 16,3 16,4 16,5 16,6 Mathematics Genealogy Project — 1997.
- ↑ Mathematics Genealogy Project — 1997.
- ↑ Mathematics Genealogy Project — 1997.
- ↑ Mathematics Genealogy Project — 1997.
- ↑ Mathematics Genealogy Project — 1997.
- ↑ Mathematics Genealogy Project — 1997.
- ↑ Mathematics Genealogy Project — 1997.
- ↑ http://www.nobelprize.org/nobel_prizes/physics/laureates/1938/
- ↑ https://www.nobelprize.org/nobel_prizes/about/amounts/
- ↑ List of Royal Society Fellows 1660-2007 — Royal Society. — P. 120.
- ↑ «Enrico Fermi Dead at 53; Architect of Atomic Bomb». New York Times. 1954 թ․ նոյեմբերի 29. Վերցված է 2013 թ․ հունվարի 21-ին.
- ↑ «The Nobel Prize in Physics 1938» (անգլերեն). Нобелевский фонд. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ հունիսի 22-ին. Վերցված է 2012 թ․ հունիսի 17-ին.
- ↑ «Enrico Fermi, architect of the nuclear age, dies». Autumn 1954.
- ↑ Seaborg, 1978, էջ 2
- ↑ Hoff, 1978, էջեր 39–48
- ↑ Kevin A. Boudreaux. «Derivations of the Names and Symbols of the Elements». Angelo State University. Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ դեկտեմբերի 3-ին. Վերցված է 2018 թ․ նոյեմբերի 7-ին.
- ↑ «Nuclear Power in Italy». World Nuclear Association. Արխիվացված է օրիգինալից 2020 թ․ հունիսի 11-ին. Վերցված է 2013 թ․ հունվարի 21-ին.
- ↑ «About Fermilab – History». Fermilab. Վերցված է 2013 թ․ հունվարի 21-ին.
- ↑ «Report of the National Atomic Energy Commission of Argentina (CNEA)» (PDF). CNEA. 2004 թ․ նոյեմբեր. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2013 թ․ մայիսի 14-ին. Վերցված է 2013 թ․ հունվարի 21-ին.
- ↑ «First Light for the Fermi Space Telescope». National Aeronautics and Space Administration. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ հոկտեմբերի 1-ին. Վերցված է 2013 թ․ հունվարի 21-ին.
- ↑ «The Enrico Fermi Award». United States Department of Energy. Վերցված է 2010 թ․ օգոստոսի 25-ին.
Արտաքին հղումներ
խմբագրել- To Fermi with Love 1971 Radio Segment Voices of the Manhattan Project
- "The First Reactor: 40th Anniversary Commemorative Edition", United States Department of Energy, (December 1982).
- Nobel prize page for the 1938 physics' prize
- The Story of the First Pile
- Enrico Fermi's Case File at The Franklin Institute with information about his contributions to theoretical and experimental physics.
- "Remembering Enrico Fermi". Session J1. APS April Meeting 2010, American Physical Society.
- Time 100: Enrico Fermi Արխիվացված 2009-05-14 Wayback Machine by Richard Rhodes 29 March 1999
- The Woodrow Wilson Center's Nuclear Proliferation International History Project or NPIHP is a global network of individuals and institutions engaged in the study of international nuclear history through archival documents, oral history interviews and other empirical sources.
- Fermi's stay with Ehrenfest in Leiden.
Աղբյուրներ
խմբագրել- Գ. Յա. Մյակիշև, Բ. Բ. Բուխովցև «Ֆիզիկա», 1992 թ., «Լույս» հրատարակչություն
- Alison, Samuel King (1957). «Enrico Fermi, 1901–1954». Biographical Memoirs of the National Academy of Sciences. 30: 125–155. OCLC 11772127.
- Amaldi, Edoardo (2001). «Commemoration of the Academy Fellow Enrico Fermi». In Bernardini, C.; Bonolis, Luisa (eds.). Enrico Fermi: His Work and Legacy. Bologna: Società Italiana di Fisica: Springer. էջեր 23–35. ISBN 978-88-7438-015-2. OCLC 56686431.
- Amaldi, Ugo (2001). «Nuclear Physics from the Nineteen Thirties to the Present Day». In Bernardini, C.; Bonolis, Luisa (eds.). Enrico Fermi: His Work and Legacy. Bologna: Società Italiana di Fisica: Springer. էջեր 151–176. ISBN 978-88-7438-015-2. OCLC 56686431.
- Bertotti, Bruno (2001). «Fermi's Coordinates and the Principle of Equivalence». In Bernardini, C.; Bonolis, Luisa (eds.). Enrico Fermi: His Work and Legacy. Bologna: Società Italiana di Fisica: Springer. էջեր 115–125. ISBN 978-88-7438-015-2. OCLC 56686431.
- Bonolis, Luisa (2001). «Enrico Fermi's Scientific Work». In Bernardini, C.; Bonolis, Luisa (eds.). Enrico Fermi: His Work and Legacy. Bologna: Società Italiana di Fisica: Springer. էջեր 314–394. ISBN 978-88-7438-015-2. OCLC 56686431.
- Compton, Arthur (1956). Atomic Quest. New York: Oxford University Press. OCLC 173307.
- Cooper, Dan (1999). Enrico Fermi: And the Revolutions in Modern physics. New York: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-511762-2. OCLC 39508200.
- Fermi, Enrico (2004). «The Future of Nuclear Physics». In Cronin, J.W (ed.). Fermi Remembered. Chicago: University of Chicago Press. ISBN 978-0-226-12111-6.
- Fermi, Laura (1954). Atoms in the Family: My Life with Enrico Fermi. Chicago: University of Chicago Press. OCLC 537507.
- Hawkins, David (1961). Manhattan District History: Project Y – The Los Alamos Project. Volume I: Inception until August 1945. Los Alamos: Los Alamos National Laboratory. LAMS 2532.
- Hoff, Richard (1978 թ․ հունվարի 23). «Production of Eisteinium and Fermium in Nuclear Explosions». In Seaborg, Glenn T (ed.). Proceedings of the Symposium Commemorating the 25th Anniversary of Elements 99 and 100 (PDF). Los Alamos: Los Alamos National Laboratory. էջեր 39–49. Report LBL-7701.
- Hewlett, Richard G.; Anderson, Oscar E. (1962). The New World, 1939–1946 (PDF). University Park: Pennsylvania State University Press. ISBN 978-0-520-07186-5. OCLC 637004643.
- Hewlett, Richard G.; Duncan, Francis (1969). Atomic Shield, 1947–1952. A History of the United States Atomic Energy Commission. University Park: Pennsylvania State University Press. ISBN 978-0-520-07187-2. OCLC 3717478.
- Hey, Anthony J. G.; Walters, Patrick (2003). The new quantum universe. Cambridge, U.K.: Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-56418-2. OCLC 50252084.
- Holl, Jack M.; Hewlett, Richard G.; Harris, Ruth R. (1997). Argonne National Laboratory, 1946–96. Urbana: University of Illinois Press. ISBN 978-0-252-02341-5.
- Hucke, Matt; Bielski, Ursula (1999). Graveyards of Chicago: The People, History, Art, and Lore of Cook County Cemeteries. Chicago: Lake Claremont Press. ISBN 978-0-9642426-4-7. OCLC 42849992.
- Jacob, Maurice; Maiani, Luciano (2001). «The Scientific Legacy of Fermi in Particle Physics». In Bernardini, C.; Bonolis, Luisa (eds.). Enrico Fermi: His Work and Legacy. Bologna: Società Italiana di Fisica: Springer. էջեր 241–270. ISBN 978-88-7438-015-2. OCLC 56686431.
- Jones, Eric M. (1985 թ․ մարտ). "Where is Everybody?", An Account of Fermi's Question (PDF). Los Alamos: Los Alamos National Laboratory. OCLC 4434691994. LA-10311-MS.
- Jones, Vincent (1985). Manhattan: The Army and the Atomic Bomb. Washington, D.C.: United States Army Center of Military History. OCLC 10913875.
- Persico, Enrico (2001). «Commemoration of Enrico Fermi». In Bernardini, C.; Bonolis, Luisa (eds.). Enrico Fermi: His Work and Legacy. Bologna: Società Italiana di Fisica: Springer. էջեր 36–44. ISBN 978-88-7438-015-2. OCLC 56686431.
- Rhodes, Richard (1986). The Making of the Atomic Bomb. New York: Simon & Schuster. ISBN 978-0-684-81378-3. OCLC 13793436.
- Ricci, Renato Angelo (2001). «Fermi's Last Lessons». In Bernardini, C.; Bonolis, Luisa (eds.). Enrico Fermi: His Work and Legacy. Bologna: Società Italiana di Fisica: Springer. էջեր 286–313. ISBN 978-88-7438-015-2. OCLC 56686431.
- Salvini, Giorgio (2001). «Enrico Fermi: His Life and Comment on his Work». In Bernardini, C.; Bonolis, Luisa (eds.). Enrico Fermi: His Work and Legacy. Bologna: Società Italiana di Fisica: Springer. էջեր 1–20. ISBN 978-88-7438-015-2. OCLC 56686431.
- Salvetti, Carlo (2001). «The Birth of Nuclear Energy: Fermi's Pile». In Bernardini, C.; Bonolis, Luisa (eds.). Enrico Fermi: His Work and Legacy. Bologna: Società Italiana di Fisica: Springer. էջեր 177–203. ISBN 978-88-7438-015-2. OCLC 56686431.
- Seaborg, Glenn T. (1978 թ․ հունվարի 23). «Introductory Remarks». In Seaborg, Glenn T (ed.). Proceedings of the Symposium Commemorating the 25th Anniversary of Elements 99 and 100 (PDF). Los Alamos: Los Alamos National Laboratory. էջեր 1–3. Report LBL-7701.
- Segrè, Emilio (1970). Enrico Fermi, Physicist. Chicago: University of Chicago Press. ISBN 978-0-226-74473-5. OCLC 118467.
- Snow, C. P. (1981). The Physicists: A Generation that Changed the World. Boston: Little Brown. ISBN 978-1-84232-436-3. OCLC 7722354.
- Von Baeyer, H. C. (1993). The Fermi Solution: Essays on Science. New York: Random House. ISBN 978-0-679-40031-8. OCLC 27266040.
 | Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Էնրիկո Ֆերմի» հոդվածին։ |