Վիքիպեդիա

Ֆրիդրիխ Էնգելս

(Վերահղված է Էնգելս Ֆ.ից)

Ֆրիդրիխ Էնգելս (գերմ.՝ Friedrich Engels, նոյեմբերի 28, 1820(1820-11-28)[1][2][3][…], Բարմեն, Province of Jülich-Cleves-Berg, Պրուսիայի թագավորություն[4][5] - օգոստոսի 5, 1895(1895-08-05)[1][2][3][…], Լոնդոն, Մեծ Բրիտանիայի և Իռլանդիայի միացյալ թագավորություն[4]), գերմանացի փիլիսոփա, մարքսիզմի հիմնադիրներից մեկը։ Կառլ Մարքսի ընկերը, համագործակիցը և համահեղինակիցը։

Ֆրիդրիխ Էնգելս
գերմ.՝ Friedrich Engels
Ծնվել էնոյեմբերի 28, 1820(1820-11-28)[1][2][3][…] Բարմեն, Province of Jülich-Cleves-Berg, Պրուսիայի թագավորություն[4][5]
Մահացել էօգոստոսի 5, 1895(1895-08-05)[1][2][3][…] (74 տարեկան) Լոնդոն, Մեծ Բրիտանիայի և Իռլանդիայի միացյալ թագավորություն[4]
բնական մահով
Քաղաքացիություն Պրուսիայի թագավորություն և  Միացյալ Թագավորություն
Դավանանքաթեիզմ
Մասնագիտությունտնտեսագետ, հասարակական գիտությունների ոլորտում գիտնական, քաղաքական տեսաբան, փիլիսոփա, գրող, հեղափոխական, սոցիոլոգ, կանանց իրավունքների պաշտպան, լրագրող, ձեռնարկատեր, պատմաբան և հեղինակ
Գործունեության ոլորտփիլիսոփայություն
ԱնդամակցությունԱռաջին ինտերնացիոնալ
Ալմա մատերԲեռլինի համալսարան
Տիրապետում է լեզուներինգերմաներեն[6][7] և անգլերեն
Ազդվել էՀերակլիտ, Լյուդվիգ Ֆոյերբախ, Քրիստոնեության էությունը, Կարլ Մարքս, Գեորգ Վիլհելմ Ֆրիդրիխ Հեգել, Ադամ Սմիթ, Մաքս Շտիրներ և Դավիթ Ռիկարդո
ԿուսակցությունԿումունիստների միություն
ՀայրFriedrich Engels?[8][5]
ՄայրElisabeth Franziska Mauritia van Haar?[8]
Ստորագրություն
Изображение автографа
 Friedrich Engels Վիքիպահեստում

Էնգելսը Կարլ Մարքսի հետ միասին զարգացրել է այն ուղղությունը, որն այժմ հայտնի է մարքսիզմ անունով։ 1845 թվականին նա հրատարակում է Անգլիայի քաղաքներում անձնական դիտարկումների և հետազոտությունների հիման վրա աշխատող Անգլիայի աշխատավոր դասի վիճակը։ 1848 թվականին Էնգելսը Մարքսի հետ համահեղինակում է «Կոմունիստական մանիֆեստը», ինչպես նաև հեղինակ և համահեղինակ է դառնում (առաջին հերթին Մարքսի հետ) շատ այլ գործերում։ Հետագայում Էնգելսը ֆինանսապես աջակցում է Մարքսին՝ թույլ տալով նրան ուսումնասիրություններ կատարել և գրել Das Kapital-ը։ Մարքսի մահից հետո Էնգելսը խմբագրում է Das Kapital-ի երկրորդ և երրորդ հատորները։ Բացի այդ, Էնգելսը կազմակերպում է Մարքսի գրառումները Ավելորդ արժեքի տեսությունների վերաբերյալ, որոնք հետագայում տպագրվեցին որպես Դաս Կապիտալի «չորրորդ հատոր»[9][10]։ 1884 թվականին նա տպագրում է ընտանիքի, մասնավոր սեփականության և պետության ծագումը՝ հիմնվելով Մարքսի ազգագրական հետազոտության վրա։

1895 թվականի օգոստոսի 5-ին Լոնդոնում 74 տարեկան Էնգելսը մահանում է կոկորդի քաղցկեղից։ Դիակիզումից հետո նրա մոխիրները ցրվում են Իսթբորնի մոտակայքում գտնվող Բիչի Հեդում։

Կենսագրություն

խմբագրել

Վաղ տարիները

խմբագրել

Ֆրիդրիխ Էնգելսը ծնվել է 1820 թ. նոյեմբերի 28-ին Պրուսիայի Ռայն նահանգի Բարմեն քաղաքում (այժմ՝ Վուպերտալ, Գերմանիա) Ֆրիդրիխ Էնգելս ավագի և Էլիզաբեթ «Էլիզ» Ֆրանցիսկա Մավրիտիա ֆոն Հաարի ընտանիքում[11]։ Էնգելս ընտանիքի մեծահարուստները Բարմենում և Սալֆորդում ունեին բամբակյա-տեքստիլ գործարաններ, երկուսն էլ ընդլայնում էին արդյունաբերական մայրաքաղաքները։ Ֆրիդրիխի ծնողները պիետիստական   բողոքականներ էին[12], և նրանք այդ ոգով էլ մեծացնում էին իրենց երեխաներին։

13 տարեկանում Էնգելսը հաճախում էր Էլբերֆելդ քաղաքի գիմնազիա, բայց ստիպված էր հեռանալ 17 տարեկանում՝ հոր ճնշման պատճառով, որը ցանկանում էր, որ նա դառնա գործարար և սկսի աշխատել որպես առևտրական[13]։ Բարմենում մեկ տարի մնալուց հետո պատանի Էնգելսին հայրն ուղարկում է Բրեմենի առևտրի տուն սովորելու[14][15]։ Նրա ծնողները ակնկալում էին, որ Էնգելսը իր հորը կօգնի ընտանեկան բիզնեսում։ Նրանց որդու հեղափոխական գործունեությունը, սակայն, հիասթափեցնում է նրանց։ Անցնում են տարիներ, որից հետո միայն նա միանում է ընտանեկան ֆիրմային։

Բրեմենում եղած ժամանակ Էնգելսը սկսում է կարդալ Հեգելի փիլիսոփայությունը, որի ուսմունքները գերակշռում էին այդ ժամանակ գերմանական փիլիսոփայությունը։ 1838 թվականի սեպտեմբերին նա տպագրում է իր առաջին աշխատանքը՝ «Բեդվինը» վերնագրով բանաստեղծությունը Bremisches Conversationsblatt-ի թիվ 40 համարում։ Նա նաև զբաղվում է գրական այլ աշխատանքներով և սկսում գրել հոդվածներ, որոնք քննադատում էին արդյունաբերության սոցիալական ախտերը[16][17]։ Նա գրում էր «Ֆրիդրիխ Օսվալդ» կեղծանվամբ, որպեսզի իր սադրիչ գրվածքներից ընտանիքը չտուժեր։

1841 թվականին Էնգելսը ծառայում է պրուսական բանակում՝ որպես հրետանու անդամ (գերմ. ՝ Garde-Artillerie-Brigade): Նա նաև հաճախում է համալսարանական դասախոսությունների Բեռլինի համալսարանում և սկսում է շփվել երիտասարդ հեգելականների խմբերի հետ։ Այդ ժամանակ նա անանուն կերպով հոդվածներ էր տպում «Rheinische Zeitung»-ում՝ բացահայտելով գործարանի աշխատողների տուժած աշխատանքի և կյանքի վատ պայմանները[15]։ «Rheinische Zeitung»-ի խմբագիրը Կարլ Մարքսն էր, բայց Էնգելսը չէր հանդիպելու Մարքսի հետ մինչև 1842 թվականի նոյեմբերի վերջ[18]։ Էնգելսն իր կարիերայի ընթացքում գերմանական փիլիսոփայության ազդեցությունն է կրում իր մտավոր զարգացման վրա[14]։ 1840 թ.-ին նա գրում է. «Կյանքից առավելագույն օգուտ քաղելու համար պետք է ակտիվ լինես, պետք է ապրես և քաջություն ունենաս համտեսելու երիտասարդ լինելու հույզը»[19]։

Երբ Էնգելսը զարգացնում է աթեիստական համոզմունքները, ծնողների հետ նրա հարաբերությունները սրվում են[20]։

Վերջին տարիները

խմբագրել

Իրենց կյանքի ուշ շրջանում և՛ Մարքսը, և՛ Էնգելսը սկսել էին պնդել, որ որոշ երկրներում աշխատողները կարող էին հասնել իրենց նպատակներին խաղաղ միջոցներով[21]։ Դրան հետևելով՝ Էնգելսը պնդում էր, որ սոցիալիստները էվոլյուցիոնիստներ էին, չնայած նրանք հավատարիմ էին սոցիալական հեղափոխությանը[22]։ Նմանապես Տրիստրամ Հանթը պնդում է, որ Էնգելսը թերահավատորեն էր վերաբերվում «վերևից ներքև հեղափոխություններին», իսկ հետագայում կյանքի կոչում էր «դեպի սոցիալիզմ խաղաղ, ժողովրդավարական ճանապարհ»[23]։ Էնգելսը նաև գրել է Ֆրանսիայում Մարքսի «Դասային պայքարը» 1891-ի հրատարակության մեջ իր ներածության մեջ, որ «հին ոճով կռվարարությունը, փողոցային պայքարը բարիկադներով, որը որոշեց ամեն տեղ մինչև 1848 թվականը, որոշ չափով հնացած էր»[24][25], չնայած Դեյվիդ Վ. Լոուելը և այլք նախազգուշացնում էին, որ «Էնգելսը կասկածի տակ է դնում ապստամբությունը միայն «հին ոճով», այսինքն՝ ապստամբությամբ, ինչը նշանակում է, որ նա չի հրաժարվում հեղափոխությունից։ Էնգելսի այստեսակ միտքը պարզ է․ «նա անկեղծորեն խոստովանում է, որ ցանկացած ապստամբության վերջնական հաղթանակը հազվադեպ է լինում պարզապես ռազմական և մարտավարական հիմքերով»[26]։

Ֆրանսիայում Մարքսի «Դասակարգային պայքարը» 1895 հրատարակության ներածության մեջ Էնգելսը փորձում է լուծել բարեկարգողների և հեղափոխականների միջև բաժանումը մարքսիստական շարժման մեջ՝ հայտարարելով, որ ինքը կողմ է ընտրական քաղաքականության կարճաժամկետ մարտավարությանը, որը ներառում է աստիճանական և էվոլյուցիոն սոցիալիստական միջոցներ՝ միաժամանակ պահպանելով իր համոզմունքը, որ պրոլետարիատի կողմից իշխանության հեղափոխական բռնազավթումը պետք է նպատակ մնա։ Չնայած աստիճանականությունն ու հեղափոխությունը միաձուլելու Էնգելսի այս փորձին, նրա ջանքերը միայն մեղմացնում են աստիճանականության և հեղափոխության տարբերակումը, ինչպես նաև հետևեցին ռևիզիոնիստների դիրքերը[27]։ Էնգելսի հայտարարությունները ֆրանսիական Le Figaro թերթում, որում նա գրում է, թե «հեղափոխությունը» և «այսպես կոչված սոցիալիստական հասարակությունը» ֆիքսված հասկացություններ չէին, այլ անընդհատ փոխում էին սոցիալական երևույթները և պնդում, որ դա «մեզ՝ սոցիալիստներիս լիարժեք էվոլյուցիոնիստներ» դարձնում։ Եվ հասարակությունը կարծում էր, որ Էնգելսը ձգտում է դեպի էվոլյուցիոն սոցիալիզմ։ Էնգելսը նաև պնդում էր, որ «ինքնասպանություն» կլինի խոսել հեղափոխական իշխանության բռնազավթման մասին այն ժամանակ, երբ պատմական հանգամանքները նպաստում էին խորհրդարանական ճանապարհին դեպի իշխանություն, որը, նրա կանխատեսմամբ, կարող է «սոցիալ-ժողովրդավարություն մտցնել արդեն 1898 թվականից»։ Էնգելսի դիրքորոշումը՝ աստիճանաբար էվոլյուցիոն և խորհրդարանական մարտավարությունը բացահայտորեն ընդունելու հարցում և պնդումը այն մասին, թե պատմական հանգամանքները չեն նպաստում հեղափոխությանը, խառնաշփոթություն առաջացրին։ Մարքսիստ ռևիզիոնիստ Էդուարդ Բեռնշտեյնը դա մեկնաբանում է և մատնանշում այն, որ Էնգելսը շարժվում էր դեպի պառլամենտական բարեփոխական և աստիճանականական կեցվածքներ ընդունելը, բայց նա անտեսում էր այն, որ Էնգելսի դիրքորոշումները մարտավարական էին՝ որպես արձագանք որոշ հանգամանքներին, և որ Էնգելսը դեռ հավատարիմ էր հեղափոխական սոցիալիզմին[28]։ Էնգելսը խիստ հուզվում է, երբ իմանում է, որ Ֆրանսիայում «Դասային պայքարի» նոր խմբագրության իր ներածումը խմբագրել են Բեռնշտեյնը և ուղղափառ մարքսիստ Կառլ Կաուցկին այնպես, որ տպավորություն է ստեղծվում, թե նա դարձել է դեպի սոցիալիզմ խաղաղ ճանապարհի կողմնակից[27]։ 1895 թվականի ապրիլի 1-ին՝ մահից չորս ամիս առաջ, Էնգելսը պատասխանում է Կաուցկին.

Ես ապշել էի այն «ներածությունից», որը տպագրվել էր առանց իմ իմացության և այնպես էր ներկայացված, ասես ես օրինականության խաղաղասեր կողմնակից եմ [ամեն գնով]։ Սա ևս մեկ պատճառ է այն բանի, որ ես կցանկանայի, որ այն ամբողջությամբ հայտնվեր Neue Zeit-ում, որպեսզի այս խայտառակ տպավորությունը ջնջվեր։ Ես անկասկած կթողնեմ Լիբկնեխտին այն պատճառով, թե ինչ եմ մտածում նրա մասին, և նույնը վերաբերում է նրանց, ովքեր, անկախ նրանից, թե ովքեր կարող են լինել, նրան հնարավորություն տվեցին այլասերել իմ տեսակետները և, դեռ ավելին, առանց ինձ որևէ բառ այդ մասին ասելու[29]։

Մարքսի մահից հետո Էնգելսը իր մնացած տարիների մեծ մասը նվիրում է Մարքսի «Դաս Կապիտալ»-ի անավարտ հատորների խմբագրման աշխատանքներին։ Այնուամենայնիվ, նա զգալի ներդրում է ունենում նաև այլ ոլորտներում։ Էնգելսը վիճաբանում է՝ օգտագործելով ժամանակի մարդաբանական ապացույցները՝ ցույց տալու համար, որ ընտանեկան կառույցները փոխվել են պատմության ընթացքում, և որ միամուսնությունը հասել է դասակարգային հասարակության այն անհրաժեշտությանը, որ տղամարդիկ վերահսկեն կանանց՝ վստահ լինելով, որ իրենց երեխաները կժառանգեն իրենց սեփականությունը։ Նա պնդում էր, որ ապագա կոմունիստական հասարակությունը թույլ կտա մարդկանց որոշում կայացնել իրենց հարաբերությունների մասին՝ առանց տնտեսական սահմանափակումների։ Այս հարցերի վերաբերյալ Էնգելսի մտորումների լավագույն օրինակներից մեկը նրա ընտանիքի՝ մասնավոր սեփականության և պետության ծագումնաբանությունն է։ 1895 թվականի օգոստոսի 5-ին Էնգելսը մահանում է կոկորդի քաղցկեղից Լոնդոնում 74 տարեկան հասակում[30][31]։ Woking Crematorium-ում դիակիզվելուց հետո նրա մոխիրները ցրվում են Իսթբորնի մոտակայքում գտնվող Beachy Head-ի մոտից, ինչպես նա էր խնդրել[31][32]։ Նա թողել է զգալի մեծ ժառանգություն[33]։

 
Էնգելսի և Մարքսի արձանը Բեռլինում

Էնգելսը և գերմանական հեղափոխական շարժումը

խմբագրել
 
Էնգելսի տունը, Բարմեն, Գերմանիա (այժմ Վուպերտալ)

Էնգելսը գործուն մասնակցություն է ունեցել 1849 թվականի գերմանական ժողովրդի զինված ապստամբությանը Հարավարևմտյան Գերմանիայում։ Հեղափոխության պարտությունից հետո՝ 1849 թվականին, մեկնել է Անգլիա, մինչև 1870 թվականն ապրել է Մանչեսթերում, նա նակագրություն է հաստատել Լոնդոնում ապրող Մարքսի հետ և նյութապես օգնել նրան։

Էնգելսը Մարքսի հետ ղեկավարել է առաջին Ինտերնացիոնալը (1864-76 թվականներ), իսկ Մարքսի մահվանից (1883) հետո եղել Եվրոպական սոցիալիստների ղեկավարն ու խորհրդակը։ Գործերի մի մասը («Սուրբ ընտանիք», 1845 թվական, «Գերմանական գաղաափարախուսության», 1845-46 թվականներ) հրատարակել են համահեղինակությամբ։

Փարիզի կոմունա

խմբագրել

Էնգելսը մասնակցել է աշխարհում առաջին պրոլետարական հեղափոխությանը՝ Փարիզի կոմունային (1871), իսկ Կոմունայի պարտությունից հետո քննադատել է նրա սխալներն ու գնահատել դասերը։

Էնգելսը էականորեն նպաստել է 1889 թվականին Փարիզում պրոլետարիատի միջազգային նոր միավորման ՝ երկրորդ Ինտերնացիոնալի ստեղծմանը, որը, շարունակելով առաջին ինտերնացիոնալի գործը, նպաստել է համաշխարհային բանվորական շարժման ընդլայնմանն ու համախմբմանը։ Նա անձամբ է մասնակցել միջազգային պրոլետարիատի համաշխարհային օրվա՝ մայիսիմեկյան առաջին ցույցերին։ Վճռականորեն դեմ է արտահայտվել կապիտալիստական պետությունների զավթողական պատերազմներին և կոչ է արել պաշտպանել ժողովուրդների միջև խաղաղությունը։

Դիալեկտիկական մատերիալիզմ

խմբագրել

Էնգելսը ընդհանրացնել ժամանակի բնագիտական նվաճումները և դիալեկտիկական մատերիալիստական մեթոդը տարածել բնության ճանաչման վրա։ Ըստ նրա՝ աշխարհի միասնակությունը նրա նյութականության մեջ է, իսկ շարժումը մատերիայի գոյության ձև է։ Կտրականապես հերքել է աշխարհի անճանաչելիության մասին տեսությունը՝ ագնոստիցիզմը՝ իր բոլոր դրսևորումներով, ճանաչողության դիալեկտիկական մանտերիալիստական մեթոդաբանությունն առաջադրել որպես մինչ այդ ընդունված նման մոտեցումների այլընտրանք։ Այս և փիլիսոփայության բազմաթիվ այլ հարցեր են քննարկվել նրա «Անտի-Դյուրինգ» (1878 թվական), «Լյուդվիգ ֆոյերբախը և գերմանական կլասիկ փիլիսոփայության վախճանը» (1886 թվական) և այլ երկերում։

Էնգելսը և Ռուսաստանը

խմբագրել

Էնգելսը մեծ ուշադրությամբ է հետևել Ռուսաստանում ծավալվող իրադարձություններին՝ կանխատեսելով ռուսական վերահաս հեղափոխությունը և նրա անվերապահ ազդեցությունը մյուս երկրների հեղափոխական շարժումների վրա։ Նա նամակագրական և անձնական կապեր է ունեցել ռուս քաղաքական գործիչներից շատերի հետ, խրախուսել է նրանց պայքարը։

Էնգելսը և Հայաստանը

խմբագրել

Էնգելսը զբաղվել է նաև Հայաստանին առնչվող հարցերով։ Նա համակրանքով է վերաբերվել հայ ժողովրդի ազատագրական շարժմանը ՝ ընդդեմ թուրքական ու ցարական բռնապետությունների, բարեկամական կապեր է ունեցել հայ հեղափոխական գործիչների հետ՝ հետաքրքրվել է Հայաստանի պատմական անցյալով, հանգել այն եզրակացության, որ «...Հայաստանի ազատագրումը թուրքերից, ինչպես նաև ռուսներից հնարավոր կդառնա, երբ տապալվի ռուսական ցարիզմը»։ Տասնիններորդ դարի վերջի հայ հասարակական-քաղաքական գործիչները ծանոթ են եղել մարքսիստական ուսմունքին, առանձին գործեր թարգմանել են հայերեն՝ հայ հասարակականության շրջանում մարքսիզմը տարածելու նպատակով։

Էնգելսի աշխատությունները հրատարակվել են բազմաթիվ լեզուներով, այդ թվում՝ հայերեն՝ հայ հեղափոխական գործիչներ Ստեփան Շահումյանի, Բոգդան Կնունյացի, Սուրեն Սպանդարյանի, Ալեքսանդր Մյասնիկյանի, Սարգիս Կասյանի և ուրիշների ջանքերով։

Անհատականություն

խմբագրել

Էնգելսի հետաքրքրությունները ներառում էին պոեզիա, աղվեսի որս և կանոնավոր կիրակնօրյա երեկույթների այցելություն Լոնդոնի ձախ ձևի մտավորականության համար, որտեղ, ինչպես ասում էին, «ոչ ոք չի գնացել առավոտյան ժամը երկու երեքին»։ Նրա կյանքի կարգախոսն էր «հանգիստ եղիր», մինչդեռ «զվարթությունը» նշվում էր որպես իր սիրելի առաքինությունը։

 
Engels in 1868[34]

Էնգելսի անհատականությունից և արտաքինից Ռոբերտ Հեյլբրոնները նրան նկարագրում էր «Աշխարհիկ փիլիսոփաներ» գրքում որպես «բարձրահասակ և արդար և բավականին էլեգանտ. նա ուներ մի մարդու կերպարանք, որ սիրում էր ցանկապատել և որսալ որսորդական շնիկներ, և որ մի օր չորս անգամ լողացել էր Վեզեր գետում առանց ընդմիջման», ինչպես նաև «արագ մտածողության և դյուրին մտքով օժտված» և նույնիսկ գեյ խառնվածքով՝ «քսան լեզուներով կակազելու» ունակությամբ։ Նա մեծ հաճույք էր ստանում գինուց և այլ «բուրժուական հաճույքներից»։ Էնգելսը նախընտրում էր ռոմանտիկ հարաբերություններ հաստատել պրոլետարիատի հետ և այդպես էլ գտնում է Մերի Բըրնս անունով բանվոր դասակարգի մի կնոջ՝ երկարամյա գործընկերոջը, չնայած նրանք երբեք չեն ամուսնացել։ Կնոջ մահից հետո Էնգելսը սիրավեպի մեջ է մտել իր կրտսեր քրոջ՝ Լիդիա Բըրնսի հետ[35]։

Պատմաբան և Լեյբորիստների նախկին պատգամավոր Թրիստրամ Հանթը՝ «Ֆրեդրիխ Էնգելսի հեղափոխական կյանքը» գրքի[12] հեղինակը՝ պնդում է, որ Էնգելսը «կարելի է ասել, անկասկած այն մարդն էր, որը կկրակեր Ստալինի վրա»[23]։ Հանթն ամփոփում է Էնգելսի անհատականության և Խորհրդային Միության միջև եղած կապը, որն ավելի ուշ օգտագործում է նրա ստեղծագործությունները՝ ասելով.

  Շքեղ կյանքի այս մեծ սիրահարը՝ անհատականության կրքոտ ջատագովն ու գրականության, մշակույթի, արվեստի և երաժշտության խանդավառ հավատացյալը՝ որպես բաց ֆորում, երբեք չէր կարող միանալ 20-րդ դարի խորհրդային կոմունիզմին, չնայած նրա բոլոր պնդումներին[12][23]։  

Ինչ վերաբերում է Էնգելսին վերագրվող կրոնական համոզմանը, Հանթը գրում է.

  Այդ իմաստով քրիստոնեության գաղտնի բանականությունը թափանցում է ժամանակակից աշխարհի ամենօրյա փորձը. դրա արժեքներն այժմ տարբեր կերպ մարմնավորվում են ընտանիքում, քաղաքացիական հասարակությունում և պետության մեջ։ Այն, ինչ Էնգելսը մասնավորապես ընդունում էր այս ամենի մեջ, ժամանակակից պանթեիզմի գաղափարն է կամ ավելի շուտ՝ պանդեիզմի՝ աստվածության միաձուլումը զարգացող մարդկության հետ, ուրախ դիալեկտիկական սինթեզը, որը նրան ազատել էր բարեպաշտ կարոտի և օտարության պիետիստական էթոսի ֆիքսված հակադրություններից։ «Շտրաուսի միջոցով ես հիմա մտա հեգելականության ուղիղ ճանապարհը ... Աստծո հեգելյան գաղափարն արդեն իմն է դարձել, և այդպիսով ես միանում եմ «ժամանակակից պանթեիստների» շարքին», - գրել է Էնգելսը իր վերջին նամակներից մեկում. շուտով վերացվող Գրեյբերսին [Վիլհելմ և Ֆրիդրիխ, քահանայի դասընթացավարներ և Էնգելսի նախկին դասընկերներ][12]։  

Էնգելսը պոլիգլոտ էր և ունակ էր գրել և խոսել մի քանի լեզուներով, այդ թվում՝ ռուսերեն, իտալերեն, պորտուգալերեն, իռլանդերեն, իսպաներեն, լեհերեն, ֆրանսերեն, անգլերեն և միլանյան բարբառ[36]։

Ժառանգություն

խմբագրել

Վլադիմիր Լենինը իր կենսագրության մեջ գրել է Էնգելսի մասին. «իր ընկերոջ՝ Կառլ Մարքսից (որը մահացավ 1883 թ.) հետո Էնգելսը ժամանակակից պրոլետարիատի լավագույն գիտնականն ու ուսուցիչն էր ամբողջ քաղաքակիրթ աշխարհում։ [...] Իրենց գիտական աշխատություններում Մարքսը և Էնգելսը առաջինը բացատրեցին, որ սոցիալիզմը երազողների հայտնագործությունը չէ, այլ արդի հասարակության մեջ արտադրական ուժերի զարգացման վերջնական նպատակն ու անհրաժեշտ արդյունքն է՝ որոշակի սոցիալական դասերի կառավարման և մյուսների նկատմամբ տարած հաղթանակի»[37]։ Ըստ Փոլ Քելլոգի․ «Դասական մարքսիզմի կանոնում» Ֆրեդերիկ Էնգելսի դերի վերաբերյալ կան «զգալի հակասություններ»։

Տրիստրամ Հանթը պնդում է, որ Էնգելսը դարձել է հարմար քավության նոխազ, որին շատ հեշտ են մեղադրում կոմունիստական վարչակարգերի պետական հանցագործությունների մեջ, ինչպիսիք են Չինաստանը, Խորհրդային Միությունը ու Աֆրիկայում և Հարավարևելյան Ասիայում գտնվողները։ Հանթը գրում է, որ «Էնգելսը մնացել է 20-րդ դարի գաղափարական ծայրահեղականության պայուսակը ձեռքին», իսկ Կառլ Մարքսը «վերանվանվում է որպես գլոբալ կապիտալիզմի ընդունելի, հետքաղաքական ամենատես»[23]։ Հանթը հիմնականում արդարացնում է Էնգելսին՝ ասելով, որ «Էնգելսի և Մարքսի՝ պատմական դերասանների հանցագործությունների մեջ մեղավոր լինելը, որոնք ենթադարաբար կատարվել են սերունդներ անց, որևէ կերպ չի կարող խելքին մոտ սահմաններում բացատրվել, նույնիսկ եթե դրանց պատվերն առաջարկվել է ի պատիվ նրանց»[23]։ Էնդրյու Լիպոուն Մարքսին և Էնգելսին նկարագրում է որպես «ժամանակակից հեղափոխական ժողովրդավարական սոցիալիզմի հիմնադիրներ»[38]։

Ընդունելով մի կողմից Մարքսի և Էնգելսի և մյուս կողմից Իոսիֆ Ստալինի հեռավորությունը, որոշ գրողներ, ինչպիսիք են Ռոբերտ Սերվիսը, ավելի քիչ բարեգործ են՝ նշելով, որ անարխիստ Միխայիլ Բակունինը կանխատեսում էր իրենց գաղափարների ներուժը՝ պնդելով, որ «[ես] դա կեղծիք է, որ մարքսիզմի թերությունները բացահայտվել են միայն նրա իշխանությունը փորձարկելուց հետո։ [...] [Մարքսը և Էնգելսը] կենտրոնացողներ էին։ «Արտադրողների ազատ ասոցիացիաների» մասին խոսելիս նրանք խրախուսում էին կարգապահությունն ու հիերարխիան»[39]։ Պոլ Թոմասը Կալիֆորնիայի Բերկլիի համալսարանից պնդում է, որ չնայած Էնգելսը եղել է Մարքսի գրերի ամենակարևոր և նվիրված դերը և տարածողը, զգալիորեն փոխել է Մարքսի մտադրությունները, երբ նա պահում, խմբագրում և թողարկում էր դրանք ավարտված տեսքով և նաև մեկնաբանում դրանք։ Էնգելսը փորձել է լրացնել Մարքսի համակարգի բացերը և տարածել այն այլ ոլորտների վրա։ Մասնավորապես ասում են, որ Էնգելսը շեշտել է պատմական մատերիալիզմը՝ դրան տալով գիտական հայտնագործման բնույթ և վարդապետություն՝ ձևավորելով մարքսիզմը որպես այդպիսին։ Առանձնահատուկ դեպք է Հակադյուրինգը, որին սոցիալիզմի թե՛ կողմնակիցները և թե՛ այն արհամարհողները վերաբերվում էին որպես Մարքսի մտքի ընդգրկուն ներկայացում։ Մինչ գերմանացի սոցիալիստների հետ լայն նամակագրության մեջ Էնգելսը համեստորեն ներկայացնում էր իր երկրորդական տեղը զույգի մտավոր հարաբերությունների մեջ և միշտ շեշտում էր Մարքսի կարևոր դերը։ Իսկ Լենինի նման ռուս կոմունիստները Էնգելսին բարձրացնում էին Մարքսի հետ և փոխկապակցում էին նրանց մտքերը, կարծես թե դրանք զուգահեռ լինեին։ Այդ ժամանակ սովետական մարքսիստները զարգացնում են այս միտումը մինչև դիալեկտիկական մատերիալիզմի պետական դոկտրին[40]։

1931 թվականից ի վեր Էնգելսն ուներ իր անունը կրող ռուսական քաղաք՝ Էնգելս՝ Սարատովի մարզ։ Այն ծառայել է որպես Վոլգայի գերմանական հանրապետության մայրաքաղաք Խորհրդային Ռուսաստանի տարածքում և եղել է Սարատովի մարզի կազմում։ Մարքս անունով քաղաքը գտնվում է 50 կիլոմետր (30 մղոն) դեպի հյուսիս-արևելք։ 2014-ին Էնգելսի «հոյակապ մորուքը» դառնում է 5 մետր բարձրությամբ քանդակ և վեր է խոյանում Սալֆորդու։ Այն նկարագրվում է որպես «իմաստության և ուսման խորհրդանիշ»։ Քանդակը նախատեսվում էր կանգնեցնել Սալֆորդի համալսարանում։ Էնգելսի ստեղծագործության հիմքում ընկած արվեստի ընկերությունը, ասում է, որ «գաղափարը գալիս էր 1980-ականների ծրագրից, այն է՝ մտածողի Արևելյան բլոկի արձանը տեղափոխել Մանչեսթեր»[41]։

2017-ի ամռանը Մանչեսթերի միջազգային փառատոնի շրջանակներում Ուկրաինայից տեղափոխված Էնգելսի խորհրդային արձանը տեղադրվում է քանդակագործ Ֆիլ Քոլինզի կողմից Մանչեսթերի Թոնի Ուիլսոն Փլեյսում[42]։ Տեղադրումը քննադատոում է Քեվին Բոլթոնը The Guardian-ում[43]։

Ֆրիդրիխ Էնգելսի պահապան գունդը (հայտնի է նաև որպես NVA պահակային գունդ) Արևելյան Գերմանիայի ազգային ժողովրդական բանակի (NVA) հատուկ պահակային ստորաբաժանում էր։ Պահակային գունդը ստեղծվել է 1962 թ.-ին Ուգո Էբերլեյնի գվարդիական գնդի մասերից, սակայն «Ֆրիդրիխ Էնգելս» տիտղոսը չի ստացել մինչև 1970 թվականը։

Ազդեցություն

խմբագրել

Չնայած ուտոպիստական սոցիալիստներին ուղղված քննադատությանը, այնուամենայնիվ, Էնգելսի սեփական համոզմունքների վրա ազդել է ֆրանսիացի սոցիալիստ Շառլ Ֆուրիեն։ Ֆուրիեից նա բերում է չորս հիմնական կետեր, որոնք բնութագրում են կոմունիստական պետության սոցիալական պայմանները։ Առաջին կետը պնդում է, որ յուրաքանչյուր անհատ կկարողանա լիովին զարգացնել իր տաղանդները՝ վերացնելով արտադրության մասնագիտացումը։ Առանց մասնագիտացման յուրաքանչյուր անձի թույլատրվում է կատարել իր նախընտրած ցանկացած կոչում այնքան, որքան կցանկանա։ Եթե տաղանդները թույլ են տալիս, կարելի է մեկ տարի հացթուխ լինել, իսկ հաջորդը՝ ինժեներ։ Երկրորդ կետը հիմնվում է առաջինի վրա, քանի որ աշխատողների՝ իրենց ընտրած տարբեր աշխատանքների միջով շրջելու կարողության, քայքայվում է աշխատանքի սոցիալական բաժանման հիմնարար հիմքը, և արդյունքում աշխատանքի սոցիալական բաժանումը վերանում է։ Եթե ինչ-որ մեկը կարող է կատարել որևէ աշխատանք, ապա ակնհայտորեն այլևս չկան որևէ բաժանումներ կամ խոչընդոտներ գործին անցնելու համար, հակառակ դեպքում այդպիսի տատանում բոլորովին այլ աշխատանքների միջև գոյություն չէր ունենա։ Երրորդ կետը շարունակվում է երկրորդից, քանի որ աշխատանքի սոցիալական բաժանումը վերանալուն պես գույքի սեփականության վրա հիմնված սոցիալական դասերի բաժանումը դրանով վերանում է։ Եթե աշխատանքի բաժանումը մարդուն դնում է ագարակի պատասխանատու, ապա այդ ագարակատերը տիրապետում է ագարակի արտադրական ռեսուրսներին։ Նույնը վերաբերում է գործարանի կամ բանկի սեփականությանը։ Առանց աշխատանքի բաժանման ոչ մի սոցիալական դաս չի կարող պահանջել բացառիկ իրավունքներ արտադրության որոշակի միջոցի նկատմամբ, քանի որ աշխատանքի բաժանման բացակայությունը բոլորին թույլ է տալիս օգտագործել այն։ Վերջապես չորրորդ կետը եզրակացնում է, որ սոցիալական դասերի վերացումը ոչնչացնում է պետության միակ նպատակը, և այն դադարում է գոյություն ունենալ։ Ինչպես Էնգելսն ասում է իր հեղինակած գրքում, պետության միակ նպատակը դասային հակասությունների ազդեցության մեղմացումն է։ Սեփականության վրա հիմնված սոցիալական դասերի վերացման արդյունքում պետությունը հնանում է, և հասնում է կոմունիստական հասարակությանը, գոնե Էնգելսի աչքում[44]։

Ծանոթագրություններ

խմբագրել
  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 Bibliothèque nationale de France data.bnf.fr (ֆր.): տվյալների բաց շտեմարան — 2011.
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 Encyclopædia Britannica
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 Nationalencyklopedin (շվեդերեն) — 1999.
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 4,4 4,5 Энгельс Фридрих // Большая советская энциклопедия (ռուս.): [в 30 т.] / под ред. А. М. Прохорова — 3-е изд. — М.: Советская энциклопедия, 1969.
  5. ↑ 5,0 5,1 5,2 5,3 Գերմանիայի ազգային գրադարանի կատալոգ (գերմ.)
  6. ↑ Bibliothèque nationale de France data.bnf.fr (ֆր.): տվյալների բաց շտեմարան — 2011.
  7. ↑ CONOR.Sl
  8. ↑ 8,0 8,1 Pas L. v. Genealogics — 2003.
  9. ↑ Theories of Surplus Value, in Collected Works of Marx and Englels: Volumes 30, 31 and 32 (International Publishers: New York, 1988).
  10. ↑ Isaiah Berlin, Karl Marx, fifth ed, page 262. Princeton University Press, 2013.
  11. ↑ A copy of Friedrich Engels's birth certificate appears on page 577 of the Collected Works of Karl Marx and Friedrich Engels: Volume 2 (New York: International Publishers, 1975).
  12. ↑ 12,0 12,1 12,2 12,3 Hunt, Tristram (2009), The Frock-Coated Communist: The Revolutionary Life of Friedrich Engels, Metropolitan/Henry Holt & Co, ISBN 9780805080254, OCLC 263983621.
  13. ↑ «Friedrich Engels Facts in Encyclopedia of World Biography». The Gale Group, Inc. Վերցված է 2019 թ․ հունվարի 8-ին.
  14. ↑ 14,0 14,1 «Lenin: Friedrich Engels». Marxists.org. Վերցված է 2010 թ․ փետրվարի 13-ին.
  15. ↑ 15,0 15,1 Tucker, Robert C. The Marx-Engels Reader, p. xv
  16. ↑ Progress Publishers. «Preface by Progress Publishers». Marxists.org. Վերցված է 2010 թ․ փետրվարի 13-ին.
  17. ↑ «Footnotes to Volume 1 of Marx Engels Collected Works». Marxists.org. 1941 թ․ նոյեմբերի 15. Վերցված է 2010 թ․ փետրվարի 13-ին.
  18. ↑ Heinrich Gemkow et al., Friedrich Engels: A Biography (Verlag Zeit im Bild: Dresden, Germany, 1972) p. 53.
  19. ↑ Friedrich Engels, W.O. Henderson, p. 9
  20. ↑ Friedrich Engels. «Letters of Marx and Engels, 1845». Marxists.org. Վերցված է 2010 թ․ փետրվարի 13-ին.
  21. ↑ Gray, Daniel; Johnson, Elliott; Walker, David (2014). Historical Dictionary of Marxism. Historical Dictionaries of Religions, Philosophies, and Movements (2nd ed.). Lanham, Maryland: Rowman & Littlefield. pp. 119–120. 9781442237988.
  22. ↑ Steger, Manfred B. (1999). "Friedrich Engels and the Origins of German Revisionism: Another Look". In Carver, Terrell; Steger, Manfred B. (eds.). Engels After Marx. University Park, Pennsylvania: Pennsylvania State University. pp. 181–196. 9780271018911.
  23. ↑ 23,0 23,1 23,2 23,3 23,4 Garner, Dwight (2009 թ․ օգոստոսի 18). «Fox Hunter, Party Animal, Leftist Warrior». The New York Times. Վերցված է 2020 թ․ օգոստոսի 31-ին.
  24. ↑ Kellogg, Paul (Summer 1991). "Engels and the Roots of 'Revisionism': A Re-Evaluation". Science & Society. Guilford Press. 55 (2): 158–174. Կաղապար:Jstor.
  25. ↑ Daniels, Robert Vincent (1969) [1960]. The Conscience of the Revolution, Communist Opposition in Russia. New York: Simon & Schuster. p. 7. 9780671203870.
  26. ↑ Lowell, David W. (1984). From Marx to Lenin: An Evaluation of Marx's Responsibility for Soviet Authoritarianism (reprinted ed.). Cambridge: Cambridge University Press. p. 83. 9780521261883.
  27. ↑ 27,0 27,1 Steger, Manfred B. (1999). "Friedrich Engels and the Origins of German Revisionism: Another Look". In Carver, Terrell; Steger, Manfred B. (eds.). Engels After Marx. University Park, Pennsylvania: Pennsylvania State University. p. 182. 9780271018911.
  28. ↑ Steger, Manfred B. (1999). "Friedrich Engels and the Origins of German Revisionism: Another Look". In Carver, Terrell; Steger, Manfred B. (eds.). Engels After Marx. University Park, Pennsylvania: Pennsylvania State University. p. 186. 9780271018911.
  29. ↑ Engels, Friedrich (2004). Collected Works. 50. New York: International Publishers. p. 86.
  30. ↑ Gabriel, Mary (2011 թ․ սեպտեմբերի 14). Love and Capital: Karl and Jenny Marx and the Birth of a Revolution. Little, Brown. ISBN 9780316191371. Վերցված է 2020 թ․ մայիսի 8-ին – via Google Books.
  31. ↑ 31,0 31,1 «Letters: Marx-Engels Correspondence 1895». Marxists.org. Վերցված է 2010 թ․ փետրվարի 13-ին.
  32. ↑ Kerrigan, Michael (1998). Who Lies Where – A guide to famous graves. London: Fourth Estate Limited. էջ 156. ISBN 978-1-85702-258-2.
  33. ↑ «Engels, Frederick». probatesearchservice.gov. UK Government. 1895. Վերցված է 2020 թ․ հունիսի 14-ին.
  34. ↑ Manchester Photographers by Gillian Read. Ed. Royal Photographic Society's Historical Group, 1982: "George Lester, 51, King Street, Manchester (1863–1868). See the photo in Jenny Marx album too.
  35. ↑ Robert L.heilbroner (1953). The Worldly Philosophers (the Great Economic Thinkers).
  36. ↑ Paul Lafargue; Jacques Bonhomme (1905 թ․ օգոստոսի 15). «Friedrich Engels». Marxists Internet Archive (from The Social Democrat journal). Marxists Internet Archive. Վերցված է 2013 թ․ ապրիլի 15-ին.
  37. ↑ Vladimir Ilyich Lenin. «Friedrich Engels». Marxists.org. Վերցված է 2011 թ․ հունվարի 25-ին.
  38. ↑ Lipow, Arthur (1991). Authoritarian Socialism in America: Edward Bellamy and the Nationalist Movement. University of California Press. p. 1. 9780520075436. "We are not among those communists who are out to destroy personal liberty, who wish to turn the world into one huge barrack or into a gigantic workhouse. There certainly are some communists who, with an easy conscience, refuse to countenance personal liberty and would like to shuffle it out of the world because they consider that it is a hindrance to complete harmony. But we have no desire to exchange freedom for equality. We are convinced that in no social order will freedom be assured as in a society based upon communal ownership. Thus wrote the editors of the Journal of the Communist League in 1847, under the direct influence of the founders of modern revolutionary democratic socialism, Karl Marx and Frederick Engels."
  39. ↑ Robert Service (2007). Comrades: A World History of Communism. London: Macmillan. p. 37
  40. ↑ Thomas, Paul (1991), «Critical Reception: Marx then and now», in Carver, Terrell (ed.), The Cambridge Companion to Marx, Cambridge University Press, էջեր 36–42
  41. ↑ «Friedrich Engels' beard inspires climbing sculpture in Salford». BBC News. 2014 թ․ դեկտեմբերի 9. Վերցված է 2017 թ․ հունվարի 31-ին.
  42. ↑ «Watch as Friedrich Engels statue is put together in Manchester city centre». Manchester Evening News. 2017 թ․ հուլիսի 14. Վերցված է 2017 թ․ դեկտեմբերի 16-ին.
  43. ↑ Bolton, Kevin (2017 թ․ հուլիսի 19). «Manchester has a Soviet statue of Engels. Shame no one asked the city's Ukrainians». The Guardian. Վերցված է 2018 թ․ հունվարի 6-ին.
  44. ↑ Levine, Norman (1985 թ․ օգոստոս). «Lenin's Utopianism». Studies in Soviet Thought. 30 (2): 101–102. doi:10.1007/BF01043754. JSTOR 20100033. S2CID 144891961.

Արտաքին հղումներ

խմբագրել
 
Վիքիքաղվածքն ունի քաղվածքների հավաքածու, որոնք վերաբերում են
Ֆրիդրիխ Էնգելս հոդվածին
 Վիքիքաղվածքն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Ֆրիդրիխ Էնգելս» հոդվածին։
 Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Ֆրիդրիխ Էնգելս» հոդվածին։
Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 4, էջ 51)։  
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Ֆրիդրիխ_Էնգելս&oldid=9549679» էջից