Գրիգոր Արծրունի
- Վիքիպեդիայում կան հոդվածներ Արծրունի ազգանունով այլ մարդկանց մասին։
Գրիգոր Երեմիայի Արծրունի (փետրվարի 27 (մարտի 11), 1845[1][2], Մոսկվա, Ռուսական կայսրություն[1][2] - դեկտեմբերի 19 (31), 1892[2], Թիֆլիս, Ռուսական կայսրություն[1][3], Թիֆլիս), հայ հրապարակախոս, պոզիտիվիստական սոցիոլոգիական մտքի ներկայացուցիչ, հասարակագետ, քննադատ, գրական-հասարակական գործիչ։
| Գրիգոր Արծրունի | |
|---|---|
 | |
| Ծնվել է | փետրվարի 27 (մարտի 11), 1845[1][2] |
| Ծննդավայր | Մոսկվա, Ռուսական կայսրություն[1][2] |
| Մահացել է | դեկտեմբերի 19 (31), 1892[2] (47 տարեկան) |
| Մահվան վայր | Թիֆլիս, Ռուսական կայսրություն[1] |
| Գերեզման | Խոջիվանք |
| Քաղաքացիություն |  Ռուսական կայսրություն |
| Ազգություն | հայ |
| Կրթություն | Թիֆլիսի գիմնազիա (1863)[1] և Հայդելբերգի համալսարան (1869)[1] |
| Գիտական աստիճան | փիլիսոփայության դոկտոր[1][2] և doctorate in Political Science and Economics?[2] |
| Մասնագիտություն | հրապարակախոս, գրական քննադատ, հասարակական գործիչ և տնտեսագետ |
| Աշխատատու | Գայանյան օրիորդաց դպրոց[1] և Մշակ[1][2] |
| Ծնողներ | հայր՝ Երեմիա Արծրունի, մայր՝ Ագրիպինա Նազարյանց-Արծրունի |
| Զբաղեցրած պաշտոններ | գլխավոր խմբագիր |
 Grigor Artsruni Վիքիպահեստում | |
Կենսագրություն
խմբագրելԳրիգոր Արծրունին ծնվել է Մոսկվայում, Թիֆլիսի ապագա քաղաքագլուխ, գեներալ, հասարակական ու քաղաքական գործիչ Երեմիա Արծրունու ընտանիքում։ Մայրը՝ Ագրեպիանա Նազարյանցը ազնվական Դավիթ Նազարյանցի դուստրն է։ Երեմիան ու Ագրիպինան ամուսնացել են 1841 թվականին ունեցել են 8 զավակ՝ 5 որդի ու 3 դուստր։ Երեխաները ծնվել են Մոսկվայում այն ժամանակ, երբ Երեմիան տեղափոխվել էր այնտեղ, սակայն 1857 թվականին կրկին վերադառնում են Թիֆլիս։ Երեմիայի հայրը՝ մեծահարուստ ազնվական Գևորգ Արծրունին Թիֆլիս է տեղափոխվել իր ծննդավայր Վանից, տեղում ստացել է Կովկասի փոխարքայի կողմից ազնվականի կոչումը, որը կարող էր փոխանցել ժառանգաբար։ Գևորգը իր հերթին որդին էր Երեմիա Արծրունու ավագի՝ ծնված 1727 թվականին, ով եղել է Սենեքերիմ արքայի ու մեծանուն Արծրունիների տոհմի ուղիղ ժառանգը[4]։
Գրիգորի պապի՝ Գևորգի մյուս զավակի՝ Մարիամի որդին է եղել Սանասարյան վարժարանի հիմնադիր Մկրտիչ Սանասարյանը[4]։
Վաղ տարիները
խմբագրելՈւսումը Գրիգորը սկսել է տանը՝ ընտանիքում։ 1857 թվականին կրթսեր եղբոր՝ Անդրեասի հետ մեկնում է Բադ-Քրոյցնախ առողջարան-քաղաք՝ ոսկրային հիվանդույթունը բուժելու նպատակով։ Այստեղ նա սովորում է լատիներեն ու գերմաներեն լեզուները։ 1858 թվականին վերադառնում է Թիֆլիս, որտեղ սովորում է հայերեն Գրիգոր Տեր-Բարսեղյանի ու Մեղու Հայաստանի թերթի խմբագիր Պետրոս Սիմոնյանցի մոտ։ Նույն թվականին սկսել է ուսումը Թիֆլիսի ռուսական գիմնազիայում, որը ավարտում է 1863 թվականին։ Ավարտելուց հետո Գրիգոր Արծրունին մեկնում է Մոսկվայի պետական համալսարանի բնագիտության ֆակուլտետում սովորելու։ Հաջորդ տարի սակայն տեղափոխվում է Սանկտ-Պետերբուրգի հալասարան, որտեղ սովորում է մինչև 1866 թվականը[5]։ Հիվանդությունը բուժելու նպատակով կրկին մեկնում է Եվրոպա՝ այս անգամ Ֆրանսիայի Նիս քաղաք։ Այնուհետև մեկնում է Շվեյցարիա ու դասախոսություններ է լսում Ցյուրիխի ու Ժնևի համալսարաններում։ 1867 թվականին մեկնում է Գերմանիա ու ուսումը շարունակում Հայդելբերգի համալսարանում։ Երեք տարի անց ավարտում է համալսարանը՝ ստանալով քաղաքագիտության ու փիլիսոփայությանդոկտորի աստիճան։ 1870 թվականին մեկնում է Վիեննա, իսկ այնուհետև Վենետիկ, որտեղ հաճախում է քաղաքագիտական դասախոսություններ Վիեննայի համալսարանում ու մայրենի լեզվի գիտելիքներն է զարգացնում Մխիթարյան միաբանությունում[4]։
Աշխատանքային գործունեություն
խմբագրել1865 թվականից թղթակցել է Մեղու Հայաստանի, Հայկական աշխարհ ու Պոլսի Մասիս պարբերականներին։ 1870 թվականի սեպտեմբերին վերադարձել է Թիֆլիս, որտեղ եղել է ուսուցչի օգնական Գայանյան ու Մարիամյան օրիորդական դպրոցներում։
1872 թվականի հունվարի 1-ին Գրիգոր Արծրունին հիմնադրում է «Մշակ» թերթը, որի խմբագիրն էր մինչև մահը[6][7]։
Իր հայացքներով հարում էր ազատականության (լիբերալիզմ), կողմնակից էր Հայաստանում կապիտալիստական հարաբերությունների զարգացմանը, բուրժուա-դեմոկրատական կարգերի հաստատմանը։ Ռուսաստանի օգնությունը համարում էր վճռական արևմտահայերի ազատագրման գործում։
Ստեղծագործական կյանք
խմբագրել
Հրապարակախոսական գործունեությանը զուգընթաց Գրիգոր Արծրունին զբաղվել է գրական ստեղծագործությամբ։ Գրել է հուշագրական բնույթի գործեր, «Էվելինա» (1891 թ.) վեպը, պատմվածքներ, ակնարկներ, ֆելիետոններ և այլն։ Հարուստ է մանավանդ նրա գրական-քննադատական ժառանգությունը։ Դեռ հայդելբերգյան շրջանում դրել է իդեալներ առաջարկող և հասարակության ախտերն անխնա մերկացնող գրականության զարգացման պահանջը, շեշտել ռոմանտիկական և ռեալիստական արվեստը հասարակության կենսական շահերին ծառայեցնելու միտքը։ 1880-ական թվականներին Գրիգոր Արծրունին հրաժարվել է ռոմանտիկական գրական ուղղությունը պաշտպանելու նախկին դիրքավորումից։ Գրական-ռեալիստական շարժման վերելքի պայմաններում նպաստել է գեղագիտական նոր ըմբռնումների հաստատմանն ու հասարակական ճանաչմանը։ Տվել է ռեալիզմի նոր սահմանում՝ ելնելով տիպականության, տիպ-կերպարի այն ժամանակ քաղաքացիություն ստացած ըմբռնումներից։ Տիպը բազմազան ու բազմաթիվ անհատականությունների ընդհանրացման արդյունք է, «մի գեղարվեստական անձնավորություն», որն իր մեջ առնում է հոգեբանությունների ու բնավորությունների տիպական միջինը։ Ստորագրել է Նիոբե, Ասիացի, Է․ Շատիրավացի կեղծանուններով։
«Հայը նայում է իր մայրենի լեզուի վրայ
Ինչպէս մի կոտրած ամանի վրայ
Ինչպէս իր մաշուած շորի վրայ»:
Մահ և հիշատակ
խմբագրելԳրիգոր Արծրունին մահացել է 1892 թվականի դեկտեմբերի 19-ին։ Հուղարկավորությունը տեղի է ունեցել դեկտեմբերի 27-ին Թիֆլիս քաղաքի Խոջիվանքի հայկական գերեզմանատանը[8][9][10]։
1902 թվականին՝ Արծրունու մահվան 10-րդ տարելիցին, գերեզմանի վրա կանգնեցվել է նկարիչ Գևորգ Բաշինջաղյանի գծագրությամբ և քանդակագործ Անդրեոլոտտիի արհեստանոցում պատրաստված մահարձանը։ Այն ստեղծվել է հանգուցյալի ցանկությամբ։ Մի առիթով Արծրունին ասել է, որ կուզի իր գերեզմանին դրված լինի ժայռի փոքր կտոր։ Նրա մահվան 10-ամյակի կապակցությամբ հոգեհանգստի կարգ է մատուցվել Կարս քաղաքի Սուրբ Աստվածածին եկեղեցում[8]։
1912 թվականի մայիսի 27-ին գերեզմանոցում նրա մահվան 20-րդ տարելիցին նվիրված միջոցառում է տեղի ունեցել գերեզմանոցում[8]։
1937-1938 թվականներին Խոջիվանքի գերեզմանատան ոչնչացմամբ ավերվել է նաև Գրիգոր Արծրունու գերեզմանը, տապանաքարն ու աճյունն անհետ կորել են։ Հետագայում նրան նվիրված փոքր տապանաքար է տեղադրվել 1962 թվականին Թբիլիսիում բացված հայ գրողների և հասարակական գործիչների Խոջիվանք պանթեոն[8]։
Գրականություն
խմբագրել- Калашьян В. А., «Общественные взгляды Григора Арцруни»,
- «Учёные записки Ереванского государственного русского педагогического института имени А. А. Жданова», 1949, том I.
Ծանոթագրություններ
խմբագրել- ↑ 1,00 1,01 1,02 1,03 1,04 1,05 1,06 1,07 1,08 1,09 1,10 1,11 1,12 Հայկական սովետական հանրագիտարան (հայ.) / Վ. Համբարձումյան, Կ. Խուդավերդյան — Հայկական հանրագիտարան հրատարակչություն, 2000.
- ↑ 2,00 2,01 2,02 2,03 2,04 2,05 2,06 2,07 2,08 2,09 2,10 Հայկական համառոտ հանրագիտարան (հայ.) — Հայկական հանրագիտարան հրատարակչություն, 1990. — հատոր 1.
- ↑ АРЦРУНИ
- ↑ 4,0 4,1 4,2 «ԳԵՐՄԱՆԻՈՅ ՀԱՅ ՈՒՍԱՆՈՂՆԵՐԸ.- ՎԱՍՊՈՒՐԱԿԱՆԻ ԱՐԾՐՈՒՆԵԱՑ ՊԱՅԾԱՌԱՆՈՒՆ ՏՈՀՄԻ ՇԱՌԱՒԻՂԸ՝ ՀՐԱՊԱՐԱԿԱԳԻՐ ԳՐԻԳՈՐ ԱՐԾՐՈՒՆԻ (1845 – 1892) | Hairenik Weekly Newspaper». hairenikweekly.com. Արխիվացված է օրիգինալից 2020 թ․ ապրիլի 21-ին. Վերցված է 2020 թ․ մայիսի 30-ին.
- ↑ Арцруни Григорий
- ↑ «Վիեննայի մենաստանի մամուլի շտեմարան- ՄՇԱԿ». Վերցված է 2023 թ․ հունվարի 13-ին.
- ↑ «Համահայկական թվանշային գրադարան».
- ↑ 8,0 8,1 8,2 8,3 Խոջիվանք, Սամվել Կարապետյան, ՀՃՈՒ գիտական ուսումնասիրություններ, Գիրք ԺԹ, Հայկական ճարտարապետությունն ուսումնասիրող հիմնադրամ, Երևան 2024 թվական, ISBN 978-9939-843-66-7
- ↑ «Տարազ», 1890, №2, փետրվար, էջ 48։
- ↑ «Մշակ», 1890, №32, մարտի 20, էջ 2։
Արտաքին հղումներ
խմբագրել- Շիրվանզադեի հուշերը Գրիգոր Արծրունու վերաբերյալ Արխիվացված 2019-04-15 Wayback Machine
- kamavor- Գրիգոր Արծրունին և նրա «Մշակը»
- «Խոստովանություն. Գրիգոր Արծրունի». ֆիլմ՝ Նարինե Թուխիկյանի հեղինակային ֆիլմաշարից
 | Վիքիդարանն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Գրիգոր Արծրունի» հոդվածին։ |
 | Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Գրիգոր Արծրունի» հոդվածին։ |
Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից (հ․ 2, էջ 74)։ 
|