Գազլայթինգ

Գազլայթինգ («Գազային լույս» պիեսի անգլերեն անվանումից^[1]^[2], անգլ.՝ Gas Light), հոգեբանական բռնության և սոցիալական մակաբուծության ձև, որոշակի հոգեբանական մանիպուլյացիաներ, որոնք կատարվում են զոհին «թերի», աննորմալ ներկայացնելու կամ նրան տանջելու և շրջապատող իրականության ընկալման համարժեքությունը կասկածի տակ դնելու նպատակով^[3]^[4]։

Ստուգաբանություն խմբագրել

«Գազլայթինգ» հասկացությունը սկիզբ է առել 1938 թվականի «Գազային լույս» պիեսի վերնագրից (ԱՄՆ-ում հայտնի է որպես «Հրեշտակի փողոց», Angel Street) և դրա 1940 թվականի «Գազային լույս» և 1944 թվականի «Գազային լույս» ֆիլմերի էկրանավորումները, որտեղ մոդելավորվում է կայուն հոգեբանական մանիպուլյացիան, որը կիրառվում է գլխավոր հերոսի կողմից իր զոհի նկատմամբ^[5]։ Սյուժեի համաձայն՝ երիտասարդ կնոջ ամուսինը վերադասավորում է տան փոքրիկ կահավորանքը և թաքցնում իրերը, որպեսզի կնոջ մոտ այնպիսի տպավորություն ստեղծվի, որ նա կորցնում է հիշողությունն ու բանականությունը։ Ֆիլմի անվանումը մատնանշում է Վիկտորյական դարաշրջանում տներում օգտագործվող լուսատու գազը։ Գլխավոր հերոսը նկատում է, որ երեկոյան տան լույսը փոքր-ինչ մարում է, մինչդեռ ամուսինը համառորեն կրկնում է, որ դա միայն իրեն է թվում, մինչդեռ լուսավորությունն իրականում փոխվում է այն պատճառով, որ ամուսինը վառում է գազի լույսը տան մեկ այլ հատվածում, որտեղ նա փնտրում է թաքնված ակնեղեն։

Հենց «գազլայթինգ» հասկացությունն ինքնին շրջանառության մեջ է դրվել 1960-ական թվականներին^[6]՝ անդրադառնալու ինչ-որ մեկի կողմից իրականացվող հոգեբանական մանիպուլյացիաներին՝ զոհի մեջ կասկած սերմանելու իրականության իր օբյեկտիվ ընկալման վերաբերյալ։ 1980 թվականին ամերիկացի ֆեմինիստ և սոցիալական աշխատող Ֆլորենս Ռաշը իր «Ամենախիստ առեղծվածը. երեխաների սեռական բռնության մասին» գրքում, ամփոփել է հոգեբանական մանիպուլյացիայի վերաբերյալ եզրակացությունները, որոնք ներկայացված են Ջորջ Քյուկորի 1944 թվականի ֆիլմի տարբերակում՝ նշելով, որ «նույնիսկ այսօր. բառը [gaslighting] օգտագործվում է նկարագրելու ինչ-որ մեկի փորձը՝ ոչնչացնելու ուրիշի իրականության զգացումը»^[7]։

Գազլայթինգի հատկանիշներ խմբագրել

Գազլայթինգը ներառում է առնվազն երկու մարդ՝ հոգեկան բռնություն գործադրողին կամ հետապնդողին և երկրորդ անձին՝ զոհին։ Այն կարող է լինել գիտակցված կամ անգիտակից և իրականացվում է գաղտնի, որպեսզի արդյունքում առաջացող հուզական չարաշահումը բացահայտ չլինի^[8]։

Գազլայթինգ նախաձեռնողը․

ստիպում է իր «զոհին» կասկածի տակ դնել իր հիշողությունը,
ստիպում է մտածել հուզական կայունության և ադեկվատության մասին,
«զոհին» ներկայացնում է որպես հիմար, մտավոր թույլ մարդ,
ընդգծում է երևակայական տարիքային, գենդերային և ֆիզիոլոգիական անկարողությունը,
հերքում է զոհի համար կարևոր նշանակություն ունեցող զգացմունքներն ու փաստերը։

Մշակույթում խմբագրել

Ռոբերտ Շեքլիի «Վախ գիշերը» պատմվածք
«Գազային լույս» պիես
«Գազային լույս» ֆիլմ (1944)

Կլինիկական օրինակներ խմբագրել

Գազլայթինգը հաճախ օգտագործվում է սոցիոպաթների և նարցիսիստների կողմից։ Առաջինները հետևողականորեն խախտում են հասարակության մեջ ընդունված նորմերը, խախտում են կանոնները և օգտվում այլ մարդկանցից, բայց համոզիչ ստախոսներ են, որոնք ունակ են հմայել ինչ-որ մեկին և հետևողականորեն հերքում են իրենց սխալ արարքները։ Այսպիսով՝ ինչ-որ մեկը, ով զոհ է դարձել սոցիոպաթի կողմից, կարող է կասկածի տակ դնել իրականության իր ընկալմանը^[9]։

Որոշ ամուսիններ, որոնք ֆիզիկական բռնություն են գործադրում իրենց զուգընկերոջ նկատմամբ, բռնի գործողությունից հետո կարող են դիմել գազլայթինգի՝ կտրականապես հերքելով, որ իրենք դաժան վերաբերմունք են ցուցաբերել^[2]։

Գազլայթինգը կարող է դրսևորվել ծնողի և երեխայի միջև, երբ ծնողը ստում է երեխային՝ փորձելով խեղաթյուրել նրա ընկալումը աշխարհի վերաբերյալ^[10]։

Գազլայթինգ կարող է առաջանալ, երբ խոսքը վերաբերում է դավաճանությանը. «Թերապևտները կարող են սրել տուժածի տառապանքը՝ սխալ բնութագրելով կանանց ռեակցիաները։ [...] Ամուսնու գազլայթինգային վարքագիծը կարող է հանգեցնել որոշ կանանց նյարդային խանգարման [և] ինքնասպանության՝ վատագույն դեպքում»^[11]^[12]։

Հոգեթերապևտի (կամ հոգեբույժի) և հիվանդի միջև կարող է առաջանալ գազլայթինգի փոխհարաբերություն։ Բուժվողի համար այս դեպքում բժիշկը հանդես է գալիս որպես «ամենագետ միտք» (այսինքն՝ փորձագետ)։ Միանգամայն հնարավոր է, որ դա հանգեցնի կոնֆլիկտի, երբ հիվանդը ի վիճակի չէ հասկանալու իր ներքին փորձառությունները այլ կերպ, քան բժշկի ներկայացրած մեկնաբանությունների, և դա, իր հերթին, կարող է հանգեցնել նրան, որ հիվանդը ընկնի կասկածի և թերահավատության մեջ իր իսկ գնահատականներում ու շրջապատող աշխարհի ընկալումներում^[13]։ Ավելին, գազլայթինգային հարաբերություններ հնարավոր են հիվանդների և ստացիոնար հոգեբուժական հաստատությունների աշխատակիցների միջև^[14]։

Տես նաև խմբագրել

Ծանոթագրություններ խմբագրել

↑ Dorpat, Theodore L. Gaslighting, the Double Whammy, Interrogation, and Other Methods of Covert Control in Psychotherapy and Psychoanalysis. — Jason Aronson, 1996. — ISBN 978-1-56821-828-1
↑ ^2,0 ^2,1 Jacobson, Neil S.; Gottman, John M. When Men Batter Women: New Insights into Ending Abusive Relationships. — Simon and Schuster, 1998. — С. 129—132. — ISBN 978-0-684-81447-6
↑ «Oxford Dictionary definition of 'gaslighting'». Oxford Dictionaries. Oxford University Press. Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ օգոստոսի 23-ին. Վերցված է 2016 թ․ ապրիլի 20-ին.
↑ Dorpat, T.L. On the double whammy and gaslighting (und) // Psychoanalysis & Psychotherapy. — 1994. — Т. 11. — № 1. — С. 91—96. Архивировано из первоисточника 7 Ապրիլի 2016.subscription
↑ «What Is Gaslighting? | Britannica». www.britannica.com (անգլերեն). Վերցված է 2023 թ․ սեպտեմբերի 22-ին.
↑ 1969 S. C. Plog Changing Perspectives in Mental Illness 83 It is also popularly believed to be possible to ‘gaslight’ a perfectly healthy person into psychosis by interpreting his own behavior to him as symptomatic of serious mental illness. — «gaslight». Oxford English Dictionary (3rd ed.). Oxford University Press. September 2005. (Subscription or UK public library membership required Արխիվացված 2013-04-29 Wayback Machine.)
↑ Rush, Florence The Best-kept Secret: Sexual Abuse of Children. — Human Services Institute, 1992. — С. 81. — ISBN 978-0-8306-3907-6
↑ Dorpat, Theodore L. Crimes of punishment America's culture of violence. — Algora Pub, 2007. — С. 118—130.
↑ Stout, Martha The Sociopath Next Door. — Random House Digital, 2006. — С. 94—95. — ISBN 978-0-7679-1582-3
↑ O'Brian G., Hassanyeh F.; Cawthra, R. 'Imposed Psychosis': A Case Variant of the Gaslight Phenomenon(անգլ.) // British Journal of Psychiatry : journal. — Royal College of Psychiatrists, 1987. — Т. 150. — № 4. — С. 553—556. — doi:10.1192/bjp.150.4.553 — PMID 3664141.
↑ Gass G. Z., Nichols W. C. Gaslighting: A Marital Syndrome (und) // Journal of Contemporary Family Therapy. — 1988. — Т. 10. — № 1. — С. 3—16. — doi:10.1007/BF00922429 subscription
↑ Cawthra R., O'Brian G., Hassanyeh F. 'Imposed Psychosis': A Case Variant of the Gaslight Phenomenon(անգլ.) // British Journal of Psychiatry : journal. — Royal College of Psychiatrists, 1987. — Т. 150. — № 4. — С. 553—556. — doi:10.1192/bjp.150.4.553 — PMID 3664141.
↑ Loftus E. F. Creating False Memories Արխիվացված 2018-07-26 Wayback Machine Scientific American September 1997, vol. 277. № 3. pages 70-75
↑ Lund C. A., Gardiner A. Q. The Gaslight Phenomenon: An Institutional Variant(անգլ.) // British Journal of Psychiatry : journal. — Royal College of Psychiatrists, 1977. — Т. 131. — № 5. — С. 533—534. — doi:10.1192/bjp.131.5.533 — PMID 588872. subscription

Գրականություն խմբագրել

Кочетков Я. Газлайтинг: насилие, о котором не говорят // Psychologies
Латыпов И. Газлайтинг: что делать, если вам отказывают в адекватности? // Psychologies
Calef V., Weinshel E. M. Some Clinical Consequences of Introjection: Gaslighting(անգլ.) // The Psychoanalytic Quarterly : journal. — 1981. — Т. 50. — № 1. — С. 44—66. — ISSN 0033-2828. — PMID 7465707. subscription
Portnow, Kathryn Dialogues of Doubt: The Psychology of Self-Doubt and Emotional Gaslighting in Adult Women and Men. — Harvard Graduate School of Education, 1996. (thesis/dissertation) (offline resource)
Santoro, Victor Gaslighting: How to Drive Your Enemies Crazy. — Loompanics Unlimited, 1994. — ISBN 978-1-55950-113-2 (offline resource)
Stern, Robin The Gaslight Effect: How to Spot and Survive the Hidden Manipulation Others Use to Control Your Life. — Random House Digital, 2007. — ISBN 978-0-7679-2445-0 (limited preview available online)

Արտաքին հղումներ խմբագրել

Gaslighting as a Manipulation Tactic: what it is, who does it, and why by George K. Simon, Ph.D., article on the topic of gaslighting published by Counselling Resource on November 8, 2011
Sarah Strudwick (November 16, 2010) Dark Souls — Mind Games, Manipulation and Gaslighting based on her book Dark Souls: Healing and Recovering from Toxic Relationships

[Dorpat1996-1] Dorpat, Theodore L. Gaslighting, the Double Whammy, Interrogation, and Other Methods of Covert Control in Psychotherapy and Psychoanalysis. — Jason Aronson, 1996. — ISBN 978-1-56821-828-1

[JacobsonGottman1998-2] 2,0 ^2,1 Jacobson, Neil S.; Gottman, John M. When Men Batter Women: New Insights into Ending Abusive Relationships. — Simon and Schuster, 1998. — С. 129—132. — ISBN 978-0-684-81447-6

[Oxford_Dictionary-3] «Oxford Dictionary definition of 'gaslighting'». Oxford Dictionaries. Oxford University Press. Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ օգոստոսի 23-ին. Վերցված է 2016 թ․ ապրիլի 20-ին.

[Dorpat-4] Dorpat, T.L. On the double whammy and gaslighting (und) // Psychoanalysis & Psychotherapy. — 1994. — Т. 11. — № 1. — С. 91—96. Архивировано из первоисточника 7 Ապրիլի 2016.subscription

[5] «What Is Gaslighting? | Britannica». www.britannica.com (անգլերեն). Վերցված է 2023 թ․ սեպտեմբերի 22-ին.

[6] 1969 S. C. Plog Changing Perspectives in Mental Illness 83 It is also popularly believed to be possible to ‘gaslight’ a perfectly healthy person into psychosis by interpreting his own behavior to him as symptomatic of serious mental illness. — «gaslight». Oxford English Dictionary (3rd ed.). Oxford University Press. September 2005. (Subscription or UK public library membership required Արխիվացված 2013-04-29 Wayback Machine.)

[Rush1992-7] Rush, Florence The Best-kept Secret: Sexual Abuse of Children. — Human Services Institute, 1992. — С. 81. — ISBN 978-0-8306-3907-6

[8] Dorpat, Theodore L. Crimes of punishment America's culture of violence. — Algora Pub, 2007. — С. 118—130.

[Stout2006-9] Stout, Martha The Sociopath Next Door. — Random House Digital, 2006. — С. 94—95. — ISBN 978-0-7679-1582-3

[10] O'Brian G., Hassanyeh F.; Cawthra, R. 'Imposed Psychosis': A Case Variant of the Gaslight Phenomenon(անգլ.) // British Journal of Psychiatry : journal. — Royal College of Psychiatrists, 1987. — Т. 150. — № 4. — С. 553—556. — doi:10.1192/bjp.150.4.553 — PMID 3664141.

[11] Gass G. Z., Nichols W. C. Gaslighting: A Marital Syndrome (und) // Journal of Contemporary Family Therapy. — 1988. — Т. 10. — № 1. — С. 3—16. — doi:10.1007/BF00922429 subscription

[12] Cawthra R., O'Brian G., Hassanyeh F. 'Imposed Psychosis': A Case Variant of the Gaslight Phenomenon(անգլ.) // British Journal of Psychiatry : journal. — Royal College of Psychiatrists, 1987. — Т. 150. — № 4. — С. 553—556. — doi:10.1192/bjp.150.4.553 — PMID 3664141.

[13] Loftus E. F. Creating False Memories Արխիվացված 2018-07-26 Wayback Machine Scientific American September 1997, vol. 277. № 3. pages 70-75

[14] Lund C. A., Gardiner A. Q. The Gaslight Phenomenon: An Institutional Variant(անգլ.) // British Journal of Psychiatry : journal. — Royal College of Psychiatrists, 1977. — Т. 131. — № 5. — С. 533—534. — doi:10.1192/bjp.131.5.533 — PMID 588872. subscription

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]