Բյուզանդիայի ճարտարապետություն
Բյուզանդիայի ճարտարապետություն, Բյուզանդական կայսրության կամ Արևելյան Հռոմեական կայսրության ճարտարապետություն:
Կոստանդին Մեծի՝ հռոմեական կայսրերի նստավայրը Բյուզանդիա տեղափոխելը, ինչը հանգեցրել էր Հռոմեական կայսրության մասնատմանը երկու մասի` Արևելքի և Արևմուտքի, հանդիսանում է ընդհանրապես համաշխարհային պատմության և մասնավորապես արվեստի պատմության կարևոր իրադարձություններից մեկը։ Հին Հռոմը, բարբարոսների` Իտալիա ներխուժման և հին կյանքի ամբողջ համակարգի քայքայման ազդեցության տակ կորցրել էր իր մեծությունը, նոր մայրաքաղաքն ավելի ու ավելի մեծ կարևորություն էր ձեռք բերել և շուտով դարձել փայլուն քաղաքակրթության կենտրոն, որն այստեղից տարածվել է դեպի ամբողջ Արևելք և նույնիսկ արևմտյան երկրներ։
Բյուզանդական ճարտարապետության բնութագրական առանձնահատկություններ խմբագրել
Վերցնելով հին ճարտարապետության ձևերը[1]՝ բյուզանդական ճարտարապետությունը հետզհետե փոփոխել է դրանք և 5-րդ դարի ընթացքում մշակել է հիմնականում տաճարաշինության համար։ Վերջինս կառույցի մի տեսակ է, որը նախագծով և ամբողջ կառուցողական համակարգով, զգալիորեն տարբերվում էր հին քրիստոնեական բազիլիկ տեսակից։ Դրա հիմնական առանձնահատկությունը գմբեթի առկայությունն է` շենքի միջին մասը ծածկելու համար (կենտրոնական գմբեթային համակարգ)։ Գմբեթն արդեն հայտնի է եղել հեթանոսական Հռոմում, ինչպես նաև Արևելքում (օրինակ՝ Սիրիայում), բայց շատ դեպքերում այն տեղադրվել է կլոր հիմքի վրա. եթե հիմքը քառակուսի էր կամ բազմաշերտ, ապա դրա և գմբեթի միջև պատշաճ օրգանական կապ չկար։
Եթե վերցնենք զուգահեռանիստ A-ն և այն ծածկենք B գնդային հատվածի տեսք ունեցեղ գմբեթով, ապա գմբեթը նեցուկ կունենա ուղղահայաց պատերի միայն չորս կետերը, և կառույցի ներսում կառաջանան խոռոչային անկյուններ՝ կառուցվածքի թեթևության և ներդաշնակության տպավորությունը վնասող։
Բյուզանդական ճարտարապետների որոշումն այն էր, որ զուգահեռանիստ ջրատարի անկյունները կտրվեն այնպես, որ դրա պատերի վերին մասերը կամարաձև տեսք ստանան. գմբեթը հենվելու էր այդ չորս աղեղների գագաթներին և հաղորդակցվելու էր շինության ստորին մասի հետ` գնդաձև եռանկյուն մակերեսներով, որոնք ընկած են այս աղեղների արանքում և ներքևում նման են ուռճացված եռանկյուն առագաստների (այստեղից էլ՝ այս ճարտարապետական տարրի անվանումը)։ Դրանով չբավարարվելով` գմբեթին էլ ավելի թեթևության բնույթ հաղորդելու համար կառույցի ստորին մասում ուղղահայաց պատերի փոխարեն սկսել են կառուցել հատակագծով կիսաշրջանաձև խորշեր, որոնք ավարտվում էին վերևում` գմբեթի մոտ, կիսագնդային մակերեսներով այնպես, որ գմբեթը պահվում էր այդ խորշերի կամարային գագաթների և չորս զանգվածային սյուների վրա։ Այս միջին մասը կարգավորում էր կառույցի մնացած մասերը։
Շինարարության նմանատիպ համակարգ օգտագործվել է հիմնականում տաճարների կառուցման համար։ Այն ընդհանուր առմամբ իրենից ներկայացնում էր հավասարակողմ խաչի տեսքով (այսպես կոչված հունական) հինգ քառակուսիների միացում։ Միջին հրապարակի վերևում կար գմբեթ, կողային քառակուսիներում` խորշեր, իսկ քառակուսիները, որոնք զբաղեցնում էին խաչի ծայրերի միջև ընկած տարածությունը, ներկայացնում էին ստորադաս մասեր, որոնք սովորաբար ավելի ցածր էին, քան հենց խաչը։ Ի վերջո, տաճարի արևելյան կողմում խորանի համար կիսաշրջանաձև աբսիդն էր կառուցվում, իսկ արևմտյան կողմում՝ նարտեքսը։
Սկզբում բյուզանդական գմբեթն ունեցել է բավականին հարթ ձև, այնուհետև` ավելի բարձր, բայց ուղղակիորեն կանգնած է եղել կամարների և առագաստների վրա. հետագայում դրանց և գմբեթի միջև հայտնվել է գլանաձև մի կառույց (գավիթ), այնպես որ շենքը պսակվել է ոչ թե գնդի հատվածով, այլ վեր խոյացած գագաթով։ Հաճախ շենքը, բացի գմբեթից կամ միջին տարածության վերևում գտնվող գագաթից, ունեցել է նաև կողային տարածություններից վեր երկու, չորս կամ նույնիսկ ավելի գմբեթներ կամ գագաթներ։
Բյուզանդական եկեղեցիների ներսում` գմբեթավոր միջնամասի տարածքում, բացառությամբ խորանի կողմի, պատկերասրահ էր` երգչախմբի նման։ Այն նախատեսված էր աստվածային ծառայություններին ներկա կանանց համար, ուստի կոչվում էր գինեկեյ։ Ներքևից այս պատկերասրահը պահում էին սյուները, որոնց անտաբլեմենտը հորիզոնական չէր, բայց բաղկացած էր կիսաշրջանաձև կամարներից, որոնք ընկած էին սյունից սյուն։ Բյուզանդական ճարտարապետության մեջ սյուների վերնամասերը շատ դեպքերում զրկվում էին իրենց աբակներից և ստանում էին կտրված քառակողմ բուրգի նախնական ձևը՝ դեպի ներքև նայող փոքր հիմքով և ծածկված առանձնապես ոչ ուռուցիկ դրվագներով, որոնց մոտիվները ականթի տերևները և բուսական աշխարհի այլ երևակայական ձևերն էին. հաճախ այս դրվագը բուրգի եզրերի երկայնքով ուրվագծվում էր նախշավոր եզրագծով։ Կամարների աստիճանները հենվում էին ոչ թե ուղղակիորեն սյուների խոյակների վրա, այլ դրանց վրա դրված միջանկյալ տարրերի՝ բարձիկների այսպես կոչված փուլվանների վրա, որոնք նման են խորանարդի, որի կողային եզրերը թեքված են ներքև և նույնպես զարդարված են զարդանախշերով։
Ընդհանուր առմամբ, շենքի ստորին մասն առանձնանում էր ճարտարապետական մանրամասների հարստությամբ և բարդությամբ, բայց դրա պատերը ներքևից երեսպատված էին մարմարի թանկարժեք քարերով, իսկ վերևում, ինչպես կամարները, առատորեն զարդարված էին ոսկեզօծ ֆոնի վրա խճանկարային պատկերներով կամ որմնանկարչությամբ։
Դրսի կողմից շենքը ներկայացնում էր երկարավուն պատուհանների երկու մակարդակ` կլորացված վերնամասով։ Այս պատուհանները երբեմն խմբավորված էին զույգերով կամ եռյակներով, յուրաքանչյուր խմբի մասերը միմյանցից բաժանվում էին մի փոքրիկ սյունով,իսկ հենց խումբը շրջանակված էր կեղծ կամարով։ Բացի պատերի պատուհաններից, շենքը լուսավորվում էր նաև գմբեթի պատուհաններով, որոնք գտնվում էին հենց դրա հիմքում կամ գմբեթի գավիթում։
Բյուզանդական մշակույթի էվոլյուցիա խմբագրել
Բյուզանդական ճարտարապետությունն աստիճանաբար ընդունել է այս համակարգերն ու ձևերը և դրանք չի կիրառել բոլոր տեղերում ամբողջությամբ՝ ընդհանուր տիպից որոշ շեղումներով։ Բյուզանդական ճարտարապետական ոճի առաջին դրսևորումները կարելի է տեսնել Ռավեննայի որոշ տաճարներում, մասնավորապես տաճարի մկրտության մեջ (կառուցվել են 430 թվականի սահմաններում), սովորական ութանկյունի պարզ հատակագծի վրա, այնուհետև` Գալլա Պլացիդիայի գերեզմանում (այժմ` Սուրբ Նազարիոսի և Կելսիուսի եկեղեցին)։ Խաչաձև հատակագծով տաճարի առաջին օրինակը, որի գմբեթը միջին մասի վերևում է Սուրբ Վիտալին է (528-547 թվականներ), որում հիանալի լուծված է ութանկյուն պլանի համաձայն կառուցելու խնդիրը։ Ճարտարապետական այս հուշարձանները դեռ չեն ներկայացնում կենտրոնական գմբեթային համակարգի իրական տարրերը։
Առաջին անգամ բյուզանդական ճարտարապետության առանձնահատկությունները հստակ տեսանելի են Պոլսի Սուրբ Սերգիոս և Բաքոս եկեղեցում (527-565 թվականներ), որը ներկայացնում է վերոհիշյալ շենքերից անցումը բյուզանդական ճարտարապետության գլխավոր, ամենահիասքանչ հուշարձանին` Սոֆիայի Սուրբ Տաճարին, որը Հուստինիանոսը կառուցել է 532-537 թվականներին` ապստամբության ճնշման հիշատակին, որի ընթացքում այս ինքնիշխանը գրեթե կորցրել է գահը։
Սուրբ Սոֆիա տաճարի հիմնական շինարարները եղել են Անթեմիուս Թրալեսցին և Իսիդոր Միլեթացին։ Հանդիսավոր օծումից 20 տարի անց Սուրբ Սոֆիայի երկրաշարժը խոչընդոտել է Անթեմիուսի և Իսիդորի կառուցողական աշխատանքների` հատկապես գմբեթի կառուցման ընթացքին. շենքը հենվել է հենակներով. դրանից այն կորցրել է իր նախկին տեսքը, իսկ գմբեթը նորից ծալվել և եկեղեցին ավելի է բարձրացրել։ Այս տեսքով Սուրբ Սոֆիան գոյություն է ունեցել մինչ Կոստանդնուպոլսի նվաճումը թուրքերի կողմից (1453 թվական), որոնք այն վերածել են իրենց հիմնական մզկիթի, պատերը պատել են գիպսով` խճանկարային պատկերները ծածկելու համար, ոչնչացրել են զոհասեղանը, զոհասեղանի արգելքը և քրիստոնեական պաշտամունքի այլ պարագաներ և այլանդակել նրա տեսքը։ 1935 թվականին որմնանկարներից և խճանկարներից հանվել են դրանք թաքցնող գաջի շերտերը։ Այսպիսով, ներկայումս տաճարի պատերին կարելի է տեսնել ինչպես Հիսուս Քրիստոսի, այնպես էլ Տիրամոր պատկերները և մեջբերումներ Ղուրանից` չորս մեծ օվալաձև վահանների մեջ գրված։
Պլանի համաձայն, տաճարը երկարավուն քառանկյուն է (75,6 մ երկարություն և 68,4 մ լայնություն ունեցող)՝ ունի երեք կամար։ Միջին մասը լայն է, կողայինները՝ ավելի նեղ։ Լայն առագաստի կեսը, հիմքի քառակուսի հատվածում, անկյուններից սահմանափակվում է հսկայական կամարների չորս հենասյուներով և ծածկված է 30 մ տրամագծով բավականին հարթ գմբեթով, որի վերին մասը հատակից 51 մ բարձրության վրա է։ Ենթագմբեթային այս տարածքն արևելքից և արևմուտքից միացված է կիսագնդաձև գագաթով երկու հսկայական խորշերով։ Արևելյան խորշի մեջ կամարներով բացված ևս երեք փոքր խորշեր կան, որոնցից միջինը, որը ծառայում էր որպես խորանի աբսիդ, մյուսներից ավելի խորն է և դուրս է գալիս տաճարի գլխավոր հատակագծից՝ կիսաշրջանի տեսքով. երեք խորշերը նույնպես հարում են արևմտյան խոշոր խորշին։ Դրանցից միջինը, որը վերին մասում ներկայացնում է ոչ թե կիսագնդային, այլ սովորական ծալքավոր պահոց, ունի տաճարին կցված դեպի ներքին և արտաքին գավիթներ տանող դռներ (էսոնարտեքս և էկզոնարտեքս), որոնց առջևում կար այժմ գոյություն չունեցող բակը՝ շրջապատված սյուներով և պատկերասրահով։ Հյուսիսային և հարավային կողմերի գմբեթավոր տարածքը սյուներով ամրացված կամարների միջոցով միացված է կողային առագաստներին։ Այս կամարների տակ կա նմանատիպ կամարների մեկ այլ աստիճան, որը բացվում է կողային առագաստներում դասավորված գինեկեների պատկերասրահների ենթագմբեթային տարածքում, իսկ ավելի բարձր՝ գմբեթի հսկայական կամարներն են` երեք շարքով դասավորված պատուհաններով։ Բացի այս պատուհաններից, տաճարի ներքին տեսքն ու լուսավորությունն ապահովում է գմբեթի հիմքը շրջապատող 40 պատուհանների առատ, թեկուզ փոքր-ինչ ցրված շարքը. յուրաքանչյուր հինգ պատուհանը գտնվում է մեծ և փոքր մեկական խորշում։
Այս տաճարը կարելի է համարել բյուզանդական արվեստի բարձրագույն արտահայտությունը զարգացման այն փուլում, որին հասել է Հուստինիանոսի և նրա ամենամոտ իրավահաջորդների օրոք։ Ժամանակակիցները հիանում էին այս հիասքանչ եկեղեցով, նկարիչները ոգեշնչվում էին դրանից, և այն դառնում էր տաճարային կառույցների նախատիպը ոչ միայն Պոլսի, այլ ամբողջ Արևելքի համար։ Նույնիսկ ավելի ուշ թուրքերը փորձել են ընդօրինակել այն` իրենց մզկիթները կառուցելիս։ Սակայն հետագա բյուզանդական ճարտարապետները չեն բավարարվել Սուրբ Սոֆիայի տաճարը պարզապես պատճենելով. մեծ հնարամտությամբ փոփոխել են ծրագիրը և հիմնական ձևերը։ Դրա գմբեթն այնքան էր հաջողվել, որ դրա հիման վրա սկսել են կառուցել տարբեր այլ կառույցների գմբեթներ, իսկ հենց Պոլսում, Սուրբ Սոֆիայի նույն տիպի եկեղեցիներ են կառուցել, որոնք շատ առումներով նման չեն իրար։ Այդպիսին է, օրինակ, Սուրբ Առաքյալների եկեղեցին, որ կառուցվել է հունական խաչի հատակագծի նման, խաչը կազմող հինգ քառակուսիներից, որոնցից յուրաքանչյուրի վրա կան գմբեթներ. այդ հինգ գմբեթներից միայն միջինն ունի պատուհաններ։
Սուրբ Իրինա եկեղեցին իր նախագծով և ներքին տարածքի փոքր տեսքով խիստ նման է Սուրբ Սոֆիային, բայց դրա գմբեթը հարթ չէ և իր շառավղի 1 1/3 մասում փոսիկներ ունի։ Այն նաև հետաքրքրություն առաջացնող է, քանի որ բացի գլխավոր գմբեթից, սեղանատան վերևում կա ևս մեկը, որն ունի էլիպսաձև տեսք և բյուզանդական արվեստում հազվադեպ է հանդիպում։
Μοντής Κόρας` այսինքն՝ «Կույսի կացարան» եկեղեցում կա երեք գմբեթ, որոնք պառկած են մի կառույցի վրա։ Մարիամ Աստվածածնի (Ֆեոտոկոս) եկեղեցին, որը Պոլսում ամենաշքեղներից մեկն է և թվագրվում է 9-րդ դարի վերջին, ունի գեղեցիկ ճակատային հատված` բաղկացած սյուներից, երկաստիճան պատուհաններից, չորս թեթև նրբագեղ գլուխներից, որոնցից մեկը` հիմնականը, վեր է խոյանում եկեղեցու միջնամասից. մնացյալ երեք ավելի փոքրերը գտնվում են նարտեքսից վերև։
Բյուզանդական կայսրության գավառների 8-9-րդ դարերում կառուցված եկեղեցիներից Աթենքի Կաթողիկոսանիստը (այսինքն՝ տաճարը) հատուկ ուշադրության է արժանի։ Այս փոքրիկ տաճարը ներկայացնում է բյուզանդական ոճի ձևափոխումը, որը հայտնաբերվել է հարավային հունական և Պելոպոնեսական եկեղեցիներում, որում անհրաժեշտ են բազիլիկների նման ճակատային մասեր՝ պեդիմենտներով կամ միջնահարկերով, հատուկ տիպի սալիկապատ տանիքներ և ավելի փոքր պատուհաններ, քան հենց Բյուզանդիայում են։ Տեսակով Կաթողիկոսանիստին նման տաճարներից կարելի է մատնանշել Աթենքում գտնվող Սուրբ Նիկոդեմոսը` պսակված 13 գմբեթներով և Սուրբ Թեոդոր եկեղեցին` միայն մեկ գմբեթով և Սալոնիկի մի քանի եկեղեցիներ. Պանագիա Խալկեոն տաճարը, Սուրբ Եղիա, Սուրբ Առաքելոց, Սուրբ Դեմետրիուս եկեղեցիները և ուրիշներ։
13-րդ դարի սկզբին բյուզանդական ճարտարապետության զարգացումը դադարեցվել է, և Արևելյան կայսրության գոյության ավարտին արվեստի այս ճյուղը կիրառվել է միայն իր նախկին ձևերով՝ երբեմն խառնվելով դրսից փոխառված տարրերի հետ։ Սակայն այդ կառույցները օրգանականորեն չեն կարողացել միավորել հիմնական ոճի հետ։
Բյուզանդիայի նշանակությունը մշակույթում խմբագրել
Ողջ միջնադարում Բյուզանդիայի քաղաքական և մշակութային ազդեցությունը քիչ թե շատ տարածում է գտել իր հետ ցանկացած շփման մեջ մտած ժողովուրդների արվեստում. բյուզանդական ճարտարապետության տեխնիկան ներթափանցել է այն ժամանակվա աշխարհի տարբեր, նույնիսկ հեռավոր շրջաններ։ Այսպիսով, Իտալիայում, բացի ռավեննական եկեղեցիներից, Սիցիլիայի որոշ տաճարներ ունեն բյուզանդական ոճի հետք (Մոնրեալեի տաճարը, Պալերմոյի Պալատինյան մատուռը և Մարտորանան, Մեսինայի տաճարը), Սուրբ Մարկոսի տաճարը Վենետիկում (օծվել է 1085 թվականին), Տորչելլո կղզու եկեղեցիները և Ադրիատիկի ափերի այլ եկեղեցիներ։
Գերմանիայում, Հռենոսի ափին Կառլոս Մեծի օրոք առաջացած այս ոճի շենքերից գոյատևել է Ախենի տաճարի կայսերական մատուռը (796-804), որը ներկայացնում էր բավականին սերտ նմանություն Սուրբ Վիտալի եկեղեցու հետ։ Ֆրանսիայի Լիմոժում և հարևան վայրերում կարելի է հանդիպել մի քանի տաճարների, որոնցում տեսանելի է բյուզանդիզմի անկասկած ազդեցությունը, ինչպես, օրինակ, Սուրբ Ֆրոնտը Պերիգյոյում։ Բայց ոչ մի տեղ Բյուզանդիայի ճարտարապետությունն այդքան ուժեղ և ամուր հետք չի առաջացրել, ինչպես Հայաստանում, Վրաստանում, Սերբիայում և Ռուսաստանում. սրանք երկրներ են, որոնք Բյուզանդիայից վերցրել են իրենց կրոնի դոգմաները և ծեսերը (տե՛ս Վրաստանի մշակույթ և ռուսական մշակույթ)։
Տես նաև խմբագրել
- Բյուզանդական կայսրություն
- Դղյակ, դղյակները լայն տարածում ունեն Բյուզանդիայում։
Ծանոթագրություններ խմբագրել
- ↑ Н. И. Баторевич, Т. Д. Кожицева Византийская архитектура // Малая архитектурная энциклопедия. — СПб.: «Дмитрий Буланин», 2005. — С. 114. — 704 с. — ISBN 5-86007-425-5
Գրականություն խմբագրել
- Кишкинова Е. М., «Византийское возрождение» в архитектуре России. Середина XIX — начало XX века. — СПб.: Искусство—СПБ, 2007. — 256 с. — ISBN 978-5-210-01611-9.
Արտաքին հղումներ խմբագրել
- «Բյուզանդիա». Բրոքհաուզի և Եֆրոնի հանրագիտական բառարան: 86 հատոր (82 հատոր և 4 լրացուցիչ հատորներ). Սանկտ Պետերբուրգ. 1890–1907.
{{cite book}}: CS1 սպաս․ location missing publisher (link)
 | Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Բյուզանդիայի ճարտարապետություն» հոդվածին։ |