Ստեփան Զատիկյան

<img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1b/Nuvola_apps_kaboodle.svg/20px-Nuvola_apps_kaboodle.svg.png" decoding="async" width="20" height="20" class="mw-file-element" data-file-width="128" data-file-height="128"> Արտաքին տեսաֆայլեր
<img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1b/Nuvola_apps_kaboodle.svg/15px-Nuvola_apps_kaboodle.svg.png" decoding="async" width="15" height="15" class="mw-file-element" data-file-width="128" data-file-height="128">	Հատվածներ Ստեփան Զատիկյանի ելույթից

Ստեփան Զատիկյան;
Ծնվել է	1946 հունիսի 20
Ծննդավայր	Երևան, ՀԽՍՀ, ԽՍՀՄ
Մահացել է	29 հունվարի 1979 (տարիքը 32)
Մահվան վայր	Մոսկվա, ՌԽՍՖՀ, ԽՍՀՄ
Ազգություն	Հայ
Գործունեություն	Հասարկական գործիչ, այլախոհ
Ամուսին	Սոնա Զատիկյան
Երեխաներ	Վրեժ Զատիկյան; Հասմիկ Զատիկյան

Ստեփան Սեղբոսի Զատիկյան (հունիսի 20, 1946(1946-06-20), Երևան, Հայկական ԽՍՀ, ԽՍՀՄ - հունվարի 29, 1979(1979-01-29), Մոսկվա, ԽՍՀՄ), հայ խորհրդային այլախոհ, Ազգային միացյալ կուսակցություն (ԱՄԿ) ընդհատակյան կազմակերպության համահիմնադիր։

Կենսագրություն Խմբագրել

Վաղ կյանք Խմբագրել

Ծնվել է 1946 թվականի հունիսի 20-ին Երևանում, արհեստավորի ընտանիքում^[1]։ Ծնողները ներգաղթել են Արևմտյան Հայաստանից։ 1963 թվականին ոսկե մեդալով ավարտել է Միքայել Նալբանդյանի անվան միջնակարգ դպրոցը^[2]։ Նույն տարի ընդունվել է Երևանի Պոլիտեխնիկական ինստիտուտի քիմիական ֆակուլտետ^[1]։

Ազգային միացյալ կուսակցություն Խմբագրել

1965 թվականին մասնակցություն է ունեցել Հայոց ցեղասպանության զոհերի հիշատակման 50-ամյա տարելիցին նվիրված ցույցերին, որը, որպես այդպիսին, ԽՍՀՄ պատմության առաջին համաժողովրդական ընդվզումն էր^[3]։ Մեկ օր անց, ներշնչվելով ցույցի գաղափարախոսությամբ, Զատիկյանը գնում է Երևանի քաղաքային պանթեոն, որպեսզի ծաղիկներ դնի Կոմիտասի գերեզմանին, որտեղ էլ ձերբակալվում է ոստիկանության (միլիցիա) կողմից և 15 օր պահվում նախնական կալանքի տակ։ Կալանավայրում Զատիկյանը ծանոթանում է նույն արարքի համար բանտարկված Հայկազն Խաչատրյանի հետ^[1]։ Զատիկյանը և Խաչատրյանը որոշում են համագործակցել ընդհանուր գաղափարի շուրջ։ Որոշ ժամանակ անց նրանց է միանում նաև ուսանող Շահեն Հարությունյանը, և 1966 թվականի ապրիլի 24-ին եռյակը հիմնադրում է ընդհատակյա Ազգային միացյալ կուսակցությունը (ԱՄԿ)։ Որոշ ժամանակ անց, ԱՄԿ-ն իր շուրջն է համախմբում մինչ այդ առանձին հանդես եկող մի շարք ընդհատակյա երիտասարդական կազմակերպությունների։ Որպես տարիքով ամենամեծը՝ կազմակերպության ղեկավարությունը ստանձնում է Հայկազ Խաչատրյանը^[1]։ Կուսակցության ղեկավար մարմնի՝ Գլխավոր խորհրդի անդամ է ընտրվում Զատիկյանը։ Կազմակերպության մշակած կանոնադրության և գործողության պլանի տեքստերի հեղինակը հենց Զատիկյանն էր^[1]։ ԱՄԿ-ում ընդգրկված նոր անդամները պարտավորվում էին կուսակցության գաղափարներին հավատարիմ մնալու երդում տալ (Ազգային Սուրբ երդում) Հայոց ցեղասպանության զոհերի հուշահամալիրում և անվերապահորեն հետևել կուսակցության՝ «հանուն Ազգի և Հայրենիքի» կոչվող ծրագրին ^[1]^[4]։

Զատիկյանը հանդիսանում էր նաև «Փարոս» ընդհատակյա թերթի առաջին համարի (ապրիլի 24, 1967) խմբագիրը։ Եղել է նաև բազմաթիվ այլ նյութերի հեղինակ («Այլևս չի կարելի լռել», «Լենինը՝ հայ ժողովրդի դահիճ» և այլն)^[1]։ Մի քանի հարյուր օրինակով թերթը տարածվեց քաղաքի կենտրոնում։ Գրեթե նույնքան օրինակ էլ հայտնվեց հայ մտավորականության ներկայացուցիչների փոստարկղերում։ «Փարոս» թերթը հայտնի դարձավ նաև Խորհրդային Միության սահմաններից դուրս։ Շուտով թերթի գործունեությունն արգելվեց և այն ճանաչվեց հակասովետական, ընդ որում՝ խորհրդային իշխանությունները հալածանքների էին ենթարկում ոչ միայն հեղինակներին այլև ընթերցողներին^[1]^[2]։ Ընդհանուր առմամբ, հաջողվել էր ընդամենը հրատարակել երկու համար^[5]^[6]։

Կուսակցությունն իր կառուցվածքում ուներ նաև երիտասարդական թև, որը կոչվում էր «Շանթ»։ Խաչատրյանն ու Զատիկյանը երիտասարդական թևի ղեկավարությունը որոշեցին վստահել 17-ամյա Պարույր Հայրիկյանին^[7]։ ԱՄԿ բազամթիվ անդամներ հետագայում առավել լայն ճանաչման արժանացան ժողովրդի շրջանում։ Այդպիսիններից էին Մովսես Գորգիսյանը, Աշոտ Նավասարդյանը, Անդրանիկ Մարգարյանը, Ազատ Արշակյանը և այլք^[8]։

Առաջին ձերբակալություն Խմբագրել

ԱՄԿ ղեկավարների ձերբակալությունները սկսվեցին 1968 թվականի հուլիսի 9-ին։ Բոլորը մեղադրվեցին «Հակախորհրդային» գործունեության մեջ։ Այդ ժամանակ Զատիկյանը սովորում էր համալսարանի հինգերորդ կուրսում։ Հուլիսի 10 -ին Զատիկյանը քննիչին հայտնեց, որ հացադուլ է սկսել և վկայակոչելով Մարդու իրավունքների դեկլարացիան, որտեղ նաև Խորհրդային Միության ներկայացուցչի ստորագրությունը կա, պնդեց որ ոչինչ հակախորհրդային չէր արել^[5]։

Զատիկյանին մեղադրանք է առաջադրվում է ՀԽՍՀ քրեական օրենսգրքի 65.1 և 67 հոդվածներով (համապատասխանաբար՝ «հակախորհրդային ագիտացիա և պրոպագանդա» և «առանձնապես վտանգավոր պետական հանցագործությունների կատարմանն ուղղված կազմակերպական գործունեություն, ինչպես նաև մասնակցություն հակասովետական կազմակերպությանը»^[5])։ ՀԽՍՀ Գերագույն դատարանը Զատիկյանին դատապարտում է 4 տարվա ազատազրկման և ուղղարկում ուղղիչ աշխատանքային գաղութ^[1]^[5]։

Պատժի առաջին տարիները Զատիկյանն անցկացնում է Մորդովիայի քաղաքական ճամբարում^[1]։ Այնուամենայնիվ, նա չի դադարում քաղաքական գործունեությամբ զբաղվել։ 1970 թվական հուլիսի սկզբին Զատիկյանը 20 երիտասարդ քաղբանտարկյալների հետ մասնակցում է խստացված ռեժիմի դեմ 6-օրյա հացադուլին, ինչի համար մի քանի համախոհների հետ (Վ. Կուլինին, Ն. Դրագոշ, Ն. Տարնովսկի) ուղարկվում է Վլադիմիրի կենտրոնական բանտ։ Այդ առիթով բողոքի հացադուլ է սկսվում երկու կալանավայրերում, որտեղ ընթերցվում է նրանց տեղափոխման մասին հրամանը։ ^[1]^[9]։ 1971 թվականի նոյեմբերին Զատիկյանը մի շարք այլ քաղբանտարկյալների հետ կրկին հացադուլ է սկսում։ Հացադուլի մասնակիցները հակադրվում էին Պետական անվտանգության կոմիտեի (ԿԳԲ)՝ քաղբանտարկյալների մասին տեղեկություններ տրամադրողներին հավաքագրելու գործելակերպի, ինչպես նաև բանտարկյալների հայտարարությունները պետական մարմիններում որպես հակախորհրդային փաստաթղթեր ներկայացնելու, դրանք քրեականացնելու և շանտաժի դեմ^[9]։

1972 թվականի հուլիսին Զատիկյանն ազատվում է և վերադառնում Երևան։ Ազատ արձակվելուց հետո գտնվում է ոստիկանության անմիջական վերահսկողության տակ։ Շուրջ երկու տարի Զատիկյանին արգելվում էր երեկոյան ժամը 5:00-ից հետո տանից բացակայել^[1]։ Զատիկյանին այդպես էլ թույլ չի տրվում ավարտել համալսարանը՝ ուսանողության շրջանում նրա ներկայությունը բացառելու համար, ուստի ստիպված աշխատանքի է անցնում Կիսահաղորդիչների և մետաղակերամիկայի գործարանում։ Ի վերջո, Զատիկյանին հաջողվում է կապ հաստատել ԱՄԿ-ի համախոհների հետ։ 1975 թվականին հրաժարվում է քաղաքացիությունից և ԽՍՀՄ-ից հեռանալու և ոչ սոցիալիստական երկրում հաստատվելու հայտ ներկայացնում, սակայն իշխանությունները նրան մերժում են^[1]։ Հայտի մեջ Զատիկյանը դրել էր նաև իր անձնագիրը, որը ուղարկվում է ԿԳԲ-ի ներկայացուցչությանը^[6]։

«Մետրոյի գործ» Խմբագրել

Կալանավորված Զատիկյանի լուսանկարը

1977 թվականի հունվարի 8-ին Մոսկվայի մետրոյում տեղի ունեցավ պայթյունների շարք, որի հետևանքով զոհվեց 7 մարդ, ևս 38-ը վիրավորվեցին (տուժածների քանակը հայտնի դարձավ միայն դատավճռից հետո)^[9]^[10]։ Դեպքի հաջորդ օրը նշանավոր խորհրդային ակադեմիկոս, քաղաքական գործիչ և այլախոհ Անդրեյ Սախարովը կասկածներ հայտնեց, որ պայթյունները կազմակերպվել են հենց ԿԳԲ-ի կողմից և օգտագործվել այլախոհական շարժման մասնակիցների դեմ^[2]։

1977 թվականի հոկտեմբերի 28-ին Ստեփան Զատիկյանը, ԱՄԿ գործուն անդամ Հակոբ Ստեփանյանը և նկարիչ Զավեն Բաղդասարյանը ձերբակալվեցին պայթյունն իրականացնելու մեղադրանքով։ Որպես գրոհի կազմակերպիչ ներկայացվեց Ստեփան Զատիկյանը։ Նախաքննությունն ու դատաքննությունն անցկացվեցին խիստ գաղտնի պայմաններում, և նույնիսկ ամբաստանյալների հարազատները ներկա չէին դատավճռին։ Հարցաքննություններից ենթադրվում էր, որ նախաքննությունը ձգտում էր իրար կապել ԱՄԿ-ն, Հայաստանի հելսինկյան խումբը և պայթյունների մասին գործը («Մետրոյի գործ»)^[1]։ Նախաքննությունը ձգվում է ավելի քան երկու տարի, և այդ ամբողջ ժամանակահատվածում մեղադրյալները գտնվում էին Մոսկվայում^[1]։ Զատիկյանը հրաժարվում է ցուցմունք տալուց^[1]։ Սկզբնապես նա հրաժարվում է նաև փաստաբանից։ Դատն իրականացվում է 1979 թվականի հունվարին՝ գաղտնի պայմաններում, ինչի պատճառով էլ ստույգ օրը հայտնի չէ (ենթադրվում է՝ հունվարի 20-ին)^[1]։ Դատավարությունը նկարահանվում էր տեսախցիկով։ Դատավճիռը կայացվում է 1979 թվականի հունվարի 24-ին, և Զատիկյանը, Ստեփանյանն ու Բաղդասարյանը դատապարտվում են մահապատժի։ Դատավճռի մասին հարազատները տեղեկանում են միայն դատից հետո կայացած հանդիպման ընթացքում՝ հունվարի 27-ին։ Հանդիպման ժամանակ, երբ Զատիկյանի եղբայրը նրան մի կողմ է տանում և հարցնում, թե իսկապե՞ս մասնակցություն ունեցել էր հանցագործությանը, նա պատասխանում է հետևյալ կերպ․

Իմ միակ մեղքն այն է, որ ես այս աշխարհում երկու երեխա եմ թողել։ Այլ մեղք ես չունեմ^[11]

Դատավճռի կայացումից 5 օր անց՝ 1979 թվականի հունվարի 29-ին մեղադրյալները հապշտապ կերպով ենթարկվում են մահապատժի^[9]։ Կասկածների տեղիք է տալիս նաև դատավճռի իրականացման շտապողականությունը։

1979 թվականի նոյեմբերի 30-ին, դեռևս տեղյակ չլինելով մահապատժի կատարման մասին, Անդրեյ Սախարովը ԽՄԿԿ Կենտկոմի գլխավոր քարտուղար Լեոնիդ Բրեժնևին ուղղված նամակում պահանջում է հրաժարվել դատավճռից՝ մինչև նոր դատաքննության իրականացումը, սակայն սուր քննադատությունների է ենթարկվում գործով տուժածների հարազատների կողմից^[12]։

1979 թվականի փետրվարի 1-ին Մոսկվայի հելսինկյան խումբն իր Թիվ 81 փաստաթուղթի մեջ կասկածի տակ էր առնում դատավճռի օրինականությունն ու անաչառությունը` հանրության բացակայության պատճառով^[9]

Համացանցում առկա են դատավարության ընթացքում ամբաստանյալների ելույթների տեսագրության փոքր հատվածներ (ամբողջականը մինչ օրս գաղտնի է պահվում)^[13], որոնցից մեկում Զատիկյանն ասում է․

Ես արդեն քանիցս հայտարարել եմ, որ հրաժարվում եմ ձեր դատ-ֆարսից և ոչ մի փաստաբանի կարիք չեմ զգում։ Ես ինքս եմ մեղադրողը, ոչ թե` մեղադրյալը։ Դուք ինձ դատելու իշխանություն չունեք, քանի որ ջհուդառուսական կայսրությունն իրավական պետություն չէ։ Սա պետք է ամուր հիշել^[14]

Բնօրինակ տեքստ (ռուս.)

Я уже неоднократно заявлял, что я отказываюсь от вашего судилища и ни в каких защитниках не нуждаюсь. Я сам есть обвинитель, а не подсудимый. Вы не властны меня судить, поскольку жидороссийская империя — не есть правовое государство! Это надо твёрдо помнить.

Իր խոսքը Զատիկյանն ավարտում է հայերենով․

Ես ցանկանում եմ մի քանի խոսք ընկերներիս ասել։ Տղե՛ք, մնաք բարով։ Մարդկանց ասեք, որ սրանք Ստեփանի վերջին խոսքերն էին՝ վրեժ վրե՜ժ, նորեն վրե՜ժ^[14]

«Մետրոյի գործին» վերաբերող մանրամասները մինչ օրս գաղտնազերծված չեն և պահվում են ԿԳԲ արխիվներում^[1]։

Անձնական կյանք Խմբագրել

1974 թվականին Զատիկյանն ամուսնացել է Պարույր Հայրիկյանի քրոջ՝ Սոնայի հետ։ Նրանք ունեին երկու զավակ՝ Հասմիկ և Վրեժ։ Զատիկյանների ընտանիքն այժմ բնակվում է Միացյալ Նահանգներում։

Խորհրդային Միության կազմալուծումից և Հայաստանի անկախացումից հետո էլ Զատիկյանը, մինչ օրս չի արդարացվել^[1]։

Ծանոթագրություններ Խմբագրել

↑ ^1,00 ^1,01 ^1,02 ^1,03 ^1,04 ^1,05 ^1,06 ^1,07 ^1,08 ^1,09 ^1,10 ^1,11 ^1,12 ^1,13 ^1,14 ^1,15 ^1,16 ^1,17 ^1,18 «Դիսիդենտական Հայաստան. Ստեփան Զատիկյան»։ mediamax.am։ Վերցված է 2021-04-23
↑ ^2,0 ^2,1 ^2,2 «ДЕЛО О ВЗРЫВЕ В МЕТРО»։ 2009-07-30։ Արխիվացված է օրիգինալից 2009-07-30-ին։ Վերցված է սեպտեմբերի 30, 2021
↑ Lindy Jacob D. (2001)։ Beyond invisible walls: the psychological legacy of Soviet trauma, East European therapists and their patients։ Նյու Յորք: Brunner-Routledge։ էջ 192։ ISBN 9781583913185 (անգլ.)
↑ Հակոբյան Թաթուլ (2017-10-03)։ «Ազգային միացյալ կուսակցության ծրագիրը (1966). Այլախոհությունը Խորհրդային Հայաստանում»։ Aniarc։ Արխիվացված է օրիգինալից 2021-04-24-ին։ Վերցված է սեպտեմբերի 30, 2021
↑ ^5,0 ^5,1 ^5,2 ^5,3 «ԱՄԿ հիմնադիրների ձերբակալությունը և դատավարությունը. "Փարոս" թռուցիկը և "Փարոս" թերթը»։ Hetq.am (հայերեն)։ Վերցված է 2021-04-23
↑ ^6,0 ^6,1 «Армянское национальное движение»։ old.memo.ru։ Վերցված է 2021-04-24
↑ «Хейфец М.Р. - Украинские силуэты»։ 2007-10-15։ Արխիվացված է օրիգինալից 2007-10-15-ին։ Վերցված է 2021-04-23
↑ «1915թ., ապրիլի 24»։ CIVILNET (hy-AM)։ 2013-04-24։ Վերցված է 2021-04-23
↑ ^9,0 ^9,1 ^9,2 ^9,3 ^9,4 «The Case of the Explosion on the [Moscow] Underground, March 1979 (52.1)»։ A Chronicle of Current Events (անգլերեն)։ 2019-06-27։ Վերցված է 2021-04-24
↑ «WWW.SAMARA.RU | Бомба в московском метро»։ 2009-12-24։ Արխիվացված է օրիգինալից 2009-12-24-ին։ Վերցված է 2021-04-24
↑ «Воспоминания Гл.2-26»։ www.sakharov-archive.ru։ Արխիվացված է օրիգինալից 2008-02-25-ին։ Վերցված է 2021-04-24
↑ «Центр загрузки файлов»։ www.ras.ru։ Վերցված է 2021-04-24
↑ Передача ДТВ о серии террористических актов в Москве 1977 года
↑ ^14,0 ^14,1 Հարությունյան Վարդան։ «Ազգային միացյալ կուսակցության հիմնադիր-անդամ Ստեփան Զատիկյան»։ Hetq.am։ Հետք

Արտաքին հղումներ Խմբագրել

[:0-1] 1,00 ^1,01 ^1,02 ^1,03 ^1,04 ^1,05 ^1,06 ^1,07 ^1,08 ^1,09 ^1,10 ^1,11 ^1,12 ^1,13 ^1,14 ^1,15 ^1,16 ^1,17 ^1,18 «Դիսիդենտական Հայաստան. Ստեփան Զատիկյան»։ mediamax.am։ Վերցված է 2021-04-23

[:3-2] 2,0 ^2,1 ^2,2 «ДЕЛО О ВЗРЫВЕ В МЕТРО»։ 2009-07-30։ Արխիվացված է օրիգինալից 2009-07-30-ին։ Վերցված է սեպտեմբերի 30, 2021

[3] Lindy Jacob D. (2001)։ Beyond invisible walls: the psychological legacy of Soviet trauma, East European therapists and their patients։ Նյու Յորք: Brunner-Routledge։ էջ 192։ ISBN 9781583913185 (անգլ.)

[4] Հակոբյան Թաթուլ (2017-10-03)։ «Ազգային միացյալ կուսակցության ծրագիրը (1966). Այլախոհությունը Խորհրդային Հայաստանում»։ Aniarc։ Արխիվացված է օրիգինալից 2021-04-24-ին։ Վերցված է սեպտեմբերի 30, 2021

[:1-5] 5,0 ^5,1 ^5,2 ^5,3 «ԱՄԿ հիմնադիրների ձերբակալությունը և դատավարությունը. "Փարոս" թռուցիկը և "Փարոս" թերթը»։ Hetq.am (հայերեն)։ Վերցված է 2021-04-23

[:2-6] 6,0 ^6,1 «Армянское национальное движение»։ old.memo.ru։ Վերցված է 2021-04-24

[7] «Хейфец М.Р. - Украинские силуэты»։ 2007-10-15։ Արխիվացված է օրիգինալից 2007-10-15-ին։ Վերցված է 2021-04-23

[8] «1915թ., ապրիլի 24»։ CIVILNET (hy-AM)։ 2013-04-24։ Վերցված է 2021-04-23

[:4-9] 9,0 ^9,1 ^9,2 ^9,3 ^9,4 «The Case of the Explosion on the [Moscow] Underground, March 1979 (52.1)»։ A Chronicle of Current Events (անգլերեն)։ 2019-06-27։ Վերցված է 2021-04-24

[10] «WWW.SAMARA.RU | Бомба в московском метро»։ 2009-12-24։ Արխիվացված է օրիգինալից 2009-12-24-ին։ Վերցված է 2021-04-24

[11] «Воспоминания Гл.2-26»։ www.sakharov-archive.ru։ Արխիվացված է օրիգինալից 2008-02-25-ին։ Վերցված է 2021-04-24

[12] «Центр загрузки файлов»։ www.ras.ru։ Վերցված է 2021-04-24

[13] Передача ДТВ о серии террористических актов в Москве 1977 года

[5:-14] 14,0 ^14,1 Հարությունյան Վարդան։ «Ազգային միացյալ կուսակցության հիմնադիր-անդամ Ստեփան Զատիկյան»։ Hetq.am։ Հետք

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]