Թաղասեռ

Թաղասեռ
Գյուղ
	Թաղասեռ
	ադրբ.՝ Tağaser
	Թաղասեռի Սուրբ Աստվածածին մատուռը
Երկիր	Արցախ
Շրջան	Հադրութի
Համայնք	Ելիզավետպոլի նահանգ, ԼՂԻՄ և Մարտունու շրջան
ԲԾՄ	843 մետր
Պաշտոնական լեզու	Հայերեն
Բնակչություն	491 մարդ (2005)
Ազգային կազմ	Հայեր
Կրոնական կազմ	Հայ ԱԵ
Ժամային գոտի	UTC+4
	Թաղասեռ (Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետություն)
	Թաղասեռ (Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետություն)
	Թաղասեռ Վիքիպահեստում

Թաղասեռ, գյուղ Արցախի Հանրապետության Հադրութի շրջանում։ Այն տեղաբախշված է հանրապետության հարավարևելյան հատվածում։ Հադրութ շրջկենտրոնից գտնվում է 1 կմ հեռավորության վրա, իսկ մայրաքաղաք Ստեփանակերտից` 74 կմ հեռավորության վրա։

Աշխարհագրություն

Համայնքը լեռնային է ունի 1144, 33 հա տարածք, որից 616, 46 հա գյուղատնտեսական նշանակության, 4741, 57 անտառային հողեր։ Համայնքի տարածքում առկա են թվով 4 աղբյուրներ` «Շենին», «Կոճին», «Սիսեռն» և «Տեղուն»^[2]։

Պատմություն

Գյուղը գտնվում է ԱՀ հարավարևելյան հատվածում՝ Հադրութի շրջանում՝ նախկին Դիզակ գավառում։ Բնակավայրը տեղաբաշխված է Ընկուզագետ և Պարզագետ գետերի արանքում։ 10-րդ դարից ի վեր` ներկայիս բնակավայրի և հարակից տարածքներում հայկական գյուղեր են եղել^[3]։

1045 թվականին՝ Բագրատունյանց թագավորության ամկումից հետո քոչվոր ցեղերը ավերի կռիվներ են տարել Արցախի դաշտավայրում և լեռնաստանում։ Այդ գյուղերի բնակիչների մի մասը լքել են իրենց բնակավայրերը։ Առավել ծանր վիճակում հայտնվեց Ուտիքի և Արցախի հարթավայրային գավառների հայությունը։

17-րդ դարի սկզբներին Միլ (Բայլական կամ Բելոկան) քաղաքից բազմաթիվ հայ ընտանիքներ հաստատվում են Արցախի լեռնաստանում, որտեղ իշխանությունն՝ իրենց ձեռքն էին վերցրել մելիքական տների ներկայացուցիչները, և իրավիճակը համեմատաբար կայուն էր։ Նրանցից մի քանի ընտանիքներ հաստատվում են Հինգ շեն կոչված վայրում, որը ներկայիս Թաղասեռից 5 կմ հեռավորությամբ բարձունքի վրա է գտնվում^[3]։

Այստեղ ձևավորվում է Հին Թաղասեռ բնակավայրը։ Հնարավոր է,որ նախկինում այդտեղ գտնվող բնակավայրը նույնպես ունեցել է Թաղասեռ անունը։ 17-րդ դարում այստեղ կառուցվել է Սբ. Ամենափրկիչ եկեղեցին։

Թաղասեռը հանդիսանում է Արցախի գրչության կենտրոններից մեկը։ 1631 թվականին Բաղդասար Գրիչը Թաղասեռում գրել է մի Ծիսարան։ Ծիսարանի ստորին լուսանցքում նա գրել է

Ձեռս գնաց, գիրս մնաց, Ձեռս փտի, դառնա ի հող, գիրս մնայ յիշատակող^[3]։

Ծիսարանը հետո հայտնվել է գերության մեջ։ 1791 թվականին թիֆլիսեցի Նալբանդ Սիսոյի որդի Եզչիսիսոն ազատել է գերված ձեռագիրը և որպես հիշատակ նվիրել Սբ. Աստվածածին եկեղեցուն։ Ծիսարանի վերջին ստացողն է եղել ագուլեցի Հարությունը, ով 1804 թվականին այն գնել է Թիֆլիսում։ 100 տարի անց ծիսարանը բերվել է Սբ. Էջմիածին։

1638 թվականին Հովհաննես եպիսկոպոսի պատվերով Կիրակոս երեցը Ծիսարան է օրինակել`

Գրեցաւ սուրբ աւետարանս ի երկրիս Աղուանից՛ ի գաւառիս Դիզակայ, ի գեաւղս, որ կոչի Թեղասեռ` ի դուռն սուրբ Սարգսիս, ի Շահ Սեփու երրորդ ամին ձեռամբ փծուն և անարհեստ գրչի՛ սուտանուն Մելիքսեդ երիցու և միաշունչ եղբաւրս իմոյ սրբամիտ և հեզահոգի տէր Կիրակոս քահանայի, որ ի միասին սկսաք և աւարտեցաք։

Հիշատակարանն այժմ պահվում է Մատենադարանում։

1795-1797 թվականներին պարսից Աղա Մուհամմադ շահի արշավանքներից հետո Արցախում սով է սկսվել, տարածվել են տարբեր տեսակի հիվանդություններ։ Ստեղծված իրավիճակում բնակչության մի մասը ստիպված է եղել լքել հայրենի երկրամասը։

1798 թվականին Հադրութից, Թաղլարից, Դահրազից, Խաչմաչից, Ճարտարից, Հադրութի շրջանի գործող բնակավայրերը սեռից որոշ ընտանիքներ տեղափոխվել և հաստատվել են Շամախու հարավային կողմերում և հիմնել Արփավուտ գյուղը։

19-րդ դարի սկզբներին Հին Թաղասեռի բնակիչները տեղափոխվել և հաստատվել են իրենց բնակավայրից ոչ շատ մեծ հեռավորության վրա գտնվող վայրում, որտեղել հիմնվել է ներկայիս Թաղասեռը։ Այստեղ նրանք փայտաշեն եկեղեցի են կառուցել։

Թաղասեռում ապրել են Փոթունց, Սոփանց, Պետունց, Մուլքումանց,Բուդաղանց, Խաչունց, Լուտանց ազգատոհմերի ներկայացուցիչները^[3]։

Արցախցիներից կազմված մահապարտների գնդում Սարդարապատի ճակատամարտին մասնակցել են նաև Թաղասեռի երիտասարդները։ Նրանցից Սարգիս և Տիգրան Բաղդասարյանները նահատակվել են այդ հերոսական ձակատամարտում։

1917-1918 թվականներին Արցախի կառավարությունը զենքի և զինամթերքի պաշարների մի մասը պահում էր Թաղասեռում` որպես ապահով վայր։

Հայրենական մեծ պատերազմի տարիներին գյուղից ռազմաճակատ է մեկնել 181 մարդ, զոհվել է 97-ը։ Նրանց հիշատակին գյուղում հուշարձան է կանգնեցվել։

Արցախյան շարժման առաջին տարիներին, երբ Ադրբեջանի հետ հակամարտությունը խորացավ, ստեղծվեց ինքնապաշտպանական ջոկատ, որի մարտիկները մասնակցել են բազմաթիվ ճակատամարտերի։ Նրանցից 22 հոգի զոհվել են։ Սլավա Ավագյանը և Բորիս Հայրյանը հետմահու արժանացել են ԱՀ «Մարտական խաչ» 2- րդ աստիճանի շքանշանի^[3]։

2020 թվականի Արցախյան երկրորդ պատերազմի արդյունքում գյուղը հայաթափվել և անցել է Ադրբեջանի հսկողության տակ^[4]։

Բնակչություն

Թաղասեռ համայնքի բնակչության թվաքանակը կազմում է 434 մարդ, կա 121 տնտեսություն։

Բնակավայրի ազգաբնակչության փոփոխությունը^[5].

Տարի	2008	2009	2010
Բնակիչ	503	502	501

Տնտեսություն

Բնակչությունը հիմնականում զբաղվում է գյուղատնտեսությամբ՝ անասնապահությամբ և հողագործությամբ։

Պատմամշակութային հուշարձանները

Համայնքի պատմամշակութային հուշարձաններն են` Սբ. Ամենափրկիչ եկեղեցի (17 դ.), գյուղատեղի «Հին շեն» (17 դ.), գերեզմանոց (17-19 դդ.), աղբյուր (20 դ.), կամուրջ (1763 թ.), շինարարական արձանագրությամբ հին կամուրջ (1763 թվական), միջնադարյան գյուղատեղիների և գերեզմանոցների մնացորդներ, կիսավեր Անապատ եկեղեցին (1635 թվական), Սև Խաչ սրբավայրը, Արցախյան ազատամարտում նահատակված թաղասեռցիների հիշատակը հավերժացնող խաչքարը (2005 թվական), հաշվառված է 19 հուշարձան^[2]։ Թաղասեռում գրված Մաշտոցներից մեկում հիշատակված է Սբ. Սարգիս եկեղեցու մասին, որը սակայն հիմնովին ավերվել է^[3]։

Թաղասեռի աղբյուրներն են` Շենին, Կոձին, Սիսեռն, Տեղուն, Մեծ Կիլիսուտ, Ադուն։ Գյուղի կամարակապ աղբյուրը կառուցվել է 1915 թվականին Թաղասեռի մեծահարուստներից մեկի` Սարգիս Հովսեփյանի կողմից։

Գյուղի հանդամասերն են Ռուսեն յուրդը, Տնջրուն արտը, Քեղերթը, Հոռուն արտը, Սիլեկեն արտը^[3]։

Հասարարակական կառույցներ

Համայնքում գործում են գյուղապետարան, մշակույթի տուն, բուժկետ, հիմնական դպրոց, որտեղ սովորում են 60 աշակերտներ^[2]։

Տես նաև

Սուրբ Ամենափրկիչ եկեղեցի (Թաղասեռ)

Ծանոթագրություններ

↑ Արցախի տարածքները համարվում են օկուպացված Ադրբեջանի կողմից. ԱՀ ԱԺ հայտարարությունը, (արխիվացված 05․04․2021թ․)
↑ ^2,0 ^2,1 ^2,2 Ղահրամանյան, Հակոբ (2015). Տեղեկաատու Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության վարչատարածքային միավորների սոցիալ-տնտեսական բնութագրերի. Երևան. էջ 115.{{cite book}}: CS1 սպաս․ location missing publisher (link)
↑ ^3,0 ^3,1 ^3,2 ^3,3 ^3,4 ^3,5 ^3,6 Բալայան, Վահրամ (2020). ԱՐՑԱԽԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ԲՆԱԿԱՎԱՅՐԵՐԻ ՊԱՏՄՈՒԹՅԱՆ ՈՒՐՎԱԳԾԵՐ. Երևան: Զանգակ. էջեր 564–566.
↑ «Արցախը հրապարակել է Ադրբեջանի հսկողության տակ անցած համայնքների և բնակավայրերի ցանկը». Ազատություն Ռադիոկայան. 2020 թ․ դեկտեմբերի 10.
↑ «Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետություն. Բնակչություն ըստ համայնքների». Վերցված է 2021 Մայիսի 1-ին.

Արտաքին հղումներ

Հակոբ Ղահրամանյան, ՏԵՂԵԿԱՏՈւ Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության վարչատարածքային միավորների սոցիալ-տնտեսական բնութագրերի, Երևան, Ճարտարագետ, 2015 թ.
World Gazetteer(չաշխատող հղում) - World-Gazetteer.com(անգլ.)
Population of Nagorno-Karabakh Republic (2005) Արխիվացված 2011-03-02 Wayback Machine(հայ.)(անգլ.)(ռուս.)

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից (հ․ 4, էջ 130)։

[armenpress.am_օկուպացված_տարածքներ-1] Արցախի տարածքները համարվում են օկուպացված Ադրբեջանի կողմից. ԱՀ ԱԺ հայտարարությունը, (արխիվացված 05․04․2021թ․)

[Gharamanyan-2] 2,0 ^2,1 ^2,2 Ղահրամանյան, Հակոբ (2015). Տեղեկաատու Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության վարչատարածքային միավորների սոցիալ-տնտեսական բնութագրերի. Երևան. էջ 115.{{cite book}}: CS1 սպաս․ location missing publisher (link)

[Թաղասեռ-3] 3,0 ^3,1 ^3,2 ^3,3 ^3,4 ^3,5 ^3,6 Բալայան, Վահրամ (2020). ԱՐՑԱԽԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ԲՆԱԿԱՎԱՅՐԵՐԻ ՊԱՏՄՈՒԹՅԱՆ ՈՒՐՎԱԳԾԵՐ. Երևան: Զանգակ. էջեր 564–566.

[azatutyun20-4] «Արցախը հրապարակել է Ադրբեջանի հսկողության տակ անցած համայնքների և բնակավայրերի ցանկը». Ազատություն Ռադիոկայան. 2020 թ․ դեկտեմբերի 10.

[nkr-estimation-5] «Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետություն. Բնակչություն ըստ համայնքների». Վերցված է 2021 Մայիսի 1-ին.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]