Վիքիպեդիա

Էլզա Բրենդստրյոմ

շվեդ բուժքույր

Էլզա Բրենդստրյոմ (շվեդ.՝ Elsa Brändström, մարտի 26, 1888(1888-03-26)[1][2][3], Սանկտ Պետերբուրգ, Ռուսական կայսրություն[1][2] - մարտի 4, 1948(1948-03-04)[1][2][3][…], Քեմբրիջ, Մասաչուսեթս, ԱՄՆ[1][2]), շվեդ բուժքույր, որը հայտնի է որպես գերմանացի և ավստրիացի ռազմագերիների «փրկիչ», որոնք ճակատագրի բերումով հայտնվել էին Ռուսաստանում։ Հայտնի է որպես «Սիբիրի հրեշտակ» (գերմ.՝ Engel von Sibirien), հինգ անգամ եղել է Խաղաղության Նոբելյան մրցանակի թեկնածու։

Էլզա Բրենդստրյոմ
Դիմանկար
Ծնվել էմարտի 26, 1888(1888-03-26)[1][2][3]
ԾննդավայրՍանկտ Պետերբուրգ, Ռուսական կայսրություն[1][2]
Մահացել էմարտի 4, 1948(1948-03-04)[1][2][3][…] (59 տարեկան)
Մահվան վայրՔեմբրիջ, Մասաչուսեթս, ԱՄՆ[1][2]
ԳերեզմանՀյուսիսային գերեզմանատուն[4][5]
Քաղաքացիություն Շվեդիա
Մասնագիտությունբուժքույր, ուսուցչուհի, բարեգործ և nurse scientist
ԱմուսինRobert Ulich?[2]
Ծնողներհայր՝ Edvard Brändström?[1][2][6], մայր՝ Anna Vilhelmina Brändström?[6][2]
Պարգևներ և
մրցանակներ
 Elsa Brändström Վիքիպահեստում

Կենսագրություն խմբագրել

Էլզա Բրենդստրյոմը ծնվել է 1888 թվականի մարտի 26-ին, Սանկտ Պետերբուրգում, շվեդ ռազմական դիվանագետ Էդվարդ Բրենդստրյոմի (Edvard Brändström) և նրա կնոջ՝ Աննա Վիլհելմինա Էսհելսոնի (Anna Wilhelmina Eschelsson) ընտանիքում։ 1891 թվականին, երբ Էլզան երեք տարեկան էր, Էդվարդ Բրենդստրյոմը և նրա ընտանիքը վերադարձել են Շվեդիա։ 1906 թվականին Էդվարդ Բրենդստրյոմը դարձել է Շվեդիայի դեսպան Նիկոլայ II-ի արքունիքում և կրկին մեկնել Սանկտ Պետերբուրգ։ Էլզան մանկությունն անցկացրել է Շվեդիայի Լինչոպինգ քաղաքում։ 1906-1908 թվականներին սովորել է Ստոկհոլմի մանկավարժական քոլեջում, 1908 թվականին վերադարձել է Սանկտ Պետերբուրգ։ Էլզայի մայրը մահացել է 1913 թվականին։ Առաջին համաշխարհային պատերազմի բռնկումով Էլզան դարձյալ հայտնվել է Սանկտ Պետերբուրգում։ Այդ ժամանակ Ռուսաստանում բարձր հասարակության ներկայացուցիչներից շատերը հաճախում էին բուժքույրական դասընթացներին, ստանում գթության քրոջ վկայական և բուժքրոջ համազգեստ կրելու իրավունք։ Շվեդական հասարակությունը Պետրոգրադում զինվորական հիվանդանոց էր կազմակերպել վիրավոր ռուս զինծառայողների համար, որտեղ Էլզան շուրջ մեկ տարի աշխատել է որպես բուժքույր։ 1914 թվականին Էլզա Բրենդստրյոմը Սուվորովի պողոտայի վրա գտնվող Նիկոլաևյան զինվորական հոսպիտալում ընդունել է ռազմաճակատի վիրավոր զինվորներին։ Նրա հայրը՝ Էդվարդ Բրենդստրյոմը, լինելով չեզոք պետության դիվանագիտական առաքելության ղեկավար, ղեկավարում էր նաև գերմանացի և ավստրիացի ռազմագերիների խնամակալական հաստատությունը։ Այնուհետև Էլզան աշխատանքի է անցել Շվեդիայի Կարմիր խաչում։

 
Էլզա Բրենդստրյոմի հուշարձանը Վիեննայում
 
Հուշարձան Էլզա Բրենդստրյոմի գերեզմանի վրա, Շվեդիա

Առաջին համաշխարհային պատերազմի տարիներին խմբագրել

1915 թվականին Էլզա Բրենդստրյոմը շվեդական Կարմիր խաչի կազմում, իր ընկերոջ և օգնական Էթել ֆոն Հեյդենստամի հետ մեկնել է Սիբիր՝ բուժելու գերմանացի և ավստրիացի ռազմագերիներին։ Նրանցից շատերը այնտեղ տառապում էին հիվանդություններից՝ քաղցից և ցրտից։ Էլզա Բրենդստրյոմը աշխատել է Սիբիրի ճամբարներից մեկում և որոշել իր կյանքը նվիրել ռազմագերիներին օգնելուն, ինչի համար նա հայտնի է դարձել որպես «Սիբիրի հրեշտակ»։

Վերադառնալով Պետերբուրգ՝ նա ստանձնել է ճամբարներում հայտնված մարդկանց օգնության կազմակերպումը։ 1918 թվականին՝ Հոկտեմբերյան հեղափոխությունից հետո, օգնությունը դժվարացել է, բայց Բրենդստրյոմը շարունակել է իր աշխատանքը։ 1919–1920 թվականներին նա մի քանի ուղևորություններ է կատարել Սիբիր, մինչև նրան Օմսկում ձերբակալել են, որից հետո դատապարտել մահապատժի՝ լրտեսության համար[9]։ Պատիժը հետագայում չեղյալ է հայտարարվել, իսկ 1920 թվականին Բրենդստրոմը վտարվել է Ռուսաստանից։ Նա Շտետտինի միջոցով MS Lisboa նավով վերադարձել է Շվեդիա։ Այստեղ նա կազմակերպել է դրամահավաք՝ նախկին ռազմագերիներին և նրանց ընտանիքներին օգնելու համար, որից հետո արտագաղթել է Գերմանիա։

Խաղաղ ժամանակ խմբագրել

 
Էլզա Բրենդստրյոմը 1929 թվականին

1922 թվականին Բրենդստրյոմը հրատարակել է «1914-1920 թվականներին Ռուսաստանի և Սիբիրի ռազմագերիների մեջ» գիրքը։ Գրքից ստացված հոնորարի միջոցներով Բրենդստրյոմը որբերի համար կառուցել է առողջարաններ և տներ Լայպցիգի և Դրեզդենի մերձակայքում։ Այդ տարիների ընթացքում նա զբաղվել է նաև նախկին ռազմագերիներին օժանդակության կազմակերպման հարցերով գերմանացի զինվորների Marienborn-Schmeckwitz վերականգնողական առողջարանում։ Առողջարանը շրջապատված էր դաշտերով, անտառներով և մարգագետիններով, որտեղ կարելի էր բանջարեղեն աճեցնել, ինչը պարզվեց, որ անհրաժեշտ էր այդ քաղցած և անկայուն ժամանակաշրջանում, երբ նույնիսկ գերմանական ապրանքանիշը ամեն օր կորցնում էր արժեքը։

1923 թվականին նա վեց ամիս է անցկացրել Միացյալ Նահանգներում՝ այնտեղ կազմակերպելով բարեգործական դասախոսություններ և գումարներ հավաքելով զոհված և հաշմանդամ դարձած գերմանացի և ավստրիացի ռազմագերիների երեխաների համար գիշերօթիկ հաստատություն կառուցելու համար։ Այդ ուղևորության ընթացքում նա այցելել է ամերիկյան 65 քաղաք և հավաքել մոտ 100000 դոլար։ Ամերիկայում Բրենդստրյոմը հագել է Շվեդիայի Կարմիր խաչի հագուստ և պատմել պատերազմի ընթացքում Սիբիրում կատարած իր աշխատանքի մասին[10]։

1924 թվականի հունվարին Գերմանիայի Միտվայդա քաղաքում 200 երեխաների համար նա հիմնադրել է «Neusorge» մանկատունը։ Սիբիրում նա խոստացել էր գերմանացի զինվորներին, որ կօգնի իրենց երեխաներին հայրենիքում։

1929 թվականին Էլզան ամուսնացել է գերմանացի փիլիսոփայության պրոֆեսոր, Սաքսոնիայի ժողովրդական կրթության նախարարության ռեֆերենտ, Հենրիխ Գոտլոբ Ռոբերտ Ուլիխի (Heinrich Gottlob Robert Ulich) հետ և նրա հետ տեղափոխվել Դրեզդեն։ Ամուսնությունից հետո նա ստացել է կրկնակի ազգանուն Brändström-Ulich:

1932 թվականին ընտանիքում ծնվել է նրանց դուստրը` Բրիտան։ 1930 թվականի մայիսի 11-ին, Գերմանիայի Վուրցեն քաղաքում, Էլզա Բրենդստրյոմի մասնակցությամբ, բացվել է Առաջին աշխարհամարտում ընկածների հիշատակը հավերժացնող հուշահամալիր։

1933 թվականին՝ Հիտլերի իշխանության գալուց հետո, Գերմանիայի Սոցիալ-դեմոկրատական կուսակցության նախկին անդամ Ռոբերտ Ուլիխը, ի նշան բողոքի, հրաժարական տվեց իր պաշտոնից։ Չնայած կնոջ բարձր սոցիալական վիճակին, նրան ձերբակալեցին։ Հայտնի է, որ Հիտլերը Էլզային հրավիրել էր Օբերզալցբերգ (Obersalzberg) և պատրաստվում էր հանդիպել նրան, բայց վերջինս հրաժարվել է հրավերից։

1934 թվականին Ռոբերտ Ուլիխը ընտանիքի հետ արտագաղթել է Միացյալ Նահանգներ։ Այնտեղ Էլզան օգնել է այդ երկիր ժամանած գերմանացի հրեաներին, գերմանացի և ավստրիացի փախստականներին։ 1939 թվականին Միացյալ Նահանգներում Էլզան բացել է «Window-Shop» ռեստորանը, որտեղ փախստականներին աշխատանք էր տրամադրվում։

Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի տարիներ խմբագրել

Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ավարտին նա շարունակում էր օգնել սոված և անօթևան գերմանացիներին։ Նա մեծ գումարներ է հավաքել գերմանական ծագմամբ ամերիկացիներից[11] «Երեխաների պաշտպանության հիմնադրամ»-ի անունից, դասախոսություններով ճանապարհորդել է Եվրոպայում։

Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ավարտից առաջ Էլզա Բրենդստրյոմը սկսել է իր կյանքի վերջին խոշոր նախագիծը։ Նա հագուստներ է հավաքել Գերմանիայում բնակվող կարիքավոր երեխաների համար։ Նա ուներ փայտե արկղեր, որոնք հարմարեցված էին իրերը տեղափոխելու համար։ Առաջին տուփերը շվեդական նավով ուղարկվել են Եվրոպա։ 1945 թվականի փետրվարին Էլզան ինքը մեկնել է Շվեդիա՝ հետագա օգնություն կազմակերպելու համար։

Լինելով հիվանդ՝ Էլզան չի կարողացել կատարել պատերազմից հետո պլանավորված ուղևորությունը Գերմանիա. նա մահացել է ոսկորների քաղցկեղից 1948 թվականի մարտի 4-ին։ Թաղված է Շվեդիայում։ Նրա դուստրը՝ Բրիտան, և ամուսինը՝ Ռոբերտը, վերադարձել են Գերմանիա։

Պարգևներ և կոչումներ խմբագրել

 
Էլզա Բրենդստրյոմը 1951 թվականի գերմանական նամականիշի վրա
  • Շվեդական Կարմիր խաչի ոսկե մեդալ (1919)։
  • Էլզա Բրենդստրյոմին Շվեդիայում պարգևատրել են մի շարք շքանշաններով և մեդալներով, այդ թվում՝ շվեդական Թագավորական շքանշանի ոսկե մեդալը - Սերաֆիմովի մեդալը (շվեդ.՝ Serafimermedaljen)
  • Ուփսալայի համալսարանի պատվավոր դոկտորի կոչում։
  • Illis Quorum ոսկե մեդալ (Իլիս քվորում, 1920)
  • Խաղաղության Նոբելյան մրցանակ ստանալու համար հինգ անգամ առաջադրվել է Էլզա Բրանդստրյոմի թեկնածությունը՝ 1922, երկու անգամ՝ 1923, 1928 և 1929։
  • Գերմանիայում Էլզա Բրենդստրյոմը ստացել է Տյուբենգենի և Քյոնիգսբերգի համալսարանի պատվավոր դոկտորի կոչում, ընտրվել Հալլե-Վիտենբերգի համալսարանի խորհրդի պատվավոր անդամ։ 1920 թվականին նրան շնորհվել է արծաթե մեդալ։

Հիշատակ խմբագրել

 
Էլզա Բրենդստրյոմն նվիրված հուշարձան և հուշատախտակ Կրեմս ան դեր Դոնաու քաղաքում

1965 թվականի սեպտեմբերի 16-ին, Վիեննայում, Կարմիր խաչի 20-րդ միջազգային գիտաժողովի բացումից առաջ, ի նշան երախտագիտության Առաջին համաշխարհային պատերազմի ժամանակ գերմանա-ավստրիացի ռազմագերիներին օգնությունը կազմակերպելու գործում Բրենդստրյոմի վաստակի` բացվել է շվեդ բուժքույր Էլզա Բրենդստրյոմի հուշարձանը, որի հեղինակն էր քանդակագործ Ռոբերտ Ուլմանը (Robert Ullmann)[12]:

Ներկայումս Գերմանիայում և Ավստրիայում կան փողոցներ, դպրոցներ և հաստատություններ ի պատիվ Էլզա Բրենդստրյոմի, Ավստրիայի Կրեմս ան դեր Դոնաու քաղաքում գտնվող շենքերից մեկի վրա տեղադրված էր կանացի քանդակ հետևյալ գրառմամբ «Էլզա Բրենդստրյոմ։ Ավստրիացի ռազմագերիների հրեշտակը Սիբիրում 1914-1920»։ 1951 թվականին Գերմանիայի Դաշնային Հանրապետությունում նրա պատվին տպագրվել է փոստային նամականիշ «Բարեգործություն» անվանակարգում։ 1971 թվականին Գերմանիայում նկարահանվել է «Մի արտակարգ կյանքի փուլեր (Stationen eines ungewöhnlichen Lebens)» հեռուստատեսային ֆիլմը՝ Սիբիրում Էլզա Բրենդստրյոմի կյանքի մասին։ 2013 թվականին Գերմանիայում թողարկվել է հիշատակի փոստային ծրար՝ նվիրված Էլզա Բրենդստրյոմի ծննդյան 125-ամյակին։ 2014 թվականին Գերմանիայում նկարահանվել է «Կենտրոնական Գերմանիայի պատմություն» շարքի «Էլզա Բրենդստրյոմ - Սիբիրյան հրեշտակ» ֆիլմը։

Մարտի 4-ը Գերմանիայում նշվում է որպես Էլզա Բրենդստրյոմի հիշատակի օր[13]։

Գրականություն խմբագրել

  • C. Mabel Rickmers: Among prisoners of war in Russia and Siberia (with a preface by Nathan Soderblom), Mutchinson and Co. Ltd. (1926), ASIN B000WQLF8I
  • Panke-Kochinke & Schaidhammer-Placke: Frontschwestern und Friedensengel: Kriegskrankenpflege im Ersten und Zweiten Weltkrieg. Ein Quellen- und Fotoband, Mabuse (2002), 978-3933050915
  • Norgard Kohlhagen: Elsa Brändström. Die Frau, die man Engel nannte. Eine Biographie, Quell, Stuttgart (1992), 978-3791819839
  • Magdalena Padberg: Das Leben der Elsa Brändström: ein Hilfswerk in drei Erdteilen, Herder, Freiburg (1989), 978-3451086410
  • Margareta Schickedanz: Deutsche Frau und deutsche Not im Weltkrieg, B.G. Teubner (1938)[14]
  • Leopold Ehrenstein: Der Fall der Festung Przemysl. Der sibirische Engel Elsa Brandström. Bearbeitet von Emil Portisch, Bratislava 1937.
  • Elfriede von Plugk-Hartung: Frontschwestern Ein deutsches Ehrenbuch, Bernard & Graefe (1936)
  • Charlotte von Hadeln: Deutsche Frauen - Deutsche Treue 1914-1933, Traditions-Verlag Kolk & Co. (1935)
  • Elsa Björkman-Goldschmidt[15]: Elsa Brändström, 1933 (Language: Swedish)
  • Anne -Marie. Wenzel: Deutsche Kraft in Fesseln. Fünf Jahre deutscher Schwesterndienst in Sibirien (1916-1927), Ernte-Verlag (1931)
  • Gräfin Anna Revertera: Als österreichische Rotekreuzschwester in Rußland: Tagebuch, Süddeutsche Monatshefte (1923)
  • Magdalene von Walsleben (Freifrau von Steinaecker): Die deutsche Schwester in Sibirien: Aufzeichnungen von einer Reise durch die sibirischen Gefangenenlager vom Ural bis Wladiwostok, Furche, Berlin (1919)[16] Digital reading
  • Alexander von Schlieben: Heldinnen vom Roten Kreuz: Lazaretterzählungen, Ellersiek (1916)
  • Ludwig Detter: Eine Deutsche Heldin: Erlebnisse Einer Roten Kreuz Schwester – Nach Aufzeichnungen von Hertha Immensee, P. List (1916) 978-1168579317
  • Ilse Franke: Deutsche Treue: Kriegslieder einer deutschen Frau – Unsern deutschen und österreichischen Helden gewidmet Hesse & Becker, 1915 Digital reading
  • Rudolf Voemel: Deutsche Frauen, deutsche Treue! Ein Wort des Trostes an unsere deutschen Frauen und Jungfrauen, Verlag des Westdeutschen Jünglingsbundes (1914) Digital reading

Ծանոթագրություններ խմբագրել

  1. ↑ 1,00 1,01 1,02 1,03 1,04 1,05 1,06 1,07 1,08 1,09 1,10 1,11 1,12 Wieselgren O. (unspecified title) — P. 612.
  2. ↑ 2,00 2,01 2,02 2,03 2,04 2,05 2,06 2,07 2,08 2,09 2,10 2,11 2,12 2,13 2,14 2,15 2,16 Elsa Brändström 1888-03-26 — 1948-03-04 Lärare, krigssjuksköterska
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 Schäfer J. Ökumenisches Heiligenlexikon — 1998.
  4. ↑ Norra begravningsplatsen: Kändisarna
  5. ↑ Brändström, ELSA — Svenskagravar.se.
  6. ↑ 6,0 6,1 6,2 6,3 6,4 Շվեդիայի բնակչության 1910 թվականի մարդահամար (շվեդերեն) — Riksarkivet.
  7. ↑ 7,0 7,1 7,2 https://runeberg.org/svda/1948/0244.html (շվեդերեն)
  8. ↑ https://www.kungahuset.se/sveriges-monarki/ordnar-och-medaljer/sok-ordens--och-medaljforlaningar/1946/2021-07-09-elsa-brandstrom
  9. ↑ Harry Graf Kessler, Tagebücher 1918 bis 1937. (actually he wrote, she was formally condemned to death twice by the Soviet authorities) Editor: Wolfgang Pfeiffer-Belli. Frankfurt am Main (1982)
  10. ↑ «Students Appreciate Impressive Message of Elsa Brandstrom». Gustavian Weekly. College and Lutheran Church Archives, Gustavus Adolphus College. 1923 թ․ ապրիլի 10. էջ 4. Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ մայիսի 2-ին. Վերցված է 2014 թ․ հունիսի 13-ին.
  11. ↑ In the 1990 U.S. Census, 58 million Americans (ca. 20 %) claimed to be solely or partially of German descent.
  12. ↑ INTERNATIONAL REVIEW OF THE RED CROSS, FIFTH YEAR, No. 56, NOVEMBER 1965. Page 613—614
  13. ↑ Эльзе Брендстрём
  14. ↑ Schickedanz über die auf tragischste Weise verschollene (verschleppte, vergewaltigte und ermordete?) Schwester Erika von Passow: „Wenn je eine deutsche Schwester von deutschen Soldaten von ganzem Herzen geliebt und verehrt wurde, dann war es Schwester Erika von Passow. Sie war in ihrem ganzen Wesen von so wundervoller fürsorglicher Zartheit (...)"
  15. ↑ Elsa Björkman-Goldschmidt war eine Jugend- und Schulfreundin von Elsa Brändström, die eine lebenslange Freundschaft verband. Sie war gleichfalls in der Kriegsgefangenbetreuung aktiv. Das erste Buch sollte auf Deutsch erscheinen, was 1933 aus politischen Gründen nicht mehr möglich war.
  16. ↑ Magdalene Philippine Caroline Auguste Erika Wilhelmine Freifrau von Steinaecker (geborene von Walsleben; 1880–?)

Արտաքին հղումներ խմբագրել

 Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Էլզա Բրենդստրյոմ» հոդվածին։
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Էլզա_Բրենդստրյոմ&oldid=9746489» էջից