Գրքագիտություն

Գրքագիտություն, համալիր գիտություն (կամ գիտությունների համալիր) գրքի և հրատարակչական գործի մասին։ Ներառում է գրքի պատրաստման, հրատարակման, տարածման (վաճառք), ուսումնասիրության (մատենագիտություն, վիճակագրություն և այլն), օգտագործման (գրադարանագիտություն) և հարակից այլ ոլորտներ։

Պատմություն

«Գրքագիտություն» տերմինը սահմանել (որպես բանասիրական գիտության բաղկացուցիչ) և շրջանառության մեջ է դրել ավստրիացի մատենագետ Միշել Դենիսը (1729–1800): Գրքագիտության ձևավորմանն ու զարգացմանը նպաստել են ֆրանսիացի մատենագետներ Ժ. Ֆ. Նե դը լա Ռոշելը (1782), Գ. Պենյոն (կազմել է առաջին «Գրքագիտության բացատրական բառարանը», 1802-1804, և գրքագիտությունը սահմանազատել մատենագիտությունից), գերմանացի Ֆ. Էգերտը, ռուսներ Ս. Բոգդանովը, Վ. Սոպիկովը, Պ. Յուրովսկին, Ա. Լյովագինը, Ն. Լիսովսկին, Ն. Ռուբակինը, Ս. Բելովիցկայան և օտարազգի այլ մատենագետներ։

Դեռևս միջնադարում իտալական Վերածննդի ներկայացուցիչ Պաոլո Վերջերիոն (1370–1444) գիրքը համարել է մարդու հիշողության պահպանության գլխավոր գործիք, իսկ XVI դարի ֆրանսիացի փիլիսոփա Միշել Մոնտենը (1533–1592)՝ մշակույթի բարձր արժեք։

Գիրքն այնպիսի ներգործություն է ունեցել հասարակական ընկալման ու մտածողության և հասարակական կյանքի կազմակերպման, նրանց եղանակների վրա, որ, «գրքի ֆենոմենից» բացի, ձևավորվել է նաև «գրքի մշակույթ» բազմանշանակ հասկացությունը, որը դեռևս միարժեքորեն սահմանված չէ։ Դրանով է պայմանավորված նաև այն, որ գրքագիտությունը նույնպես, որպես ինքնուրույն գիտություն, չի ամբողջացել ու դեռևս վերջնականապես չի սահմանվել։

Գրքագիտությունը՝ որպես ուսումնական առարկա, առաջինը դասավանդել են Ֆրանսիայում (1799, Ֆ. Լեր). դասընթացն ընդգրկել է գրի և ձեռագրի պատմության, գրատպության պատմության, հազվագյուտ գրքերի դասակարգման ու նրանց նկարագրման, նաև գրքի մշակման մեթոդաբանության բաժիններ։ «Գրքագիտություն» տերմինը Ռուսաստանում առաջինն օգտագործել է Վ. Անաստասևիչը (1820)՝ այն դիտարկելով որպես «մատենագիտության փիլիսոփայություն»։ Գրքագիտության առաջին համալսարանական դասընթացները կազմակերպվել են Գյոթինգենի (1886, Կ. Ձյացկո) և Ս. Պետերբուրգի (1915, Ն. Լիսովսկի) համալսարաններում։ Ընդ որում, Կ. Ձյացկոյի աշակերտ Ֆ. Էյխլերը գրքագիտությունը դիտարկել է գրադարանագիտության շրջանակներում նրա ուսումնասիրության ոլորտ ներառելով գրքի պատմության, արտադրության, տարածման ու պահպանության, նաև հասարակական-քաղաքական կյանքի վրա ազդեցության կառավարման եղանակները։

Բելգիացի մատենագետ Պոլ Օտլեն, 1937 թվականի հունիս

Ըստ Ն. Լիսովսկու՝ գրքագիտությունը գիտություն է, որը միավորում է գրքի ճանաչման սկզբունքները, ուսումնասիրում նրա զարգացումը՝ որակական և քանակական առումներով։ Գրքագիտության զարգացմանն էապես նպաստել է բելգիացի մատենագետ Պ. Օտլեն (1868–1944), որը հիմնադրել է Բրյուսելի միջազգային գրքագիտության ինստիտուտը (1895) և ներդրել «փաստաթուղթ» հասկացությունը՝ նրա մեջ ներառելով նաև գիրքն ու մյուս տպագիր արտադրանքը։

20-րդ դարում, հատկապես Ռուսաստանում, մշակվել են գրքագիտության նոր հայեցակարգեր, որոնք միմյանցից տարբերվում են իրենց շեշտադրումներով և ընդգրկման ոլորտներով (1964, Ա. Սիդորով, Ն. Սիկորսկի, 1970, Ա. Բարսուկ, Գ. Բարենբաում, 1970-ական թվականներ, Ե. Նեմիրովսկի)։ Իսկ այսպես կոչված Համակարգատիպաբանական հայեցակարգը գիրքն ու գրահրատարակությունը դիտարկում է ոչ այնքան որպես ինքնուրույն գիտակարգ, որքան ընդհանուր տեղեկատվության և հաղորդակցության բաղկացուցիչ մաս։

Գրքագիտության արդի խնդիրները կապված են էլեկտրոնային գրքի տարածման, դասական գրքի և ԶԼՄ-ների էլեկտրոնային միջոցների համագոյության, գրքի ապագայի, ընթերցանության որակական ու քանակական փոփոխությունների պատճառների ուսումնասիրության հետ։ Խնդրի հանրային բնույթը հանգեցրել է նրան, որ գրքագիտության հիմնախնդիրները, գրողներից ու հրատարակիչներից բացի, դարձել են նաև մանկավարժության, հոգեբանության, փիլիսոփայության, մշակութաբանության և բազմաթիվ այլ ոլորտների ուսումնասիրության առարկա։

Հայկական գրքագիտություն

Հայկական գրքագիտությունը ձևավորվել է 1880-ական թվականներին՝ հիմնականում հայ գրքի և գրատպության պատմության մասին ուսումնասիրություններով։ Ճշգրտվել է հայերեն հնատիպ գրքերի լույսընծայման հաջորդականությունը, և Հակոբ Մեղապարտը ճանաչվել է առաջին հայ տպագրիչ (մինչ այդ առաջին հայ տպագրիչը համարվել է Աբգար Թոխաթեցին)։ Ռաֆայել Իշխանյանը հայ գրքի պատմության ուսումնասիրությանը նվիրված աշխատությունները բաժանել է 4 խմբի.

հայկական տպագրության պատմության ընդհանուր բնույթի ուսումնասիրություններ (Գ. Զարբհանալյան, Լեո, Թեոդիկ, Ա. Ալպոյաճյան, Գ. Լևոնյան, Ա. Բաբայան, Ք. Կորկոտյան, Ռ. Իշխանյան և ուրիշներ),
Հայ գրքի և տպագրության հարցերին ու հատվածներին վերաբերող աշխատություններ (Ղ. Ալիշան, Գ. Գալեմքյարյան, Գ. Գովրիկյան, Կ. Բասմաճյան, Վ. Զարդարյան, Ս. Մալխասյան, Պ. Տեր-Սահակյան, Ն. Ակինյան և ուր.),
Տարբեր հարցերի նվիրված աշխատությունների և հոդվածների մեջ հայ գրքի ու տպագրության որոշ խնդիրներ շոշափող հատվածներ (Մ. Չամչյան, Ղ. Ալիշան, Մ. Օրմանյան, Ա. Հովհաննիսյան և ուրիշներ),
Հայ մամուլի պատմությանը վերաբերող աշխատություններ։

Լույս են ընծայվել նաև մի շարք մատենագիտական ժողովածուներ (Մ. Միանսարյանց, Գ. Զարբհանալյան, Ա. Ղազիկյան, Հ. Անասյան, Ն. Ոսկանյան և ուրիշներ), որոնք լուրջ ներդրում են հայ գրքագիտության մեջ։

Վերջին տարիներին գրքագիտությունը դասավանդվում է ՀՊՄՀ-ում՝ որպես գրադարանային-տեղեկատվական մատենագիտության ուսումնական առարկա (Գ. Սուքիասյան և ուրիշներ)։

Գրականություն

Զարբհանալեան Գ., Պատմութիւն հայկական տպագրութեան, Վնտ., 1895:
Լէօ, Հայկական տպագրութիւն, Թ., հ. 1, 1901, հ. 2, 1902:
Թէոդիկ, Տիպ ու տառ, ԿՊ, 1912, Ե., 2012 (նմանահանություն)։
Լևոնյան Գ., Հայ գիրքը և տպագրության արվեստը, Ե., 1958, 2012:
Իշխանյան Ռ., Հայ գրքի պատմություն, Ե., 1977, 2012:
Աբրահամյան Ա., Հայ գրի և գրչության պատմություն, Ե., 2012:
Սուքիասյան Գ., Գրքագիտություն և հայ գրատպության պատմագրություն, Ե., 2013:
Blum, Rudolf. (1980) Bibliographia. An Inquiry in Its Definition and Designations, Dawson, American Library Association.
Bowers, Fredson. (1995) Principles of Bibliographical Description, Oak Knoll Press.
Duncan, Paul Shaner. (1973) How to Catalog a Rare Book, 2nd ed., rev., American Library Association.
Carter, John; Barker, Nicolas (2004). «Bibliography». ABC for Book Collectors (8th ed.). Oak Knoll Press and British Library. ISBN 1-58456-112-2.
Gaskell, Philip. (2000) A New Introduction to Bibliography, Oak Knoll Press.
McKerrow, R. B. (1927) An Introduction to Bibliography for Literary Students, Oxford: Clarendon Press
Schneider, Georg. (1934) Theory and History of Bibliography, New York: Scarecrow Press.
National Library of Canada, Committee on Bibliography and Information Services for the Social Sciences and Humanities, Guidelines for the Compilation of a Bibliography (National Library of Canada, 1987). N.B.: This is a brief guide to accurately practical bibliography, not a study concerning more precise and systematic bibliography.
British Museum. Department of Printed Books (1881). Hand List of Bibliographies, Classified Catalogues, and Indexes Placed in the Reading Room of the British Museum for Reference. London: Printed by William Clowes and Sons.
Robinson, A. M. Lewin (1966) Systematic Bibliography; rev. ed. London: Clive Bingley