Բնական ծաղիկ

Այս հոդվածը հիվանդության մասին է։ Այլ գործածությունների համար այցելեք ծաղիկ (այլ կիրառումներ)։

Բնական ծաղիկ (լատիներեն՝ variola, variola vera), մարդկանց, կաթնասուն կենդանիների և թռչունների սուր վարակիչ վիրուսային հիվանդություն։ Բնորոշվում է բարձր վարակելիությամբ, յուրահատուկ հանգուցա-բշտիկային ցանով (որը լավանալուց հետո թողնում է սպի) և կլինիկական ծանր ընթացքով։ Ներկայումս պատվաստումների շնորհիվ այս հիվանդությունը չի հանդիպում։

Բնական ծաղիկ
Տեսակ	վարակիչ հիվանդություն, հիվանդության կարգ և ախտանիշ կամ նշան
Պատճառ	ծաղիկի վիրուս
Հիվանդության ախտանշաններ	հոգնածություն, Պապուլա, գլխացավ, որովայնային ցավ, փսխում, Կոշտուկ, pimple?, տենդ և Սպի
Վնասում է	մարդ
Վարակ տարածող	մարդ
Բուժաքննություն	ֆիզիկալ զննում, Էլեկտրոնային մանրադիտակ և passive hemagglutination test?
Բժշկական մասնագիտություն	վարակաբանություն
ՀՄԴ-9	050050
ՀՄԴ-10	B03
Smallpox Վիքիպահեստում

Պատմական ակնարկ

Բնական ծաղիկը մարդկությանը հայտնի է շատ վաղուց։ XV-XVIII դարերում ծաղկի համաճարակը Եվրոպայում խլել է հարյուր հազարավոր մարդկանց կյանք և այլանդակել փրկվածների դեմքերը։ Ծաղկի դեմ մղվող պայքարում շրջադարձային եղավ անգլիացի բժիշկ Էդվարդ Ջենների հայտնաբերած (1796) ծաղկապատվաստման մեթոդը։

Ծաղիկը Հայաստանում

Հայաստանում ծաղկապատվաստման վերաբերյալ օրենքն ընդունվել է 1919 թվականին։ Խորհրդային կառավարությունը 1958 թվականին առաջարկել է ծաղիկի վերացման համաշխարհային ծրագիր և այդ նպատակի համար տրամադրել է մեծ քանակությամբ պատվաստանյութ։

Հայաստանում բնական ծաղկի վերաբերյալ տեղեկություններ են տվել Անանիա Շիրակացին (VII դար), XII դարում Մխիթար Հերացին («Ջերմանց մխիթարություն» աշխատության մեջ այս հիվանդությունը դասել է «բորբոսային ջերմերի» շարքը), XIX դարում՝ բժիշկ Տիգրան Փեշտմանջյանը։

Պատճառագիտություն

Ծաղկի հարուցիչները քամվող վիրուսներն են, որոնք կայուն են չորացման և ցածր ջերմաստիճանի նկատմամբ։ Վարակի աղբյուրը հիվանդ մարդն է։ Վիրուսը փոխանցվում է օդակաթիլային ճանապարհով, հազվադեպ՝ առարկաների (սպիտակեղեն, հագուստ, խաղալիք) միջոցով։ Գաղտնի շրջանը 5-17, միջինը՝ 14 օր է։ Հիվանդությունն սկսվում է ջերմաստիճանի կտրուկ բարձրացմամբ՝ մինչև 40 °C, տանջող գլխացավերով, սրտխառնոցով, գոտկատեղի ցավերով։ 3-րդ օրվա վերջին դեմքի, վերջույթների, ափերի և ներբանների վրա ի հայտ են գալիս կարմիր բծեր։ Հետագա օրերին ցանի տարրերն անցնում են զարգացման մի քանի փուլ՝ հանգույց, բշտիկ, թարախաբշտիկ և այնուհետև կեղևակալում են ու չորանում՝ թողնելով բնորոշ սպի։

Կլինիկական ձևեր

• միախառնվող ծաղիկ, որը ծանր է ընթանում և որի դեպքում ցանի տարրերը միաձուլվում են
• արյունազեղային ծաղիկ («սև ծաղիկ»), որը բնորոշվում է տարբեր օրգաններում և հյուսվածքներում արյունազեղումների առաջացմամբ, ծայրաստիճան ծանր ընթացքով և բարձր մահաբերությամբ
• վարիոլոիդ կամ պատվաստվածների ծաղիկ, ընթանում է ոչ բարձր ջերմությամբ, ցանի տարրերն առանձնացված են, չեն անցնում զարգացման բոլոր փուլերը։

Գոյություն ունի նաև առանց ցանի ծաղիկ, առանց տենդի ծաղիկ։ Հիվանդությունը թողնում է կայուն իմունիտետ։

Բուժում

Բուժման համար կիրառվում են հակավիրուսային դեղեր (մետիսազոն՝ 0.6գ, օրը 2 անգամ, 5-6 օր), հակածաղկային իմունոգլոբուլին՝ 3-6 մլ՝ միջմկանային։ Որպես կանխարգելիչ միջոց մաշկի ախտահարված մասերը մշակվում են հականեխիչ նյութերով։ Բակտերիալ բարդությունների դեպքում հիվանդներին նշանակվում է ազդեցության լայն սպեկտրով անտիբիոտիկներ (կիսասինթետիկ պենիցիլիններ, մակրոլիդներ, ցեֆալոսպորիններ)։ Օրգանիզմի դետոկսիկացիային ուղղված միջոցառումներ են ձեռք առնվում, որի մեջ է մտնում կոլլոիդային և կրիստալլոիդային լուծույթների ներարկումը։ Որոշ դեպքերում կատարվում է նաև ուլտրաֆիլտրացիա և պլազմոֆերեզ։

Ծաղիկը կենդանիների մոտ

Ծաղիկը կենդանիների մոտ ընթանում է մաշկի և լորձաթաղանթի վրա բնորոշ բշտերի առաջացմամբ։ Հարուցիչը վիրուս է, ընդ որում, ոչխարների, այծերի, մարդկանց և հավերի ծաղկի հարուցիչները տարբեր են, իսկ ձիերը, խոզերը և այլ կենդանիներ վարակվում են դրանցից որևէ մեկով։

Վարակի աղբյուրը հիվանդ կենդանիներն են և դրանցից ստացված հումույթները։ Վարակվում են աերոգեն և ալիմենտար ճանապարհով։ Վարակը տարածվում է հիվանդ ու վիրուսակիր, ոչ զգայունակ կենդանիների, խայթող միջատների, վարակված առարկաների, գոմաղբի միջոցով։ Գաղտնի շրջանը 3-14 օր է, ընթացքը՝ սուր, երբեմն՝ ենթասուր և քրոնիկ (լինում է նաև աբորտիվ՝ թեթև ընթացքով ծաղիկ)։

Ոչխարների ծաղիկը (բնորոշ ձևի դեպքում) սկսվում է բարձր ջերմությամբ, նկատվում է ախորժակի անկում, քթի և աչքի լորձաթաղանթի բորբոքում։ 3-4 օր հետո մաշկի անմազ կամ սակավամազ հատվածներում առաջանում է կարմրություն և ցան, որն աստիճանաբար վերածվում է հանգույցների, ապա՝ սիսեռի մեծության բշտերի (ծաղկաբուշտ), որոնք լցված են թափանցիկ ու երկնագույն հեղուկով։ Հետագայում բշտերը պատռվում են և չորանալով մաշկի վրա առաջացնում կեղև։ Հիվանդության վերջին շրջանում կեղևի տակ աճում է նոր հյուսվածք, կեղևը պոկվում է (թեփի ձևով)՝ մաշկի վրա թողնելով կարմիր բծեր կամ սպիներ և ապա՝ պեպեններ։ Մյուս կաթնասունների ծաղկի կլինիկական նշանները հիմնականում նույնն են, ինչ ոչխարներինը։

Թռչունների ծաղիկն ընթանում է մաշկային, դիֆթերիտային և մաշկադիֆթերիտային (խառը) ձևերով։ Ծաղիկն ախտորոշում են կլինիկա-էպիզոոտոլոգիական տվյալների և լաբորատոր հետազոտության արդյունքների հիման վրա։ Բուժման համար արդյունավետ միջոց չի մշակված։ Օգտագործում են անտիբիոտիկներ, օծանելիք և այլն։ Կանխարգելման համար սահմանվում է կարանտին, հիվանդներին բուժում են, իսկ պայմանական առողջներին՝ իմունացնում։ Կարանտինային սահմանափակումները հանվում են հիվանդության վերջին դեպքից 20 օր հետո։

Տես նաև

• Վարակիչ հիվանդություններ

Գրականություն

• Bhattacharya, Sanjoy (2006)։ Expunging variola: the control and eradication of smallpox in India, 1947–1977։ Hyderabad: Orient Longman։ ISBN 978-81-250-3018-8 
• Fenner, Frank (1988)։ Smallpox and Its Eradication (History of International Public Health, No. 6)։ Geneva: World Health Organization։ ISBN 978-92-4-156110-5 
• Hopkins, Donald R. (2002). The Greatest Killer. Smallpox in History. (U of Chicago Press, 2002). 978-0-226-35168-1
• Kelton, Paul. Cherokee Medicine, Colonial Germs: An Indigenous Nation's Fight Against Smallpox. Norman, OK: University of Oklahoma Press, 2015. 0-8061-4688-5
• Koplow, David A. (2003)։ Smallpox: the fight to eradicate a global scourge։ Berkeley: University of California Press։ ISBN 978-0-520-24220-3 
• Mack T (2003)։ «A different view of smallpox and vaccination»։ N. Engl. J. Med. 348 (5): 460–63։ PMID 12496354։ doi:10.1056/NEJMsb022994 
• McNeill, William Hardy (1977)։ Plagues and peoples։ Oxford: Basil Blackwell։ ISBN 978-0-385-12122-4 
• Naono, Atsuko (2009)։ State of Vaccination: The Fight Against Smallpox in Colonial Burma։ Hyderabad: Orient Blackswan։ էջ 238։ ISBN 978-81-250-3546-6։ Արխիվացված է օրիգինալից 2020-07-30-ին։ Վերցված է 2019-03-08 
• Pallen Mark (2018)։ The Last Days of Smallpox: Tragedy in Birmingham։ UK: Amazon KDP։ ISBN 978-1-9804-5522-6 
• Preston, Richard (2002)։ The Demon in the Freezer: A True Story։ New York: Random House։ ISBN 978-0-375-50856-1  (Excerpt available at The New Yorker)
• Reinhardt, Bob H. (2015) The End of a Global Pox: America and the Eradication of Smallpox in the Cold War Era (U of North Carolina Press, 2015). xviii, 268 pp.
• Tucker, Jonathan B. (2001)։ Scourge: The Once and Future Threat of Smallpox։ New York: Grove Press։ ISBN 978-0-8021-3939-9 
• Lord Wharncliffe, W. Moy Thomas, eds. (1861)։ The Letters and Works of Lady Mary Wortley Montagu, vol. 1։ London: Henry G. Bohn 
• «Оспа»։ Բրոքհաուզի և Եֆրոնի հանրագիտական բառարան: 86 հատոր (82 հատոր և 4 լրացուցիչ հատորներ)։ Սանկտ Պետերբուրգ։ 1890–1907 
• Казанцев А. П., Матковский В. С. Справочник по инфекционным болезням. — М.: Медицина, 1985.
• Михель Д. В. Оспа в контексте истории // Логос. — 2007. — № 6 (63). — С. 17—40.

Արտաքին հղումներ

• Smallpox Biosafety: A Website About Destruction of Smallpox Virus Stocks
• Detailed CIDRAP Smallpox overview Archived 2013-05-06 at the Wayback Machine.
• Agent Fact Sheet: Smallpox, Center for Biosecurity
• Smallpox Images and Diagnosis Synopsis Archived 2008-07-29 at the Wayback Machine.
• Virus Pathogen Database and Analysis Resource (ViPR): Poxviridae(չաշխատող հղում)
• Федеральное государственное учреждение науки Государственный научный центр вирусологии и биотехнологии «Вектор» Archived 2014-05-17 at Archive.is.
• Оспа, учебный фильм

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 5, էջ 108)։