Վիքիպեդիա

Ռացիոնալ ընտրության տեսություն


Ռացիոնալ ընտրության տեսություն (անգլ.՝ Rational choice theory), ընտրության տեսություն կամ ռացիոնալ գործողությունների տեսություն, տնտեսագիտությունում սուբյեկտի տնտեսական և սոցիալական վարքագիծը բնորոշող եզր, որն օգնում է հասկանալ սուբյեկտի այս կամ այն որոշումը գերադասելու դրդապատճառը[1]։ Տեսությունը ծագել է տասնութերորդ դարում։ Որպես ուղենիշ ծառայում է քաղաքական տնտեսագետ և փիլիսոփա Ադամ Սմիթի դասական քաղաքատնտեսությունը[2]։ Ըստ այս տեսության՝ անհատը կատարում է ծախս-օգուտ վերլուծություն՝ հասկանալու համար, թե որքանով է իրեն ձեռնտու այս կամ այն տարբերակը[3]։ Ինչը նաև ենթադրում է, որ անհատի ինքնակառավարվող ռացիոնալ գործողությունները կարող են նպաստել ընդհանուր տնտեսության բարելավմանը։ Հետևաբար, տեսությունը մեծ նշանակություն ունի տնտեսության համար, որտեղ ռացիոնալ ընտրությունը հիմնարար հասկացություններից է։

Ռացիոնալ ընտրության տեսությունը դիտարկում է երեք հասկացություններ՝ ռացիոնալ դերակատարներ (ֆր.՝ acteur - գործող անձ), անձնական շահ և անտեսանելի ձեռք[4]։

Ռացիոնալությունը կարող է նաև հատուկ լինել մարդկանց վարքագծին տնտեսագիտությունից դուրս համատեքստերի լայն շրջանակում, ինչպես քաղաքագիտության[5], հասարակագիտության[6] և փիլիսոփայության մեջ։

Տեսական բնութագիր խմբագրել

Ռացիոնալ ընտրության տեսության հիմնական նախադրյալն այն է, որ առանձին դերակատարների կողմից ընդունված որոշումները միասին ստեղծում են ընդհանուր սոցիալական վարքագիծ։ Տեսությունը նաև ենթադրում է, որ անհատները նախապատվություններ ունեն առկա ընտրության այլընտրանքներից դուրս։ Այս նախապատվությունները կարող են լինել ամբողջական և անցողիկ։ Ամբողջականությունը վերաբերում է նրան, որ անհատը կարող է ասել, թե որ տարբերակներն են նախընտրում (այսինքն՝ անհատը նախընտրում է  -ն  -ից,  -ն  -ից կամ անտարբեր է երկուսի նկատմամբ)։ Որպես այլընտրանք, անցողիկությունն այն է, երբ անհատը   տարբերակից ավելի քիչ նախընտրում է  -ն և   տարբերակից ավելի քիչ  -ն, ինչը հանգեցնում է այն եզրակացության, որ անհատն ավելի նախընտրում է  -ն, քան  -ն։ Այնուհետև ռացիոնալ գործակալը կատարում է իր ծախսերի և օգուտների վերլուծությունը՝ օգտագործելով մի շարք չափորոշիչներ՝ լավագույն գործողության իր ինքնուրույն ընտրությունը կատարելու համար։

Ռացիոնալության տարբերակներից մեկը գործիքային ռացիոնալությունն (instrumental rationality) է, որը ներառում է այն միջոցները, որոնք արդյունավետորեն «աշխատում են» նպատակներին հասնելու համար։ Դունկան Սնիդալը շեշտում է, որ նպատակները չեն սահմանափակվում սեփական անձի նկատմամբ հարգանքով, եսասիրական կամ նյութական շահերով։ Դրանք ներառում են նաև այլ առնչվող, ալտրուիստական, ինչպես նաև նորմատիվ կամ գաղափարական նպատակներ[7]։

Ռացիոնալ ընտրության տեսությունը չի հավակնում նկարագրել ընտրության գործընթացը, այլ ավելի շուտ այն օգնում է կանխատեսել ընտրության արդյունքը և մոդելը։ Հետևաբար, ենթադրվում է, որ անհատը շահագրգռված է կամ «տնտեսող մարդ» (homo economicus) է։ Այստեղ անհատը գալիս է մի որոշման, որը առավելագույնի է հասցնում անձնական շահը՝ հավասարակշռելով ծախսերն ու օգուտները[8]։ Նման մոդելների ջատագովները, հատկապես նրանք, որոնք կապված են Չիկագոյի տնտեսագիտական դպրոցի հետ, չեն պնդում, որ մոդելը ներկայացնում է իրականության ճշգրիտ նկարագրությունը, այլ միայն պնդում են, որ այն օգնում է հստակ և կեղծելի վարկածներ ձևակերպել։ Այս առումով, հիպոթեզի հաջողության մասին դատելու միակ միջոցը էմպիրիկ ուսումնասիրություններն են[8]։ Միլթոն Ֆրիդմանի օրինակը օգտագործելով, կարելի է ասել, որ եթե տեսությունը պնդում է, որ ծառի տերևների վարքագիծը բացատրվում է էմպիրիկ ստուգումն անցնելու դրանց ռացիոնալությամբ, ապա այն համարվում է հաջողված։

Առանց անհատի նպատակը կամ նախասիրությունները հստակորեն թելադրելու, հավանաբար անհնար կլինի էմպիրիկորեն ստուգել կամ անվավեր ճանաչել ենթադրության ռացիոնալությունը։ Այնուամենայնիվ, տեսության կոնկրետ տարբերակով արված կանխատեսումները ստուգելի են։ Վերջին տարիներին ռացիոնալ ընտրության տեսության առավել տարածված տարբերակը՝ սպասվող օգտակարության տեսությունը (expected utility theory), վիճարկվել է վարքագծային տնտեսագիտության փորձարարական արդյունքներով։ Տնտեսագետները սովորում են այլ ոլորտներից, ինչպիսններից է հոգեբանությունը, և հարստացնում են իրենց ընտրության տեսությունները՝ մարդկային որոշումների կայացման ավելի ճշգրիտ պատկերացում կազմելու համար։ Օրինակ, վարքագծային տնտեսագետ և փորձարարական հոգեբան Դանիել Կահնեմանը 2002 թվականին արժանացել է Տնտեսագիտության Նոբելյան մրցանակի այս ոլորտում իր աշխատանքի համար։

 
Ուիլյամ Սթենլի Ջևոնս

Ռացիոնալ ընտրության տեսությունն առաջարկել է, որ մարդկային գործողությունների վերաբերյալ երկու ընտրության երկու արդյունք կա։ Նախ՝ թույլատրելի շրջանակը կընտրվի հնարավոր և հարակից բոլոր գործողությունների սահմաններում։ Երկրորդ՝ նախընտրելի տարբերակն ընտրելուց հետո ընտրված թույլատրելի շրջանակը կընտրվի՝ հիմնվելով գործակալի առջև ծառացած ֆինանսական, իրավական, սոցիալական, ֆիզիկական կամ էմոցիոնալ սահմանափակումների վրա։ Դրանից հետո ընտրություն կկատարվի ըստ նախապատվության կարգի[9]։

Ռացիոնալ ընտրության տեսության մեջ օգտագործվող ռացիոնալության հայեցակարգը տարբերվում է այդ բառի խոսակցական և առավելապես փիլիսոփայական օգտագործվող տեսակից։ Այս իմաստով, «ռացիոնալ» վարքագիծը կարող է վերաբերել «խելամիտ», «կանխատեսելի» կամ «խոհուն, սառը դատողությանը»։ Իսկ Ռացիոնալ ընտրության տեսությունն օգտագործում է ռացիոնալության շատ ավելի նեղ սահմանում։ Խորքային իմաստով վարքագիծը ռացիոնալ է, եթե այն նպատակաուղղված է, ռեֆլեքսիվ (գնահատող) և հետևողական (ըստ ընտրության ժամանակի և տարբեր իրավիճակների), ի հակադրվություն՝ պատահական, իմպուլսիվ, պայմանականացված կամ (անգնահատական) ընդունված վարքագծի իմիտացիայով։

Վաղ նեոդասական տնտեսագետները, որոնք գրում էին ռացիոնալ ընտրության մասին, ներառյալ Ուիլյամ Սթենլի Ջևոնսը, ենթադրում էին, որ գործակալները սպառողական ընտրություն են կատարում, որպեսզի առավելագույնի հասցնեն իրենց երջանկությունը կամ օգտակարությունը։ Ժամանակակից տեսությունը հիմնավորում է ռացիոնալ ընտրությունը ընտրության մի շարք աքսիոմների վրա, որոնք պետք է բավարարվեն, և սովորաբար չի հստակեցնում, թե որտեղից է գալիս նպատակը (նախապատվություններ, ցանկություններ)։ Այն պահանջում է այլընտրանքների պարզապես հետևողական դասակարգում[10]:501 Անհատներն ընտրում են լավագույն գործողությունը՝ ըստ իրենց անձնական նախասիրությունների և իրենց առջև ծառացած սահմանափակումների։ Օրինակ՝ ոչ մի իռացիոնալ բան չկա առաջին անգամ ձուկը մսից նախընտրելու մեջ, բայց իռացիոնալ բան կա՝ մի ակնթարթում ձուկը մսից գերադասելու, իսկ հաջորդ ակընթարթում միսը ձկնից նախընտրելու մեջ՝ առանց որևէ բան փոխված լինելու դեպքում։

Գործողություններ, ենթադրություններ և անհատական նախապատվություններ խմբագրել

Ռացիոնալ ընտրության տեսության հիմնական նախադրյալն այն է, որ առանձին դերակատարների կողմից ընդունված որոշումները միասին կստեղծեն ընդհանուր սոցիալական վարքագիծ։ Այսպիսով, յուրաքանչյուր անհատ որոշում է կայացնում՝ հիմնվելով իր նախասիրությունների և իր առջև ծառացած սահմանափակումների (կամ տարբերակներից ընտրելու վրա)։

Ռացիոնալ ընտրության տեսությունը կարելի է դիտարկել տարբեր համատեքստերում։ Անհատական մակարդակում տեսությունը ենթադրում է, որ գործակալը կորոշի այն գործողությունը (կամ արդյունքը), որն առավել նախընտրելի է։ Եթե գործողությունները (կամ արդյունքները) գնահատվում են ծախսերի և օգուտների տեսանկյունից, ապա ռացիոնալ անհատը կընտրի առավելագույն զուտ օգուտով տարբերակը։ Ռացիոնալ վարքագիծը պայմանավորված է ոչ միայն դրամական շահով, այլ նաև կարող է առաջնորդվել հուզական դրդապատճառներով։

Տեսությունը կարող է կիրառվել ընդհանուր պարամետրերի վրա, որոնք չեն որոշվում ծախսերի և օգուտների միջոցով։ Ընդհանուր առմամբ, ռացիոնալ որոշումներ կայացնելը ենթադրում է բոլոր առկա այլընտրանքների մեջ ընտրել այն այլընտրանքը, որն առավել նախընտրում է անհատը։ «Այլընտրանքները» կարող են լինել գործողությունների մի շարք («ինչ անել») կամ օբյեկտների մի շարք («ինչ ընտրել/գնել»)։ Գործողությունների դեպքում անհատին իսկապես հետաքրքրում է յուրաքանչյուր հնարավոր գործողությունից բխող արդյունքները։ Գործողությունները, այս դեպքում, միայն գործիք են որոշակի արդյունք ստանալու համար։

Ֆորմալ պնդում խմբագրել

Առկա այլընտրանքները հաճախ արտահայտվում են որպես օբյեկտների մի շարք, օրինակ՝ ամբողջական և եզակի գործողությունների/իրադարձությունների մի շարք.

 ։

Օրինակ, եթե անձը կարող է ընտրել քվեարկել Ռոջերի կամ Սառայի օգտին, թե ձեռնպահ մնալ, նրանց հնարավոր այլընտրանքների շարքը հետևյալն է.

 

Տեսությունը երկու տեխնիկական ենթադրություն է անում այլընտրանքների նկատմամբ անհատների նախասիրությունների վերաբերյալ.

  • Ամբողջականություն։ Բազմության ցանկացած երկու՝ «ai» և «aj» երկու այլընտրանքների համար կա՛մ «ai»-ն նախընտրելի է «aj»-ից, կա՛մ «aj»-ը նախընտրելի է «ai»-ից, կա՛մ անհատը անտարբեր է «ai»-ի և «aj»-ի միջև ընտրությունում։ Այլ կերպ ասած, այլընտրանքների բոլոր զույգերը կարելի է համեմատել միմյանց հետ։
  • Անցումայինություն։ Եթե «a1»-ը նախընտրելի է «a2»-ից, իսկ «a2»-ը՝ «a3»-ից, ապա «a1»-ը նախընտրելի է «a3»-ից։

Այս երկու ենթադրությունները միասին ենթադրում են, որ հաշվի առնելով մի շարք սպառիչ և բացառիկ գործողություններ, որոնցից կարելի է ընտրել, անհատը կարող է հետևողական կերպով ներքուստ դասակարգել այս շարքի տարրերն ըստ իր նախասիրությունների (վարկանիշը կազմում է ընդհանուր դասակարգում՝ հանած որոշ ենթադրություններ), իսկ շարքն ունի առնվազն մեկ առավելագույն տարր։

Երկու այլընտրանքների միջև նախապատվությունը կարող է լինել.

  • Խիստ նախապատվություն, որը տեղի է ունենում, երբ անհատը նախընտրում է a1-ը a2-ից և չի դիտարկում դրանք որպես հավասարապես նախընտրելի։
  • Թույլ նախապատվություն, որը ենթադրում է, որ անհատը կամ խստորեն նախընտրում է a1-ը a2-ից կամ անտարբեր է նրանց միջև։
  • Անտարբերություն, որն առաջանում է, երբ անհատը ոչ a1-ը a2-ից է նախընտրում, ոչ էլ a2-ը a1-ից։ Քանի որ (ըստ ամբողջականության) անհատը չի հրաժարվում համեմատությունից, ուստի նա պետք է անտարբեր լինի այս դեպքում։

1980-ականներին ծավալված հետազոտությունները ձգտում էին մոդելներ մշակել, որոնք հրաժարվում են այս ենթադրություններից և պնդում են, որ նման վարքագիծը դեռ կարող է ռացիոնալ լինել, (Անանդ, 1993)[11]։ Այս աշխատանքը, որը հաճախ իրականացվում է տնտեսագիտության տեսաբանների և վերլուծական փիլիսոփաների կողմից, ի վերջո ենթադրում է, որ վերը նշված ենթադրությունները կամ աքսիոմները լիովին ընդհանուր չեն և լավագույն դեպքում կարող են դիտվել որպես մոտավորություններ։

Լրացուցիչ ենթադրություններ խմբագրել

  • Կատարյալ տեղեկատվություն. վերը նշված պարզ ռացիոնալ ընտրության մոդելը ենթադրում է, որ անհատն ամբողջապես կամ կատարելապես տեղյակ է այլընտրանքների («խաղի կանոնների») մասին, այսինքն՝ երկու այլընտրանքների միջև դասակարգումը անորոշություն չի պարունակում։
  • Ընտրություն անորոշության պայմաններում. Ավելի հարուստ մոդելում, որը ներառում է անորոշություն այն մասին, թե ինչպես են ընտրությունները (գործողությունները) հանգեցնում վերջնական արդյունքների, անհատն արդյունավետորեն ընտրություն է կատարում վիճակախաղերի միջև, որտեղ յուրաքանչյուր վիճակախաղ առաջացնում է տարբեր հավանականության բաշխում արդյունքների վրա։ Գործին չվերաբերվող այլընտրանքների անկախության մասին լրացուցիչ ենթադրությունն այնուհետև հանգեցնում է սպասվող օգտակարության տեսությանը։
  • Միջժամանակային ընտրություն. երբ որոշումներն ազդում են ընտրությունների վրա (օրինակ՝ սպառումը) ժամանակի տարբեր կետերում, ժամանակի ընթացքում այլընտրանքների գնահատման ստանդարտ մեթոդը ներառում է ապագա վճարումների զեղչում։
  • Սահմանափակ ճանաչողական ունակություններ. յուրաքանչյուր այլընտրանքի բացահայտումը և կշռադատումը կարող է պահանջել ժամանակ, ջանք և մտավոր կարողություններ։ Ընդունելով այն ծախսերը, որ դրանք պարտադրում են, կամ անհատների ճանաչողական սահմանափակումները, առաջանում են սահմանափակ ռացիոնալության տեսություններ։

Մարդկային գործողությունների այլընտրանքային տեսությունները ներառում են այնպիսի բաղադրիչներ, ինչպիսիք են Ամոս Տվերսկին և Դանիել Կահնեմանի հեռանկարային տեսությունը, որն արտացոլում է էմպիրիկ բացահայտումը, որ ի տարբերություն նեոկլասիկական տնտեսագիտության մեջ ընդունված ստանդարտ նախասիրությունների, անհատները լրացուցիչ արժեք են տալիս իրենց արդեն իսկ ունեցած իրերին՝ համեմատած այլոց պատկանող նմանատիպ իրերի։ . Ստանդարտ նախապատվությունների համաձայն, ենթադրվում է, որ այն գումարը, որը անհատը պատրաստ է վճարել ապրանքի համար (օրինակ՝ խմելու գավաթը) հավասար է այն գումարին, որը նա պատրաստ է վճարել՝ դրանից բաժանվելու համար։ Փորձարկումներում վերջինի գինը երբեմն զգալիորեն ավելի բարձր է, քան առաջինը (բայց տես՝ Plott and Zeiler 2005[12], Plott and Zeiler 2007[13] and Klass and Zeiler, 2013[14])։ Տվերսկին և Կահնեմանը[15] կորստից խորշելը չեն բնութագրում որպես իռացիոնալ։ Վարքագծային տնտեսագիտությունը ներառում է բազմաթիվ այլ փոփոխություններ մարդկային վարքագծի իր պատկերի մեջ, որոնք հակասում են նեոդասական ենթադրություններին։

Շահավետության մաքսիմալացում խմբագրել

Հաճախ նախապատվությունները նկարագրվում են իրենց օգտակարության[16] գործառույթով կամ վճարման գործառույթով։ Սա օգտակարության հերթական (Ordinal utility number) համարն է, որն անհատը վերագրում է առկա գործողություններին, ինչպիսիք են՝

 ։

Անհատի նախասիրություններն այնուհետև արտահայտվում են որպես այս հերթական առաջադրանքների միջև հարաբերություն / կապ։ Օրինակ, եթե անհատը որպես թեկնածու նախընտրում է Սառային ավելի, քան Ռոջերին, քան ձեռնպահ մնալը, նրա նախապատվությունները կունենան հետևյալ տեսքը.

 ։

Նախապատվության հարաբերությունը, որը, ինչպես վերը նշվածը, բավարարում է ամբողջականության, անցողիկության և, ի լրումն, շարունակականության (բազմությունների տեսության մեջ անընդհատ արտապատկերում) պահանջներին, կարող է համարժեք կերպով ներկայացված լինել օգտակարության ֆունկցիայով։

Առավելություններ խմբագրել

Ռացիոնալ ընտրության մոտեցումը թույլ է տալիս նախապատվությունները ներկայացնել որպես իրական արժեքով օգտակար գործառույթներ։ Տնտեսական որոշումների կայացումն այնուհետև դառնում է այս օգտակար գործառույթը առավելագույնի հասցնելու խնդիր, որը ենթակա է սահմանափակումների (օրինակ՝ բյուջե)։ Սա շատ առավելություններ ունի. Այն ապահովում է կոմպակտ տեսություն, որը էմպիրիկ կանխատեսումներ է անում համեմատաբար համեստ մոդելով. պարզապես գործակալի նպատակների և սահմանափակումների նկարագրությամբ։ Ավելին, օպտիմալացման տեսությունը մաթեմատիկայի լավ զարգացած ոլորտ է։ Այս երկու գործոնները դարձնում են ռացիոնալ ընտրության մոդելները՝ համեմատելի ընտրության այլ մոտեցումների հետ։ Ամենակարևորն այն է, որ այս մոտեցումը զարմանալիորեն ընդհանուր է։ Այն օգտագործվել է ոչ միայն ավանդական տնտեսական հարցերի վերաբերյալ անձնական և տնային ընտրությունները վերլուծելու համար, ինչպիսիք են սպառումը և խնայողությունները, այլ նաև կրթության, ամուսնության, երեխա ունենալու, միգրացիայի, հանցագործության և այլնի, ինչպես նաև արտադրության, ներդրումների վերաբերյալ բիզնես որոշումները, աշխատանքի ընդունում, մուտք, ելք և այլն՝ տարբեր աստիճանի հաջողությամբ։

Քաղաքագիտության բնագավառում ռացիոնալ ընտրության տեսությունն օգտագործվել է՝ օգնելու կանխատեսել մարդկային որոշումների կայացումը և ապագայի մոդելը. հետևաբար այն օգտակար է արդյունավետ հանրային քաղաքականություն ստեղծելու համար և կառավարությանը հնարավորություն է տալիս արագ և արդյունավետ լուծումներ մշակել։

Չնայած ռացիոնալ ընտրության տեսության էմպիրիկ թերություններին, ռացիոնալ ընտրության մոդելների ճկունությունն ու շարժունակությունը (և նույնքան հզոր այլընտրանքների բացակայությունը) հանգեցնում են նրան, որ դրանք դեռ լայնորեն օգտագործվում են[17]։

Ռացիոնալ ընտրությա տեսությունն այլ ոլորտներ խմբագրել

Ռացիոնալ ընտրության տեսությունը վերջին տասնամյակների ընթացքում տնտեսագիտությունից բացի ավելի ու ավելի է կիրառելի է դարձել այլ սոցիալական գիտություններում, ինչպիսիք են հասարակագիտությունը, էվոլյուցիոն տեսությունը և քաղաքագիտությունը[18][19]։ Այն լայնածավալ ազդեցություն է ունեցել քաղաքագիտության ուսումնասիրության վրա, հատկապես այնպիսի ոլորտներում, ինչպիսիք են շահագրգիռ խմբերի ուսումնասիրությունը, ընտրությունները, օրենսդիր մարմիններում վարքագիծը, կոալիցիաները և բյուրոկրատիան[20]։ Այս ոլորտներում ռացիոնալ ընտրության տեսության օգտագործումը սոցիալական լայն երևույթները բացատրելու համար վեճի առարկա է[21][22]։

Քաղաքականությունում խմբագրել

Ռացիոնալ ընտրության տեսության և քաղաքականության միջև փոխհարաբերությունները տարբեր ձևեր ունեն՝ լինի դա ընտրողների վարքագծի, համաշխարհային առաջնորդների գործողությունների կամ նույնիսկ կարևոր հարցերի լուծման ձևի մեջ։

Ընտրողների վարքագիծը զգալիորեն փոխվում է մարդկային բնույթի մեջ արմատացած ռացիոնալ տեսության շնորհիվ, որոնցից ամենաէականը տեղի է ունենում տնտեսական դժվարությունների ժամանակ։ Սա մանրամասնորեն գնահատել է Էնթոնի Դաունսը, ով եզրակացրել է, որ ընտրողները գործում են ավելի բարձր եկամուտների մասին մտքերի հիման վրա, քանի որ մարդը «քվեարկում է այն կուսակցության օգտին, որը նա կարծում է, որ իրեն կապահովի ամենաբարձր եկամուտը կառավարության գործողություններից»[23]։ Իշխանությունը պատասխանատվություն է կրում ընտրողների առջև, և այդպիսով նրանք փոփոխություն անելու անհրաժեշտություն են տեսնում։ Ամենատխրահռչակ ծայրահեղական կուսակցություններից մի քանիսը իշխանության են եկել տնտեսական անկման ֆոնի վրա, որոնցից ամենահայտնին Գերմանիայում ծայրահեղ աջ Նացիստական կուսակցությունն էր, որն այն ժամանակ օգտագործեց հիպերինֆլյացիան արագ իշխանություն ձեռք բերելու համար, քանի որ խոստանում էր լուծում[24]։

Էնթոնի Դաունսը նաև առաջարկել է, որ քվեարկությունը ներառում է ծախսերի/օգուտների վերլուծություն՝ որոշելու համար, թե ինչպես է անձը քվեարկելու։ Նա պնդում է, որ ինչ-որ մեկը կքվեարկի, եթե

 ,

որտեղ   ընտրողի շահը տվյալ թեկնածուի հաղթանակի դեպքում,   բավարարվածությունը և   քվեարկության արժեքը[25]։ Այստեղից է, որ մենք կարող ենք որոշել, որ կուսակցությունները փոխում են իրենց քաղաքականության տեսակետը ավելի կենտրոնամետ լինելու համար, որպեսզի առավելագույնի հասցնեն իրենց աջակցող ընտրողների թիվը։ Սա ավելի ու ավելի տարածված է դառնում յուրաքանչյուր ընտրությունների ժամանակ, քանի որ յուրաքանչյուր կուսակցություն փորձում է դիմել ընտրողների ավելի լայն շրջանակին։ Սա հատկապես տարածված է, քանի որ նկատվել է կուսակցական անդամակցության անկում, ինչը նշանակում է, որ յուրաքանչյուր կուսակցություն շատ ավելի քիչ երաշխավորված ձայներ ունի։ Վերջին 10 տարում նկատվել է կուսակցական անդամակցության 37% նվազում, ընդ որում այս միտումը սկսվել է Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից անմիջապես հետո[26]։ Սա ցույց է տալիս, որ ընտրազանգվածը հակված է տեղեկացված, ռացիոնալ որոշումներ կայացնելուն՝ ի տարբերություն վարքագծի օրինաչափության վրա հենվելու։ Ընդհանուր առմամբ, ընտրազանգվածն ավելի հակված է քվեարկել՝ հիմնվելով վերջին գործոնների վրա՝ իրենց շահերը պաշտպանելու և իրենց օգտակարությունը առավելագույնի հասցնելու նպատակով։

Իմաստը. Ռացիոնալ ընտրության տեսությունը կարող է օգտագործվել մոդելավորման և կանխատեսման մեջ, քանի որ դրա բնույթը բխում է տնտեսական մտքից՝ բացատրելու մարդկային վարքագիծը։ Սա օգտակար է քաղաքականության մեջ, քանի որ տեսությունը կարող է քանակականացնել մարդու որոշումների կայացումը և վարքագիծը տվյալների մեջ, որոնք կարող են մեկնաբանվել՝ օգնելով կանխատեսել վարքագիծը և արդյունքները։ Հետևաբար, սա քաղաքական մտածողությունը և արշավները ուղղորդելու և ձևավորելու հնարավորություն է ընձեռում՝ առավելագույնի հասցնելով օգտակարությունը[27]։

Որքան էլ օգտակար է էմպիրիկ տվյալների օգտագործումը քվեարկության վարքագծի հստակ պատկերացում կազմելու համար, այն ամբողջությամբ չի ցույց տալիս քաղաքական որոշումների կայացման բոլոր ասպեկտները՝ լինի դա ընտրազանգվածը, թե քաղաքականություն մշակողները[28]։ Սա բերում է հակվածության գաղափարը որպես քաղաքական գործակալների վարքագծի առանցքային հայեցակարգ։ Ոչ միայն սեփական շահն է անձնական ծախս-օգուտների վերլուծության արդյունք, այլ նաև ընդհանուր շահերի գաղափարը։ Քանի որ օգտակարության հիմնական գաղափարը պետք է սահմանվի ոչ միայն որպես նյութական օգտակարություն, այլ նաև որպես փորձված օգտակարություն, դասական ռացիոնալ ընտրության տեսության այս ընդլայնումները կարող են այնուհետև սկսել վերացնել այն գործակալների բարոյականության թուլությունը, որոնց նպատակն է փոխգործակցել նրանց գործողությունները։

Ռացիոնալ ընտրության տեսության անկումը քաղաքական իմաստով այն է, որ անհատական նպատակների հետապնդումը կարող է հանգեցնել հավաքականորեն իռացիոնալ արդյունքների։ Կոլեկտիվ գործողությունների այս խնդիրը կարող է մարդկանց քվեարկելու խրախուսել։ Թեև մարդկանց մի խումբ կարող է ունենալ ընդհանուր շահեր, նրանք նաև ունեն հակասականներ, որոնք առաջացնում են խմբի ներսում անհամապատասխանություն և հետևաբար արդյունք, որը օգուտ չի բերում խմբին որպես ամբողջություն, քանի որ մարդիկ ցանկանում են հետապնդել իրենց անհատական շահերը։ Այս խնդիրը արմատավորված է Ռացիոնալ ընտրության տեսության մեջ, քանի որ տեսությունները շեշտը դնում են ռացիոնալ գործակալների վրա, որոնք կատարում են իրենց ծախսերի և օգուտների վերլուծությունը՝ առավելագույնի հասցնելու իրենց սեփական շահերը[29]։

Դրա օրինակը կարող է ցույց տալ աշխարհի ամենաանհանգստացնող որոշ խնդիրներ, ինչպիսիք են կլիմայական ճգնաժամը։ Ազգային պետությունները կարող են ընկալվել որպես ռացիոնալ, քանի որ նրանք կատարում են տնտեսական աճի իրենց շահերը, սակայն այս տնտեսական աճը հաճախ հանգեցնում է աղտոտման, քանի որ ազգի արտադրության գործոնների ավելացումը վնասում է շրջակա միջավայրին։ Պետության համար իռացիոնալ է հրաժարվել այս տնտեսական աճից, քանի որ աղտոտման արժեքը ամբողջությամբ չի ընկնում նրանց վրա, քանի որ մեկ պետության ածխածնի արտանետումներն ամբողջությամբ չեն ազդի միայն այդ պետության վրա, ինչպես դա ազդում է այլուր։ Ըստ Ռացիոնալ ընտրության տեսության՝ սա նշանակում է, որ տնտեսական աճի օգուտը գերազանցում է աղտոտման արժեքը[30]։ Այնուամենայնիվ, եթե բոլոր երկրները կատարեին այս ռացիոնալ հաշվարկը, դա կհանգեցներ հսկայական քանակությամբ աղտոտման։

Միջազգային հարաբերություններում խմբագրել

Ռացիոնալ ընտրության տեսությունը դարձել է միջազգային հարաբերությունների ուսումնասիրության հիմնական մոտեցումներից մեկը։ Դրա կողմնակիցները սովորաբար ենթադրում են, որ պետությունները համաշխարհային քաղաքականության հիմնական դերակատարներն են, և որ նրանք ձգտում են այնպիսի նպատակների, ինչպիսիք են իշխանությունը, անվտանգությունը կամ հարստությունը[7]։ Ուստի ուժի և անվտանգության նման մոտիվացիան կարող է դիտվել որպես կանխարգելիչ այն նախաձեռնությունների համար, որոնք կենտրոնանում են առավելագույն բավարարվածության ձգտման վրա[3]։ Ինչպես պետությունների միջև հակամարտությունն առաջանում է այլ պետությունների հետաքրքրությունները ոտնահարող միջազգային նպատակների իրագործման պատճառով։ Հետագայում Ռացիոնալ ընտրության տեսությունը կարող է կիրառվել քաղաքականության հարցերի նկատմամբ՝ սկսած միջազգային առևտրից և միջազգային համագործակցությունից մինչև պատժամիջոցներ, սպառազինությունների մրցավազք, (միջուկային) սպառնալիքներ և պատերազմ։

Օրինակ, որոշ գիտնականներ ուսումնասիրել են, թե ինչպես կարող են պետություններն արժանահավատ սպառնալիքներ հնչեցնել՝ այլ պետություններին (միջուկային) հարձակումից զսպելու համար[31]։ Մյուսները ուսումնասիրել են, թե ինչ պայմաններում են պետությունները պատերազմում միմյանց դեմ[32]։ Մինչդեռ ուրիշները հետաքննել են, թե ինչ հանգամանքներում է միջազգային տնտեսական պատժամիջոցների սպառնալիքը և կիրառումը հակված հաջողության, և երբ դրանք կարող են ձախողվել[33]։

Սոցիալական փոխազդեցություններում խմբագրել

Ռացիոնալ ընտրության տեսությունը և սոցիալական փոխանակման տեսությունը (Social exchange theory) ներառում են բոլոր սոցիալական հարաբերությունները ծախսերի և պարգևների տեսքով՝ ինչպես նյութական, այնպես էլ ոչ նյութական։

Ըստ Աբելի[34], Ռացիոնալ ընտրության տեսությունը «առանձին գործող անձանց (ակտորների) ըմբռնումն է, թե նրանք գործում են կամ (ինչն ավելի հավանական է) իրար վրա փոխադարձաբար ազդում են՝ անելով լավագույնն իրենք իրենց համար՝ հաշվի առնելով իրենց նպատակները, ռեսուրսները, հանգամանքները, ինչպես նրանց թվում է»[35]։ Ռացիոնալ ընտրության տեսությունն օգտագործվել է անհատի գործողություններով և դրդապատճառներով պայմանավորված սոցիալական բարդ երևույթներն ընկալելու համար։ Մարդիկ հաճախ մեծապես մոտիվացվում են իրենց ցանկություններով և կարիքներով։

Շահադիտական որոշումներ կայացնելը համարվում է ռացիոնալ գործողություն։ Մարդիկ հաճախ շահադիտական որոշումներ են կայացնում սոցիալական իրավիճակներում՝ կշռադատելով կատարվող գործողությունների դրական և բացասական կողմերը։ Ռացիոնալ որոշման հիման վրա գործելու որոշումը նույնպես կախված է բարեկամության չնախատեսված օգուտներից։ Հոմանը նշում է, որ մարդկանց գործողությունները պայմանավորված են պատժով կամ պարգևով[36]։ Մարդկանց համար ուրիշների հավանությունը նույնքան կարևոր է, որքան փողը։ Փողը տնտեսական, իսկ այլոց հավանությունը՝ սոցիալական փոխանակման բնույթ է կրում։ Տնտեսական փոխանակումը ներառում է ապրանքների կամ ծառայությունների փոխանակում։ Սոցիալական փոխանակումը մարդկանց հավանության և որոշակի այլ արժեքային վարքագծի փոխանակումն է։

Ռացիոնալ ընտրության տեսությունն այս դեպքում մեծապես կարևորում է սոցիալական որոշումներ կայացնելու անհատի հետաքրքրությունը։ Չնայած Ռացիոնալ ընտրության տեսության վերաբերյալ տարբեր տեսակետներին, ամեն ինչ հանգում է տեսության հիմնական միավորին՝ անհատին։ Թեև փոխանակում, համագործակցություն և մշակութային նորմեր են ի հայտ գալիս, այդ ամենի հիմքում սեփական անձի նկատմամբ անհատի սկզբնական մտահոգությունն է[37]։

Բեքերն առաջարկում է օրինակ, թե ինչպես կարող է ռացիոնալ ընտրությունը կիրառվել անձնական որոշումների նկատմամբ, մասնավորապես՝ կապված մեկ այլ անձի հետ ամուսնանալու կամ ամուսնալուծվելու որոշումների հիմքում ընկած հիմնավորման հետ։ Ռացիոնալ ընտրության տեսության հիմքում ընկած ինքնասպասարկման մղման շնորհիվ՝ Բեքերը եզրակացնում է, որ մարդիկ ամուսնանում են, եթե նման ամուսնությունից ակնկալվող օգտակարությունը գերազանցում է միայնակ մնալու օգտակարությունը, և նույն ձևով զույգերը կբաժանվեն[38], եթե միասին լինելը սպասվածից ավելի քիչ (տնտեսական) օգտակար է, քան բաժանվելը։ Քանի որ ռացիոնալ ընտրության հիմքում ընկած տեսությունն այն է, որ անհատները կձեռնարկեն այնպիսի գործողություն, որը լավագույնս կծառայի իրենց անձնական շահերին, հարաբերությունները դիտարկելիս դեռևս ենթադրվում է, որ նրանք կդրսևորեն նման մտածելակերպ՝ մարդկային էության խորը արմատավորված, սեփական շահերից ելնելով[39]։

Սոցիալական փոխանակումը և ռացիոնալ ընտրության տեսությունը երկուսն էլ հանգում են անհատի ջանքերին՝ բավարարելու իրենց անձնական կարիքներն ու շահերն իրենց կատարած ընտրությունների միջոցով։ Թեև որոշները կարող են անկեղծորեն ուղղված լինել ուրիշների բարօրությանը այդ պահին, երկու տեսություններն էլ մատնանշում են դրա դիմաց ստացված օգուտները։ Փոխհատուցումը կարող է ստացվել անմիջապես կամ ապագայում, լինի դա շոշափելի, թե ոչ։

Քոլեմանը դիտարկել է մի շարք տեսություններ՝ ռացիոնալ ընտրության տեսության հիմքերն ու խոստումները մանրամասնելու համար։ Հայեցակարգերից մեկը, որը նա ներկայացրել է, վստահությունն է[40]։ «Անհատները վստահում են և՛ դատողություններին, և՛ ուրիշների գործողություններին, ելնելով ինչն է լավը ռացիոնալ նկատառումներից՝ հաշվի առնելով այն այլընտրանքները, որոնց նրանք բախվում են»[40]։ Սոցիալական իրավիճակում անհատների միջև պետք է լինի վստահության մակարդակ։ Ըստ նրա՝ վստահության այս մակարդակը այն նկատառումն է, որն անհատը հաշվի է առնում նախքան մեկ այլ անձի նկատմամբ ռացիոնալ գործողության մասին որոշում կայացնելը։ Այն ազդում է սոցիալական իրավիճակի վրա, երբ մարդը կողմնորոշվում է գործողության ռիսկերի և օգուտների վրա։ Գնահատելով մեկ այլ անձի համար գործողության հնարավոր արդյունքները կամ այլընտրանքները՝ անձը հաշվարկված որոշում է կայացնում։ Մեկ այլ իրավիճակում, ինչպիսին է խաղադրույք կատարելը, մարդը հաշվարկում է հնարավոր ռիսկերը և հավանական շահույթը։ Եթե հաղթելու հնարավորությունները գերազանցում են պարտվելու ռիսկերը, ապա ռացիոնալ որոշումը կլինի խաղադրույք կատարելը։ Հետևաբար, մեկ այլ անձին վստահելու որոշումը պահանջում է համանման ռացիոնալ հաշվարկներ, ինչպես խաղադրույք կատարելու որոշման համար։

Թեև ռացիոնալ տեսությունը օգտագործվում է տնտեսագիտության և սոցիալական միջավայրերում, նրանց միջև կան որոշ նմանություններ և տարբերություններ։ Պարգևատրման և ամրապնդման հայեցակարգերը զուգահեռ են միմյանց, մինչդեռ ծախսերի հայեցակարգը զուգահեռ է նաև պատժի հայեցակարգին։ Այնուամենայնիվ, երկու համատեքստում էլ հիմքում ընկած ենթադրությունների տարբերություն կա։ Սոցիալականում ուշադրությունը հաճախ կենտրոնանում է ոչ թե ապագայի, այլ ընթացիկի կամ անցյալի վրա, թեև այլ անձի կողմից անմիջական շոշափելի կամ ոչ նյութական եկամուտների երաշխիք չկա։ Տնտեսագիտության մեջ որոշումներն ընդունվում են ապագա պարգևների վրա ավելի մեծ շեշտադրմամբ։

Չնայած երկու տեսակետներն էլ տարբերվում են ուշադրության ուղղվածությամբ, դրանք հիմնականում արտացոլում են այն մասին, թե ինչպես են անհատները տարբեր ռացիոնալ որոշումներ կայացնում, երբ նրանք պետք է հաշվի առնեն անհապաղ կամ երկարաժամկետ հանգամանքներ։

Քննադատություն խմբագրել

Այս տեսությունը քննադատաբար օգնում է մեզ հասկանալ անհատի կամ հասարակության ընտրությունը։ Թեև որոշ որոշումներ ամբողջովին ռացիոնալ չեն, այնուամենայնիվ, ռացիոնալ ընտրության տեսությունը կարող է օգնել հասկանալ դրա հիմքում ընկած դրդապատճառները։ Ավելին, ռացիոնալ ընտրության տեսության մասին շատ դատողություններ կան։ Այն հաճախ չափազանց անհատական, մինիմալիստական և մեծապես կենտրոնացած է սոցիալական գործողություններում ռացիոնալ որոշումների վրա։ Սոցիոլոգները հակված են արդարացնել մարդկային ցանկացած գործողություն այնքան ռացիոնալ, որքան անհատները բացառապես դրդված են սեփական շահի հետապնդմամբ։ Այն չի դիտարկում անհատների միջև սոցիալական փոխանակման մաքուր ալտրուիզմի հնարավորությունը։

Քննադատություն խմբագրել

 
Դենիել Կահնեման

Ռացիոնալ ընտրության տեսության թե՛ ենթադրությունները, թե՛ վարքագծային կանխատեսումներն առաջացրել են տարբեր ճամբարների քննադատություններ։

Ռացիոնալության սահմաններ խմբագրել

Որոշ տնտեսագետներ մշակել են սահմանափակ ռացիոնալության մոդելներ, ինչպիսին է Հերբերտ Սայմոնը, որը հուսով է, որ այլ կարող է լինել հոգեբանորեն ավելի հավանական՝ ամբողջովին չհրաժարվելով այն գաղափարից, որ բանականությունն ընկած է որոշումների կայացման գործընթացների հիմքում։ Սայմոնը պնդում է, որ այնպիսի գործոններ, ինչպիսիք են անկատար տեղեկատվությունը, անորոշությունը և ժամանակի սահմանափակումները, բոլորն ազդում և սահմանափակում են մարդու ռացիոնալությունը, հետևաբար որոշումներ կայացնելու հմտությունները։ Ավելին, «բավարարելու» և «օպտիմալացնելու» հայեցակարգերը երբեմն հուշում են, որ այս գործոնների պատճառով մարդը բավարարվում է մի որոշմամբ, որը բավական լավն է, այլ ոչ թե լավագույնը[41]։ Այլ տնտեսագետներ մշակել են մարդկանց որոշումների կայացնելու այլ տեսություններ, որոնք հաշվի են առնում անորոշությունը, ինստիտուտները և անհատի (ըստ սոցիալ-տնտեսական միջավայրի) անհատական ճաշակը[42]։

Փիլիսոփայական քննադատություններ խմբագրել

Մարտին Հոլլիսի և Էդվարդ Ջ. Նելլի 1975 թվականի գիրքն առաջարկում է և՛ նեոդասական տնտեսագիտության փիլիսոփայական քննադատություն, և՛ տնտեսական մեթոդաբանության ոլորտում նորարարություն։ Ավելին, նրանք ուրվագծել են նեոկլասիցիզմին այլընտրանք՝ հիմնված իմացության ռացիոնալիստական տեսության վրա։ Նեոկլասիցիզմի շրջանակներում հեղինակներն անդրադարձել են սպառողական վարքագծին (անտարբերության կորերի և բացահայտված նախապատվության տեսության պարզ տարբերակների տեսքով) և մարգինալիստական արտադրողի վարքագծին և՛ ապրանքային, և՛ գործոնային շուկաներում։ Երկուսն էլ հիմնված են ռացիոնալ օպտիմալացման վարքագծի վրա։ Նրանք դիտարկել են ինչպես անկատար, այնպես նաև կատարյալ շուկաներ, քանի որ նեոդասական մտածողությունը ներառում է շուկայական բազմաթիվ տեսակներ և տնօրինում է դրանց դասակարգման մի ամբողջ համակարգ։ Այնուամենայնիվ, հեղինակները կարծում են, որ հիմնական մաքսիմիզացման մոդելներից բխող հարցերը մեծ ազդեցություն ունեն էկոնոմետրիկ մեթոդաբանության վրա[43]։

Մասնավորապես, մոդելների այս դասը` ռացիոնալ վարքագիծը որպես առավելագույնի հասցնող վարքագիծ, ապահովում է ճշգրտման և նույնականացման աջակցություն։ Եվ այստեղ, նրանք պնդում են, որ թերությունը պետք է գտնել։ Հոլլիսը և Նելլը (1975) պնդում են, որ պոզիտիվիզմը (լայն իմաստով) նեոկլասիցիզմին կարևոր աջակցություն է տրամադրում, որն այնուհետև նրանք ապացուցում են, որ անհիմն է։ Նրանք հիմնավորել են նեոկլասիցիզմի իրենց քննադատությունը ոչ միայն պոզիտիվիզմի քննադատության, այլ նաև իրենց առաջարկած այլընտրանքի՝ ռացիոնալիզմի հիման վրա[44]։ Իրոք, նրանք պնդում են, որ ռացիոնալությունը կենտրոնական է նեոդասական տնտեսագիտության մեջ՝ որպես ռացիոնալ ընտրություն, և որ ռացիոնալության այս հասկացությունը սխալ է օգտագործվում։ Դրան ներկայացվում են պահանջներ, որոնք չի կարող կատարել։ Ի վերջո, անհատները միշտ չէ, որ գործում են ռացիոնալ կամ վարվում են օգտակարը առավելագույնի հասցնելու ձևով[45]։

Էմպիրիկ քննադատություններ խմբագրել

Դոնալդ Փ. Գրինը և Յան Շապիրոն «Ռացիոնալ ընտրության տեսության պաթոլոգիաներ» աշխատության մեջ 1994 թվականին պնդում են, որ ռացիոնալ ընտրության տեսության էմպիրիկ արդյունքները եղել են սահմանափակ։ Նրանք պնդում են, որ կիրառական գրականության մեծ մասը, համենայնդեպս քաղաքագիտության մեջ, ստեղծվել է թույլ վիճակագրական մեթոդների կիրառմամբ, և երբ շտկվելուց հետո, էմպիրիկ արդյունքներից շատերն այլևս իրականությանը հետ համահունչ չեն։ Այս տեսանկյունից ելնելով, ռացիոնալ ընտրության տեսությունը շատ քիչ բան է տվել քաղաքական փոխազդեցության ընդհանուր ըմբռնմանը, և դա, անշուշտ, գրականության հետ համեմատած անհամաչափ փոքր է։ Այնուամենայնիվ, նրանք ընդունում են, որ իրենց ոլորտներին լավ տիրապետող գիտնականների կողմից իրականացված առաջադեմ հետազոտությունները (օրինակ՝ Քիթ Կրեհբիելի, Գարի Քոքսի և Մեթ Մաքքաբինսի ԱՄՆ Կոնգրեսի վրա կատարված աշխատանքը) հանգեցրել են գիտական արժեքավոր առաջընթացի[46]։

Մեթոդաբանական քննադատություններ խմբագրել

Շրամը և Կատերինոն ռացիոնալ ընտրության տեսության հիմնարար մեթոդաբանական քննադատությունն առաջ է մղում այն տեսակետը, որ բնական գիտության մոդելը միակ համապատասխան մեթոդաբանությունն է հասարակագիտության մեջ, և որ քաղաքագիտությունը պետք է հետևի այս մոդելին՝ իր շեշտադրմամբ քանակականացման և մաթեմատիկացման վրա։ Շրամը և Կատերինոն վիճում են մեթոդաբանական բազմակարծության համար[47]։ Նույն փաստարկն է բերում Ուիլյամ Է. Քոնոլին, ով իր «Նյարդաքաղաքականություն» աշխատության մեջ ցույց է տալիս, որ նեյրոգիտության առաջընթացն ավելի է լուսաբանում ռացիոնալ ընտրության տեսության որոշ խնդրահարույց պրակտիկաներ։

Սոցոլիոգիական քննադատություններ խմբագրել

Պիեռ Բուրդյեն կատաղի դեմ էր ռացիոնալ ընտրության տեսությանը, որը հիմնված էր սոցիալական գործակալների գործունեության թյուրիմացության վրա։ Բուրդյեն պնդում էր, որ սոցիալական գործակալները չեն կատարում ըստ հստակ ռացիոնալ և տնտեսական չափանիշների շարունակական հաշվարկներ։ Ըստ Բուրդյեի՝ սոցիալական գործակալները գործում են բացահայտ պրակտիկ տրամաբանության՝ գործնական իմաստով, և անձնական հակվածությունների համաձայն։ Սոցիալական գործակալները գործում են ըստ «խաղի զգացողության» («զգացողությունը», մոտավորապես, habitus - արտաքին տեսք, իսկ «խաղը» սոցիալական դաշտն է)[48]։

Այլ հասարակագետներ, մասամբ ոգեշնչված Բուրդյեի մտքերով, մտահոգություն են հայտնել այլ համատեքստերում տնտեսական փոխաբերությունների ոչ պատշաճ օգտագործման վերաբերյալ՝ ենթադրելով, որ դա կարող է ունենալ քաղաքական հետևանքներ։ Նրանց բերած փաստարկն այն է, որ ամեն ինչին վերաբերվելով որպես մի տեսակ «տնտեսություն», նրանք ավելի բնական են դարձնում տնտեսության աշխատանքի ձևի որոշակի մտապատկերը։ Այսպիսով, նրանք ենթադրում են, որ ռացիոնալ ընտրությունը որքան գաղափարական է, նույնքան գիտական, որն ինքնին չի ժխտում դրա գիտական օգտակարությունը[49]։

Քննադատություն՝ հիմնված մոտիվացիոն ենթադրությունների վրա խմբագրել

Ռացիոնալ ընտրության տեսաբանները քննարկում են անհատական արժեքները և կառուցվածքային տարրերը՝ որպես արդյունքների հավասարապես կարևոր որոշիչներ[50]։ Այնուամենայնիվ, մեթոդաբանական նկատառումներից ելնելով էմպիրիկ կիրառման մեջ, սովորաբար ավելի շատ շեշտը դրվում է սոցիալական կառուցվածքային որոշիչ գործոնների վրա։ Հետևաբար, կառուցվածքային ֆունկցիոնալիզմի և սոցիալական ցանցերի վերլուծության հեռանկարներին համապատասխան, ռացիոնալ ընտրության բացատրությունները սոցիոլոգիայում համարվում են հիմնական[51]։

Քննադատություն՝ հիմնված ռեալիզմի ենթադրության վրա խմբագրել

Ռացիոնալ ընտրության վերաբերյալ սոցիոլոգների թերահավատության մի մասը բխում է ռեալիստական ենթադրությունների բացակայության թյուրիմացությունից։ Սոցիալական հետազոտությունները ցույց են տվել, որ սոցիալական գործակալները սովորաբար գործում են բացառապես սովորության կամ իմպուլսի, զգացմունքների ուժի հիման վրա[52]։ Սոցիալական գործակալները կանխատեսում են տարբերակների սպասվող հետևանքները ֆոնդային շուկաներում և տնտեսական ճգնաժամերում և ընտրում են լավագույն տարբերակը կոլեկտիվ «էմոցիոնալ մղումների» միջոցով՝ ենթադրելով սոցիալական ուժեր, այլ ոչ թե «ռացիոնալ» ընտրություններ[53]։ Այսպիսով, նման իրավիճակներում ընտրությունը սովորաբար առաջացնում է էմոցիոնալ կորուստներ և արագ եզրակացություններ են արվում ռացիոնալ ընտրությունների վերաբերյալ։

Այնուամենայնիվ, սոցիոլոգիան սովորաբար սխալ է հասկանում ռացիոնալ ընտրությունը ռացիոնալ ընտրության տեսության քննադատության մեջ։ Ռացիոնալ ընտրության տեսությունը չի բացատրում, թե ինչ կանեին ռացիոնալ մարդիկ տվյալ իրավիճակում, որը պատկանում է որոշումների տեսությանը[54]։ Տեսական ընտրությունը կենտրոնանում է ոչ թե անհատական, այլ սոցիալական արդյունքների վրա։ Սոցիալական արդյունքները նույնացվում են որպես կայուն հավասարակշռություն, որտեղ անհատները չունեն իրենց գործողությունների ընթացքից շեղվելու դրդապատճառներ[55]։ Ուրիշների վարքագծի այս կողմնորոշումը դեպի սոցիալական արդյունքները կարող է լինել չնախատեսված կամ անցանկալի։ Հետևաբար, նման դեպքերում ստացված եզրակացությունները վերագրվում են «իռացիոնալ վարքագծի ուսումնասիրությանը»[56]։

Քննադատություններ էվոլյուցիոն հոգեբանության հիման վրա խմբագրել

Ըստ էվոլյուցիոն հոգեբանության տեսակետի՝ ռացիոնալ ընտրության վերաբերյալ առերևույթ անհամապատասխանություններից և կանխակալություններից շատերը կարող են մեկնաբանվել որպես ռացիոնալ՝ նախնիների միջավայրում կենսաբանական հարմարվողականության առավելագույնի հասցնելու համատեքստում, բայց պարտադիր չէ, որ ներկայիս միջավայրում։ Այսպիսով, կենսապահովման մինիմում ապրուստի միջոցների դեպքում, որտեղ ռեսուրսների կրճատումը կարող էր մահ ենթադրել, ռացիոնալ կլիներ ավելի կարևորել կորուստները, քան ձեռքբերումները։ Կողմնակիցները պնդում են, որ դա կարող է նաև բացատրել խմբերի միջև եղած տարբերությունները[57]։

Քննադատություններ զգացմունքների հետազոտության հիման վրա խմբագրել

Էմոցիոնալ ընտրության տեսության[58] կողմնակիցները քննադատում են ռացիոնալ ընտրության պարադիգմը՝ հիմնվելով հոգեբանության և նեյրոգիտության մեջ հույզերի հետազոտության նոր բացահայտումների վրա։ Նրանք նշում են, որ ռացիոնալ ընտրության տեսությունը հիմնականում հիմնված է այն ենթադրության վրա, որ որոշումների ընդունումը գիտակցված և ռեֆլեքսիվ գործընթաց է՝ հիմնված մտքերի և համոզմունքների վրա։ Դա ենթադրում է, որ մարդիկ որոշում են հաշվարկի և կշռադատման հիման վրա։ Այնուամենայնիվ, նեյրոգիտության կումուլյատիվ հետազոտությունը ցույց է տալիս, որ ուղեղի գործունեության միայն մի փոքր մասն է գործում գիտակցված արտացոլման մակարդակում։ Նրա գործունեության ճնշող մեծամասնությունը բաղկացած է անգիտակից գնահատականներից և հույզերից։ Ըստ այս քննադատների, որոշումների կայացման մեջ զգացմունքների նշանակությունը, ընդհանուր առմամբ, անտեսվել է ռացիոնալ ընտրության տեսության կողմից։ Ավելին, էմոցիոնալ ընտրության տեսաբանները պնդում են, որ ռացիոնալ ընտրության պարադիգմը դժվարանում է զգացմունքները ներառել իր մոդելներում, քանի որ այն չի կարող բացատրել զգացմունքների սոցիալական բնույթը։

Թեև մարդկանց զգացմունքայնությունն անհատական է, բայց հոգեբաններն ու սոցիոլոգները ցույց են տվել, որ զգացմունքները չեն կարող մեկուսացվել այն սոցիալական միջավայրից, որտեղ նրանք առաջանում են[59]։ Զգացմունքներն անքակտելիորեն միահյուսված են մարդկանց սոցիալական նորմերի և ինքնության հետ, որոնք սովորաբար դուրս են ստանդարտ ռացիոնալ ընտրության մոդելների շրջանակներից[60]։ Զգացմունքային ընտրության տեսությունը ձգտում է ֆիքսել զգացմունքների ոչ միայն սոցիալական, այլև ֆիզիոլոգիական և դինամիկ բնույթը։ Այն ներկայացնում է գործողությունների միասնական մոդել՝ կազմակերպելու, բացատրելու և կանխատեսելու այն ուղիները, որոնցով զգացմունքները ձևավորում են որոշումների կայացումը[61]։

Պետական և մասնավոր ոլորտների տարբերություն խմբագրել

Հերբերտ Գինտիսը հանդես է եկել ռացիոնալ ընտրության տեսության կարևոր քննադատությամբ։ Նրա պնդմամբ ռացիոնալությունը տարբեր է հանրային և մասնավոր ոլորտներում։ Հանրային ոլորտն այն է, ինչ մարդն անում է կոլեկտիվ գործողություններում, իսկ մասնավոր ոլորտն այն է, ինչ մարդն անում է անձնական կյանքում։ Գինտիսը պնդում է, որ դա պայմանավորված է նրանով, որ «ռացիոնալ ընտրության մոդելները մասնավոր ոլորտում վերաբերվում են գործակալների ընտրությանը որպես գործիքային»։ «Հասարակական ոլորտում վարքագիծը, ընդհակառակը, հիմնականում ոչ գործիքային է, քանի որ այն անհետևանք է»։ Անհատները տարբերություն չեն դնում արդյունքի վրա, «այնպես, ինչպես առանձին մոլեկուլները տարբերություն չեն դնում գազի հատկությունների վրա»[62]։ Սա ռացիոնալ ընտրության տեսության թույլ կողմն է, քանի որ այն ցույց է տալիս, որ այնպիսի իրավիճակներում, ինչպիսին է ընտրություններում քվեարկելը, անհատի ռացիոնալ որոշումը կլինի չքվեարկել, քանի որ նրանց ձայնը որևէ տարբերություն չի թողնում ընտրությունների արդյունքի վրա։ Այնուամենայնիվ, եթե բոլորն այդպես վարվեին, ժողովրդավարական հասարակությունը կփլուզվեր, քանի որ ոչ ոք չէր քվեարկի։ Հետևաբար, մենք կարող ենք տեսնել, որ ռացիոնալ ընտրության տեսությունը չի նկարագրում, թե ինչպես է ամեն ինչ աշխատում տնտեսական և քաղաքական աշխարհում, և որ կան նաև այլ գործոններ, որոնք ազդում են մարդու վարքագծի վրա։

Ծանոթագրություններ խմբագրել

  1. ↑ Lawrence E. Blume and David Easley (2008). "[Rationality]," The New Palgrave Dictionary of Economics, 2nd Edition. http://www.dictionaryofeconomics.com/article?id=pde2008_R000277&q Abstract(չաշխատող հղում)." by Abstract] & pre-publication copy. Amartya Sen (2008). "Rational Behaviour," The New Palgrave Dictionary of Economics, 2nd Edition. Abstract.
  2. ↑ Boudon, Raymond (2003 թ․ օգոստոս). «Beyond Rational Choice Theory». Annual Review of Sociology (անգլերեն). 29 (1): 1–21. doi:10.1146/annurev.soc.29.010202.100213. ISSN 0360-0572. Արխիվացված է օրիգինալից 2022 թ․ սեպտեմբերի 21-ին. Վերցված է 2022 թ․ սեպտեմբերի 16-ին.
  3. ↑ 3,0 3,1 Gary Browning, Abigail Halcli, Frank Webster (2000). Understanding Contemporary Society: Theories of the Present, London: SAGE Publications.
  4. ↑ Levin, J. and Milgrom, P., 2004. Introduction to choice theory. Available from internet: http://web. stanford. edu/~ jdlevin/Econ, 20202
  5. ↑ Susanne Lohmann (2008). "Rational Choice and Political Science," The New Palgrave Dictionary of Economics, 2nd Edition.Abstract.
  6. ↑ Peter Hedström and Charlotta Stern (2008). "Rational Choice and Sociology," The New Palgrave Dictionary of Economics, 2nd Edition. Abstract.
  7. ↑ 7,0 7,1 Duncan Snidal (2013). "Rational Choice and International Relations," in Handbook of International Relations, edited by Walter Carlsnaes, Thomas Risse, and Beth A. Simmons. London: SAGE, p. 87.
  8. ↑ 8,0 8,1 Milton Friedman (1953), Essays in Positive Economics, pp. 15, 22, 31.
  9. ↑ De Jonge, Jan (2012). Rethinking rational choice theory : a companion on rational and moral action. Houndmills, Basingstoke, Hampshire: Palgrave Macmillan. էջ 8. doi:10.1057/9780230355545. ISBN 978-0-230-35554-5. Վերցված է 2020 թ․ հոկտեմբերի 31-ին.
  10. ↑ Grüne-Yanoff, Till (2012). «Paradoxes of Rational Choice Theory». In Sabine Roeser; Rafaela Hillerbrand; Per Sandin; Martin Peterson (eds.). Handbook of Risk Theory. էջեր 499–516. doi:10.1007/978-94-007-1433-5_19. ISBN 978-94-007-1432-8.
  11. ↑ Anand, P. (1993). «Foundations of Rational Choice Under Risk». academic.oup.com. Oxford University Press. Վերցված է 2022 թ․ սեպտեմբերի 17-ին.
  12. ↑ Charles R. Plott and Kathryn Zeiler (2005). ″The Willingness to Pay--Willingness to Accept Gap, the ′Endowment Effect,′ Subject Misconceptions, and Experimental Procedures for Eliciting Valuations.″ American Economic Review 95(3):530.
  13. ↑ Charles R. Plott and Kathryn Zeiler (2007). ″Exchange Asymmetries Incorrectly Interpreted as Evidence of Endowment Effect Theory and Prospect Theory?″ American Economic Review 97(4): 1449.
  14. ↑ Gregory Klass and Kathryn Zeiler (2013). ″Against Endowment Theory: Experimental Economics and Legal Scholarship.″ UCLA Law Review 61:2.
  15. ↑ Amos Tversky and Daniel Kahneman (1991). Loss Aversion in Riskless Choice: A Reference-Dependent Model." Quarterly Journal of Economics 106(4):1039-1061 at 1057-58.
  16. ↑ «Utility in Economics Explained: Types and Measurement». Investopedia (անգլերեն). Վերցված է 2022 թ․ սեպտեմբերի 19-ին.
  17. ↑ Milgrom, Paul; Levin, Jonathan. «Introduction to Choice Theory» (PDF). web.stanford.edu. Stanford University. Վերցված է 2015 թ․ մարտի 3-ին.
  18. ↑ Scott, John. «Rational Choice Theory». Արխիվացված է օրիգինալից 2009 թ․ փետրվարի 27-ին. Վերցված է 2008 թ․ հուլիսի 30-ին.
  19. ↑ Evolutionary Game Theory. Metaphysics Research Lab, Stanford University. 2021.
  20. ↑ Dunleavy, Patrick (1991). Democracy, Bureaucracy and Public Choice: Economic Models in Political Science. London: Pearson.
  21. ↑ Donald P. Green and Ian Shapiro (1994). Pathologies of Rational Choice Theory: A Critique of Applications in Political Science. New Haven: Yale University Press.
  22. ↑ Friedman, Jeffrey (1996). The Rational Choice Controversy. Yale University Press.
  23. ↑ Anthony Downs (1957). "An Economic Theory of Political Action in a Democracy", Journal of Political Economy, Vol. 65, No. 2, pp. 135-150
  24. ↑ Funke, Manuel; Schularick, Moritz; Trebesch, Christoph (2015 թ․ նոյեմբերի 21). «The political aftermath of financial crises: Going to extremes». Վերցված է 2020 թ․ հոկտեմբերի 4-ին.
  25. ↑ Downs, A (1957) An Economic Theory of Political Action in a Democracy, Journal of Political Economy, volume 65, No. 2, Pages 135-150
  26. ↑ Van Biezen, I, Mair, P, Poguntke, T (2012) Going, Going,…Gone? The Decline of Party Membership in Contemporary Europe, European Journal of Political Research, Volume 51, issue 1, pages 24-56
  27. ↑ Scott, J; Rational Choice Theory in Browning, in G.; Halcli, A.; and Webster, F. (eds.) (2000); Understanding Contemporary Society: Theories of the Present, London: Sage Publications
  28. ↑ Jan de Jonge (2011). Rethinking Rational Choice Theory: A Companion on Rational and Moral Action, London: Palgrave Macmillan
  29. ↑ Rakner, L (1996) Rational choice and the problem of institutions. A discussion of rational choice institutionalism and its application by Robert Bates Bergen: Chr. Michelsen Institute (CMI Working Paper WP 1996:6)
  30. ↑ Harris, P.G., 2007. Collective action on climate change: the logic of regime failure. Nat. Resources J., 47, Pp.195-224
  31. ↑ T.C. Schelling (1960). The Strategy of Conflict. Cambridge, MA: Harvard University Press; G. H. Snyder and P. Diesing (1977). Conflict among Nations: Bargaining, Decision Making, and System Structure in International Crises. Princeton, NJ: Princeton University Press; R. Powell (1990). Nuclear Deterrence Theory: The Search for Credibility. Cambridge: Cambridge University Press.
  32. ↑ Bruce Bueno de Mesquita (1981). "Risk, Power Distributions, and the Likelihood of War," International Studies Quarterly, 25(4), pp. 541–68; J.D. Fearon (1995). "Rationalist Explanations for War," International Organization, 49(3), pp. 379–414.
  33. ↑ Jaleh Dashti-Gibson, Patricia Davis, and Benjamin Radcliff (1997). "On the Determinants of the Success of Economic Sanctions: An Empirical Analysis," American Journal of Political Science, 41(2), pp. 608–18; Daniel W. Drezner (1999). The Sanctions Paradox: Economic Statecraft and International Relations. Cambridge: Cambridge University Press; Lisa L. Martin (1992). Coercive Cooperation: Explaining Multilateral Economic Sanctions. Princeton: Princeton University Press.
  34. ↑ Abella, Alex (2008). Soldiers of Reason: The RAND Corporation and the Rise of the American Empire. New York: Harcourt.
  35. ↑ Coleman, James Samuel (1990). Foundations of social theory. The Belknap Press of Harvard University Press. ISBN 0-674-31225-2. OCLC 801949422.
  36. ↑ Browning, Gary; Halcli, Abigail; Webster, Frank (1999 թ․ դեկտեմբերի 9). Understanding Contemporary Society: Theories of the Present (անգլերեն). SAGE. ISBN 978-1-84920-217-6.
  37. ↑ Johnson, Doyle Paul, ed. (2008), «Social Exchange and Rational Choice at the Micro Level: Looking Out for #1», Contemporary Sociological Theory: An Integrated Multi-Level Approach (անգլերեն), New York, NY: Springer, էջեր 165–193, doi:10.1007/978-0-387-76522-8_7, ISBN 978-0-387-76522-8, Վերցված է 2021 թ․ ապրիլի 28-ին
  38. ↑ Becker, Gary S.; Landes, Elisabeth M.; Michael, Robert T. (1977 թ․ դեկտեմբեր). «An Economic Analysis of Marital Instability». Journal of Political Economy. 85 (6): 1141–1187. doi:10.1086/260631. JSTOR 1837421. S2CID 53494363 – via JSTOR.
  39. ↑ Kamarck, Andrew M. (2009). «Chapter 3: Self-Interest». Economics as a Social Science: An Approach to Nonautistic Theory. Ann Arbor: University of Michigan Press. էջեր 22–44.
  40. ↑ 40,0 40,1 Coleman, James. S. Exchange and Rational Choice Theory (PDF). էջեր 36–54.
  41. ↑ Loasby, B. J.; McGuire, C. B.; Radner, R. (1972 թ․ դեկտեմբեր). «Decision and Organisation: A Volume in Honor of Jacob Marschak». The Economic Journal. 82 (328): 1414. doi:10.2307/2231324. ISSN 0013-0133. JSTOR 2231324.
  42. ↑ Fernandez-Huerga (2008.) The Economic Behavior of Human Beings: The Institutionalist//Post-Keynesian Model" Journal of Economic Issues. vol. 42 no. 3, September.
  43. ↑ Martin Hollis and Edward J. Nell (1975) Rational Economic Man. Cambridge: Cambridge University Press. p. 2
  44. ↑ For an in-depth examination of rationality and economic complexity, see Foley (1998). For an account of rationality, methodology and ideology, see Foley (1989, 2003).
  45. ↑ Somewhat surprisingly and independently, Hollis and Nell (1975) and Boland (1982) both use a ‘cross sectional approach’ to the understanding of neo-classical economic theory and make similar points about the foundations of neo-classicism. For an account see Nell, E.J. and Errouaki, K (2011)
  46. ↑ Donald P. Green and Ian Shapiro (1994). Pathologies of Rational Choice Theory: A Critique of Applications in Political Science. New Haven: Yale University Press.
  47. ↑ Schram, Sanford F. and Brian Caterino, eds. (2006). Making Political Science Matter: Debating Knowledge, Research, and Method. New York and London: New York University Press.
  48. ↑ Pierre Bourdieu (2005). The Social Structures of the Economy, Cambridge: Polity 2005.
  49. ↑ A.M. McKinnon (2013). "Ideology and the Market Metaphor in Rational Choice Theory of Religion: A Rhetorical Critique of 'Religious Economies'". Critical Sociology, vol 39, no. 4, pp. 529-543.
  50. ↑ Hechter, Michael; Kanazawa, Satoshi (1997 թ․ օգոստոսի 1). «Sociological Rational Choice Theory». Annual Review of Sociology. 23 (1): 191–214. doi:10.1146/annurev.soc.23.1.191. ISSN 0360-0572. Արխիվացված է օրիգինալից 2022 թ․ սեպտեմբերի 21-ին. Վերցված է 2022 թ․ սեպտեմբերի 21-ին.
  51. ↑ Goldtborpe, John H. (1996 թ․ սեպտեմբերի 1). «The Quantitative Analysis of Large-Scale Data-sets and Rational Action Theory: For a Sociological Alliance». European Sociological Review. 12 (2): 109–126. doi:10.1093/oxfordjournals.esr.a018180. ISSN 0266-7215.
  52. ↑ Rapetti, Martin (2012 թ․ փետրվար). «Animal Spirits: How Human Psychology Drives the Economy, and Why it Matters for Global Capitalism, by George A. Akerlof and Robert J. Shiller». Eastern Economic Journal (անգլերեն). 38 (2): 276–278. doi:10.1057/eej.2010.16. ISSN 0094-5056. S2CID 153652492.
  53. ↑ Fararo, Thomas J. (1993 թ․ նոյեմբեր). «General Social Equilibrium: Toward Theoretical Synthesis». Sociological Theory. 11 (3): 291–313. doi:10.2307/201972. JSTOR 201972.
  54. ↑ Haller, Max (2001 թ․ սեպտեմբերի 1). «Erklärt die Rational Choice Theorie die Ungleichheit der Bildungschancen?». KZFSS Kölner Zeitschrift für Soziologie und Sozialpsychologie (գերմաներեն). 53 (3): 569–574. doi:10.1007/s11577-001-0079-1. ISSN 1861-891X. S2CID 141730470.
  55. ↑ Quackenbush, Stephen (2004 թ․ ապրիլի 1). «The Rationality of Rational Choice Theory». International Interactions. 30 (2): 87–107. doi:10.1080/03050620490462595. ISSN 0305-0629. S2CID 8811977.
  56. ↑ «Enter your username and password - The University of Queensland, Australia». auth.uq.edu.au. doi:10.1080/02691728.2016.1172358. S2CID 147848024. Վերցված է 2022 թ․ ապրիլի 29-ին.
  57. ↑ Paul H. Rubin and C. Monica Capra (2011). "The Evolutionary Psychology of Economics". In Roberts, S. C. (2011). Roberts, S. Craig (ed.). Applied Evolutionary Psychology. Oxford University Press. doi:10.1093/acprof:oso/9780199586073.001.0001. ISBN 978-0-19-958607-3.
  58. ↑ Markwica, Robin (2018). Emotional Choices: How the Logic of Affect Shapes Coercive Diplomacy (First ed.). Oxford: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-251311-3. OCLC 1028637637.
  59. ↑ See, for example, David D. Franks (2014), "Emotions and Neurosociology," in Jan E. Stets and Jonathan H. Turner, eds., Handbook of the Sociology of Emotions, vol. 2. New York: Springer, p. 267.
  60. ↑ See Arlie Russell Hochschild (2012), The Managed Heart: Commercialization of Human Feeling, 3rd ed. Berkeley: University of California Press.
  61. ↑ See Robin Markwica (2018), Emotional Choices: How the Logic of Affect Shapes Coercive Diplomacy. Oxford: Oxford University Press.
  62. ↑ Herbert Gintis. Centre for the study of Governance and Society CSGS(Rational Choice and Political Behaviour: A lecture by Herbert Gintis. YouTube video. 23:57. Nov 21,2018)

Արտաքին հղումներ խմբագրել

 Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Ռացիոնալ ընտրության տեսություն» հոդվածին։
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Ռացիոնալ_ընտրության_տեսություն&oldid=9773279» էջից