Վիքիպեդիա

Սիրիայի պատմություն

Սիրիայի պատմություն, այն տարածքի պատմություն է, որտեղ գտնվում է Սիրիայի Արաբական Հանրապետությունը։ Մոտ մ.թ.ա. 10 հազար տարի առաջ Սիրիան դարձել է նախախեցեական նեոլիթյան Ա-ի կենտրոններից մեկը, որտեղ աշխարհում առաջին անգամ ի հայտ են եկել անասնապահությունն ու հողագործությունը։ Մ.թ.ա 3-րդ հազարամյակում Սիրիայի տարածքում եղել է սեմական Էբլա քաղաք-պետությունը, որը մտնում էր շումերա-աքքադական քաղաքակրթության շրջանակի մեջ։ Սիրիայի վաղ պատմության ամենավառ դարաշրջաններից մեկը եղել է մ.թ.ա X-VIII դարերը, երբ Ռայսոն I և Թաբրիմոն թագավորների նվաճումներից հետո Դամասկոս քաղաքը դարձել է հզոր Արամեական թագավորության կենտրոնը։ Մ.թ.ա. 739 թվականին Ասորական զորքերին հաջողվել է գրավել Արփադը (Սիրիա)։ Մ.թ.ա 738 թվականին նրանք գրավել են ևս 19 սիրիական քաղաքներ։ Այս պայմաններում սիրիացի կառավարիչները մոռացան իրենց կռիվների մասին և համախմբվեցին Դամասկոսի նոր թագավոր Ռասոնի շուրջ։ Ալեքսանդր Մակեդոնացին Իսոսի ճակատամարտից հետո Դարեհին հետապնդելու փոխարեն տեղափոխվել է Սիրիա։ Պարմենիոնը Դամասկոսում գրավել է պարսկական բանակի ողջ շարասյունը, իսկ ինքը՝ Ալեքսանդրը, գրավել է Փյունիկիան։ Այսպիսով, Սիրիան մ.թ.ա. 332 թվականին դարձել է Մակեդոնիայի մաս։

Մ.թ.ա. 635 թվականին Սիրիան ավերվել է, ապա նվաճվել արաբների կողմից, որից հետո արամեական բնակչության զգալի մասն ընդունել է իսլամ։ 660 թվականից մինչև 750 թվականը, երբ Դամասկոսը ծառայել է որպես խալիֆաների նստավայր, Սիրիայի բարգավաճումը նորից սկսել է աճել, սակայն Դամասկոսի խալիֆայության անկման հետ երկիրն ավելի է աղքատացել։ 1260 թվականին անկում ապրող Այյուբյան պետությունը ենթարկվել է մոնղոլների հարձակմանը Հուլագու խանի գլխավորությամբ, որը գրավել է Հալեպն ու Դամասկոսը։ Սիրիան եգիպտական ​​տիրապետության տակ է եղել մինչև սուլթան Սելիմ I-ի 1517 թվականին քաղաքի գրավումը։ Օսմանցիների օրոք Սիրիան բաժանված է եղել 4 գավառների, որոնք ղեկավարվում էին կառավարիչների կողմից, որոնք ուղղակիորեն ենթարկվում էին Ստամբուլին։ Առաջին համաշխարհային պատերազմի ժամանակ արաբները (հիմնականում Հեջազից) անգլիացիների հետ մասնակցել են Սիրիան օսմանցիներից ազատագրելու գործում։ Երբ արաբական բանակը Ֆեյսալ իբն Հուսեյնի գլխավորությամբ 1918 թվականի հոկտեմբերին մտել է Դամասկոս, նրան դիմավորեցին որպես ազատագրող։ 1920 թվականին Ֆրանսիան ստացել է Սիրիան Սան Ռեմոյում կառավարելու մանդատ և սկսել հարձակում ափից դեպի արևելք իր 60000-անոց բանակով։ Շուտով ֆրանսիացիները գրավել են Դամասկոսը և վտարել Ֆեյսալին իր 8000 մարդկանց հետ։

Կնոջ արձանիկ

1946 թվականի ապրիլի 17-ին Սիրիան լիովին անկախացել է Ֆրանսիայից։ 1958 թվականին Սիրիան փորձել է միավորվել Եգիպտոսի հետ՝ ստեղծելով Միացյալ Արաբական Հանրապետությունը։ 1973 թվականին Հաֆեզ ալ-Ասադը դարձել է հանրապետության ղեկավար։ Հաֆեզ ալ-Ասադի մահից հետո նրա որդին՝ Բաշար ալ Ասադը, դարձել է Սիրիայի նախագահ։ 2011 թվականին Սիրիայում ապստամբություն է բռնկվել։

Նախապատմական շրջան խմբագրել

Եփրատի հովտի Հալաբիե-Զալաբիե (Halabiyeh–Zalabiyeh) տեղանքում վաղ պալեոլիթյան կայծքարային առարկաները թվագրվում են 2,0-1,7 միլիոն տարի առաջվա[1][2]։

Լատամնեում և Էլ Կումում գտնվող Մեյրա (Էլ Մեյրա) վայրերի գտածոները ճանաչվոել են որպես Լևանտի (Արևելյան Միջերկրական ծով) աքեուլյան մշակույթի հատուկ տեսակ, որը նաև հայտնի է որպես «Լատամնե ֆացիս»[3]։ 0,5-0,45 միլիոն տարեկան Արխանտրոպոսի մնացորդները հայտնի են Էլ Կոումա շրջանի Նադաուե Այն Ասկար տեղանքից[4]։

Մի քանի նեանդերթալցիների մնացորդներ հայտնաբերվել են Դեդերյե քարանձավում, որը գտնվում է Աֆրին գետի հովտում[5][6][7]։

12,800 տարի առաջ (կրտսեր Դրիաս) մեծ աստերոիդի կամ գիսաստղի բեկորները ընկել են Աբու Հուրեյրա բնակավայրի վրա[8][9]։

Մոտ մ.թ.ա. 10 հազար տարի առաջ Սիրիան դարձել է նախախեցեական նեոլիթյան Ա-ի կենտրոններից մեկը, որտեղ աշխարհում առաջին անգամ ի հայտ եկան անասնապահությունն ու հողագործությունը։ Հետագա նախախեցեական նեոլիթ Բ-ին բնորոշ են Մյուրեյբեթի մշակույթի ուղղանկյուն տները։ Նախակերամիկական նեոլիթյան դարաշրջանում տեղի բնակիչներն օգտագործել են քարի, գիպսից և այրված կրից պատրաստված անոթներ։ Անատոլիայում ծագած օբսիդիանի գտածոները վկայում են հին առևտրային կապերի մասին։

11,000 տարի առաջ Թել Կարասայի համայնքը առաջատար էր գյուղատնտեսության ոլորտում։ Թել Կարասսայի հյուսիսում կատարված հայտնագործությունները երեք տեսակի հացահատիկի ընտելացման ամենահին վկայությունն են՝ մեկ տեսակի գարու և երկու տեսակի ցորենի (հաճար և դինքել ցորեն)[10]։

Սիրիայի հյուսիսում՝ Թել Հալուլայի բնակավայրում մ.թ.ա. 9-8 հազար տարի առաջ ուներ 8 հեկտար տարածք։ Սիրիայի հարավում գտնվող Թել Հալուլի և Թել Ռամադայի բնակիչների ԴՆԹ-ի ուսումնասիրությունը ցույց է տվել, որ առաջին եվրոպական բնակավայրերը հիմնադրվել են Մերձավոր Արևելքի բնակիչների կողմից[11][12]։

Ընտանի կովի հայտնի ամենահին բրածո մնացորդները գալիս են Սիրիայի հյուսիսում գտնվող Ջադե էլ-Մուղարա վաղ նեոլիթյան բնակավայրից և թվագրվում են մ.թ.ա. 8-րդ հազարամյակով։ Այս գտածոների մոլեկուլային գենետիկական վերլուծությունը թույլ է տալիս եզրակացնել, որ ներկայիս կովերի ամբողջ պոպուլյացիան առաջացել է 80 վայրի ցուլերից, որոնք ընտելացվել են Թուրքիայի հարավ-արևելքում գտնվող Ջադե էլ-Մուգարա և Չայոնու Թեփիսի բնակավայրերում[13][14]։

 
Հալաֆի մշակույթը և Հասունան

Մ.թ. ա. 5-րդ հազարամյակում ժամանակակից Սիրիայի հյուսիսում գոյություն է ունեցել Խալաֆյան մշակույթ, որը թշնամացել է ուբայդյան մշակույթի հետ և կլանվել դրանով։

Հյուսիսային Միջագետքում քաղաքային կյանքի սկիզբը կարելի է տեսնել Նագարայում (այժմ՝ Թել Բրակ, հյուսիսային Սիրիա)։ Մ.թ.ա. 3800 թվականին քաղաքն ունեցել է մեծ շենքեր, ընդարձակ արհեստանոցներ և մոտ 20 հազար մարդ, չհաշված արվարձանները։ Հարավային Միջագետքի առաջին նշանակալից բնակավայրը եղել է Էրիդուն։

Ուշ նեոլիթյան և վաղ բրոնզի դարաշրջանում Համուկար և Էմար քաղաքները կարևոր դեր են խաղացել։

Դամասկոսը գտնվում է Ղութա օազիսի կենտրոնում, որը հյուսիսից հարավ ձգվում է 25 կմ, իսկ արևմուտքից արևելք՝ 16 կմ։ Դրա մասին առաջին հիշատակումը հայտնի է մոտ մ.թ.ա. 2500 թվականին, թեև հնագիտական ​​պեղումները ցույց են տալիս, որ քաղաքային բնակչությունն այստեղ ապրել է մ.թ.ա. 4-րդ հազարամյակում։ Բացի հողագործությունից, տեղի բնակիչները հին ժամանակներից զբաղվել են առևտրով։ Դրան նպաստել է քաղաքի չափազանց շահավետ դիրքը` Արևելյան անապատի եզրին, երկու նավարկելի գետերի մոտ, այն կետում, որտեղ ճանապարհները շեղվում էին դեպի արևմուտք, հարավ և արևելք։ Այս առումով Դամասկոսը կարևոր դեր է խաղացել Սիրիայի դարավոր պատմության ընթացքում։

Ժակ Մոնոյի ինստիտուտի գիտնականներն ուսումնասիրել են Սիրիայի հյուսիսում Ում էլ Մարրայի գերեզմանոցի կենդանիների գենոտիպը և պարզել, որ մ.թ. ա. 2600-2200 տարվա մնացորդները պատկանում են ընտանի ավանակների և կուլանի արուների կունգա-հիբրիդներին[15]։

Միջագետքի քաղաքակրթությունների ծայրամաս խմբագրել

Հիմնական հոդվածներ՝ Խեթական պետություն և Միտաննի
 
Սիրիայի (Ամուրրու) տարածքը Աքքադական քաղաքակրթության արևմտյան եզրին

Շումեր-աքքադական քաղաքակրթության ձևավորումից հետո Սիրիայի տարածքը վերածվել է Միջագետքի ծայրամասի։ Այստեղ ապրել են սեմական էբլաիտ ցեղերը (կապված աքքադների հետ) իսկ մ. թ. ա. 3-րդ հազարամյակում հիմնադրվել է Էբլա քաղաք-պետությունը, որի բնակչությունը օգտագործել է սեպագիր արձանագրություն[16]։ Բացի սեմիտներից, Սիրիայի տարածքը բնակեցված է եղել խուռիներով, որոնք հետագայում մասնակցել են քրդերի և հայերի էթնոգենեզին։ Աքքադական տիրակալ Սարգոն Մեծը որոշ ժամանակով իր կայսրության մեջ ներառել է նաև Սիրիան։

16-15-րդ դարերում սկսվել է հարյուրամյա պատերազմը Էբլայի և Մարի քաղաք-պետության միջև։ Հետագայում Սիրիայի տարածքում ստեղծվել է ամովհրեական Յամհադ պետությունը։ Մ.թ.ա 17-րդ դարում Բալկաններից ներխուժած հնդեվրոպական (խեթեր) և միջագետքյան քաղաքակրթությունների փոխազդեցության գոտում տեղի Խուռիական ցեղերը ձևավորել են Միտաննի պետությունը։ Ենթադրաբար, Թել Ֆեհերիա բնակավայրի տեղում եղել է Վաշշուկաննի (Խոշկանի)՝ խուռիական Միտաննի նահանգի մայրաքաղաքը։

Մոտ մ.թ.ա. 1800 թվականին Ասորեստանի թագավոր Շամշի-Ադադ I-ը որպես մայրաքաղաք ընտրել է Շուբաթ Էլիլ քաղաքը։

Մ.թ.ա. 15-րդ դարում Սիրիա է ներխուժել եգիպտական ​​փարավոն Թութմոս I-ը։

Մ.թ.ա 14-11-րդ դարերում Խաբուր գետի միջին հոսանքի հովտում գոյություն է ունեցել Մարի թագավորությունը։

Սիրիան Աստվածաշնչում խմբագրել

Աստվածաշունչը պատմական տեղեկություններ է, որը վերաբերում է ժամանակակից Սիրիայի տարածքին։ Աբրահամի ճանապարհն անցել է Ասորիքով՝ Քաղդեայից մինչև Քանան։ Մովսեսի օրոք իսրայելացիների կողմից Քանանը գրավելու ժամանակ Բասանի շրջանը, որը ղեկավարում էր Օգ թագավորը, գտնվել է Սիրիայի հարավ-արևմուտքում։ Արդեն վաղ թագավորական շրջանում հիշատակվում է Դամասկոսի հզոր Ասորի թագավոր Բենեդադը, որին հրեա թագավոր Ասան արծաթ և ոսկի է ուղարկել[16]։

Դամասկոսի թագավորություն խմբագրել

Հիմնական հոդված՝ Դամասկոսի թագավորություն

Նրա վաղ պատմության ամենավառ դարաշրջաններից մեկը եղել է մ.թ.ա X-VIII դարերը, երբ Ռայսոն I և Թաբրիմոն թագավորների ագրեսիվ արշավանքներից հետո Դամասկոս քաղաքը դարձել է հզոր Արամեական թագավորության կենտրոնը, որը շուտով դարձել է ամբողջ Սիրիայի հեգեմոնը։ Այս գերիշխող դիրքը շարունակվել է նրանց ժառանգների օրոք[17]։

Մ.թ.ա. 9-րդ դարի սկզբին Թաբ-Ռիմմոնի որդին՝ Բեն-Հադադ I-ը, կռվել է Իսրայելի թագավորության դեմ և իսրայելացիներից խլել հյուսիսային Գալիլեայի մի մասը։ Սակայն մի քանի տասնամյակ անց Դամասկոսի գերիշխանությունը սկսել է վտանգվել արագորեն աճող ասորիների կողմից։ Նրանք առաջին անգամ տուրք են հավաքել Սիրիայի տիրակալներից մ.թ.ա 859 թվականին։ Թշնամուն ավելի հաջող դիմակայելու համար տեղի կառավարիչները որոշել են միավորել իրենց ուժերը։ Բեն-Հադադ I-ի որդուն՝ Բեն-Հադադ II-ին, հաջողվել է ստեղծել հզոր հակաասորական դաշինք, որի մեջ մտնում էին Համաթի, Իսրայելի, Արվադի, Ամմոնի և մի քանի այլ թագավորներ։ Մ.թ.ա. 853 թվականին Կարկառա քաղաքի պարիսպների տակ՝ Օրոնտես գետի ափին, տեղի է ունեցել կատաղի մարտ[18]։ Որոշ ժամանակ անց Ասորեստանի թագավոր Սալմանասար III-ը կրկին ներխուժել է Սիրիա, պաշարել Դամասկոսը, բայց չի կարողացել գրավել այն[19]։

Սակայն ասորիների համար վտանգավոր Սիրիայի և Իսրայելի կառավարիչների կոալիցիան երկար չի տևել։ Շուտով պատերազմ է սկսվել Իսրայելի թագավոր Աքաաբի և Բեն-Հադադ II-ի (բիբլիական Բենհադադ) միջև։ Ռիմոտ-Գաղաադի ճակատամարտում մ.թ.ա. 850 թվականին իսրայելացիները պարտվել են պատերազմում, իսկ Աքաաբը սպանվել։ Այնուհետև մ.թ.ա. 843 թվականին մահացել է նաև ինքը՝ Բեն-Հադադ II-ը, նրա մերձավորներից մեկը՝ ոմն Ազայիլը, օգտվելով թագավորի հիվանդ լինելու հանգամանքից, վերմակով խեղդամահ է արել նրան և ինքն էլ զավթել իշխանությունը։ Մ.թ.ա 834 թվականին ասորական 120 հազարանոց բանակը երկրորդ անգամ է մոտեցել Դամասկոսին[20]։ Ասորեստանի թագավոր Շալմանեսեր III-ը պարզել է, որ սիրիացիները դիրքեր են գրավել Լիբանանի լեռնագագաթներից մեկի՝ Սենիր լեռան վրա և ամրացել այնտեղ։ Ասորիներին հաջողվել է ջախջախել սիրիական բանակին, իսկ ինքը՝ Հազայելը, ստիպված եղավ փախչել Դամասկոս։ Ասորեստանցիները շրջապատել են քաղաքը։ Շալմանեսեր III-ը կարողացել է գրավել մեծ ավար, սակայն այս անգամ ևս չի հաջողվել գրավել քաղաքը[20]։

Ասորիների հեռանալուց հետո «Ասորիայի Հազայել թագավորը» կարողացել է պահպանել գահը և որոշ ժամանակ անց պատերազմ սկսել իսրայելացիների հետ։ Մ.թ.ա 802 թվականին Ասորիները կրկին հարձակվել են Սիրիայի վրա։ Արշավը գլխավորող Ադադ-նիրարի III-ին հաջողվել է հաղթել սիրիացիներին և գրավել նրանց մայրաքաղաք Դամասկոսը։ Ասորիներն ամբողջությամբ կողոպտել են քաղաքը և հսկայական ավար ստացել։ Ազայիլը ստիպված է իրեն ճանաչել է որպես Ասորեստանի վասալ[19]։ Բայց նա կրկին կարողացել է պահպանել գահը և թագավորել մինչև մ.թ.ա. 796 թվականը։ Ազայելի որդին՝ Բեն-Հադադ III-ը, մի քանի անգամ կռվել է Իսրայելի թագավոր Հովաշի դեմ, բայց ամեն ինչ կարծես թե անհաջող է եղել։ Իսրայելցիները սիրիացիներից հետ են վերցրել նախկինում կորցրած բոլոր քաղաքները։ Հովաշի որդին՝ Հերոբովամ II-ը, շարունակել է ճնշում գործադրել Դամասկոսի դեմ և նույնիսկ գրավել է մեծ սիրիական տարածքներ, որոնք կարող էին ներառում էին Բեքաայի ամբողջ հովիտը[19]։

 
Սիրիայի (Զարեչյե) տարածքը որպես նեոբաբելոնյան (քաղդեական) իշխանության մաս:

Ասորեստանի հաջորդ թագավոր Թիգլաթպալասար III-ը որոշել է ընդլայնել իր պետության սահմանները և այդ նպատակով սկսել է նվաճումներ կատարել արևմտյան ուղղությամբ (այսինքն՝ դեպի Սիրիա)։ Մ.թ.ա 739 թվականին Ասորական զորքերին հաջողվել է գրավել Արփադը։ Մ.թ.ա 738 թվականին նրանք գրավել են ևս 19 սիրիական քաղաքներ։ Այս պայմաններում սիրիացի կառավարիչները համախմբվել են Դամասկոսի նոր թագավոր Ռասոն II-ի շուրջ։ Ասորիների դաշնակիցներն էին Իսրայելի թագավոր Փակեն, ինչպես նաև Գազայի և Եդոմի թագավորները։ Սիրիացիների ուժերը ակնհայտորեն զիջում էին Ասորեստանին։ Մ.թ.ա 734 թվականին Թիգլաթպալասար III-ը գրավել է Իսրայելը և մ.թ.ա. 733 թվականին Ասորիները գրավեցին Դամասկոսը։ Քաղաքը ավերվել է։ Սիրիացիների իշխանությունը խարխլվել է, Ռեյսոն II թագավորը գերվել և մահապատժի է ենթարկվել ասորիների կողմից, նրա թագավորությունը դարձել է ասորեստանյան նահանգ։ Սրանից հետո արամեական բնակչության մեծ մասը բռնի կերպով տեղափոխվել է Ասորեստանի ներս։

Ասորիներին փոխարինել են քաղդեացիները, ապա պարսիկները։

Հին Սիրիա խմբագրել

 
Սելևկյան պետությունը Սիրիայի տարածքում, մ.թ.ա. առաջին դար, Անտիոք, Դամասկոս, Հալեպ, Էմեսա և Լաոդիկիա քաղաքների հետ:

Հելլենիստական ​​Սիրիա խմբագրել

Իսոսի ճակատամարտից հետո Ալեքսանդր Մակեդոնացին Դարեհին հետապնդելու փոխարեն տեղափոխվել է Սիրիա։ Պարմենիոնը Դամասկոսում գրավել է պարսկական բանակի ողջ շարասյունը, իսկ ինքը՝ Ալեքսանդրը, գրավել է Փյունիկիան։ Այսպիսով, Սիրիան մ.թ.ա 332 թվականին դարձել է Մակեդոնիայի թագավորության մի մասը[21]։

Ալեքսանդր Մակեդոնացու մահից հետո Սիրիան նախ պատկանել է Անտիգոնուս Միակույտին, որը Իփսուսի ճակատամարտում (Ք.ա. 301 թվական) կորցրել է իր թագավորությունն ու կյանքը, իսկ Սիրիան մեկնել է Սելևկոս Նիկատորի մոտ, որի օրոք այն հասել է իր ամենաբարձր զարգացմանը, սիրիական պետության սահմանները հասնում էին Օքսուսին (այժմ՝ Ամու Դարյա) և Ինդոսին։

Սելևկոսը և նրա որդի Անտիոքոս I Սոտերը հիմնել են հելլենիստական քաղաքների մի ամբողջ շարք՝ Սելևկիա Տիգրիսի վրա, Սելևկիա Պիերիա, Անտիոք, Սիրիայի Լաոդիկիա (Լաթաքիա) և այլն։ Այս նոր հիմնադրված քաղաքները դարձել են ազգությունների, կրոնի, լեզվի և մշակույթի խառնուրդի հիմնական գործիքը, քանի որ նրանց բնակիչները բաղկացած էին մակեդոնացիներից, հույներից և արամեացիներից։ Սելևկոսի իրավահաջորդները չեն կարողացել պահպանել գերիշխանությունը հսկայական տարածքի վրա։

Մ.թ.ա 83 թվականին Մեծ Հայքի թագավոր Տիգրան II-ը գրավել է Սիրիան, վտարել վերջին Սելևկյաններին և իր պետությանը միացրել Ասորիքի թագավորության մնացորդները[22]։

Հռոմեական Սիրիա խմբագրել

 
Պալմիրայի որմնանկարչական կամար:

Մ.թ.ա 64 թվականին Միթրիդատ VI-ի և Տիգրան II-ի նկատմամբ Պոմպեոսի հաղթանակից հետո Սիրիան դարձել է հռոմեական նահանգ, և Հրեաստանը միացվեց նրան։ Գավառի մայրաքաղաքը եղել է Անտիոք քաղաքը, որը դարձավ Հռոմեական կայսրության առանցքային քաղաքներից մեկը[23]։ Տեղի ազնվականությունը շարունակում էր խոսել հունարեն և պահպանել հելլենիստական ​​մշակույթի տարրերը։ 1-ին դարում Պալմիրայում կանգնեցվել է Բահաղի տաճարը։ 2-րդ դարում կառուցվել է Պալմիրայի մոնումենտալ կամարը՝ ի պատիվ պարթևների նկատմամբ հռոմեական տարած հաղթանակի[24]։

Քրիստոնեությունը Սիրիա է սկսել ներթափանցել շատ վաղ։ Հայտնի է Դամասկոսի ճանապարհին Պողոս առաքյալի դարձի մասին։ Ներկայումս գործող ամենահին եկեղեցին գտնվում է Սիրիայում՝ Սուրբ Աստվածածնի գոտու եկեղեցին Հոմսում (Էմեսա)։

3-րդ դարում Հռոմեական կայսրության թուլացումով Սիրիայի տարածքում հայտնվեց Պալմիրայի թագավորությունը։

Բյուզանդական Սիրիա խմբագրել

Անտիոքից է եկել ականավոր քրիստոնյա սուրբ Հովհաննես Ոսկեբերանը։ Սիրիայում ստեղծվել է հատուկ աստվածաբանական դպրոց[25]։ 451 թվականին Անտիոքը դարձել է Անտիոքիայի պատրիարքության կարևոր կենտրոնը։ 5-րդ դարում Սիրիայում տեղի ունեցած Ինմեսթարի միջադեպը հակասեմականության բռնկման պատճառ է դարձել։

Հուստինիանոս կայսեր օրոք Սիրիայի տարածքում հիմնվել է Սայդանայի վանքը և Սուրբ Գեորգի վանքը։

Ընդհանուր առմամբ, Սիրիան մնում է անհանգիստ սահմանային շրջան, որը պարբերաբար ներխուժել են պարսիկներն ու արաբները։ 636 թվականին բյուզանդացիները ջախջախիչ պարտություն են կրել արաբներից Յարմուկ գետի մոտ։ 638 թվականի օգոստոսին արաբական զորքերը գրավել են Բյուզանդական Սիրիայի մայրաքաղաք Անտիոքը[26][27]։

Միջնադարյան պատմություն խմբագրել

Արաբական խալիֆայություն խմբագրել

 
Սիրիան Արաբական խալիֆայության կազմում (VII-X դարեր)

635 թվականին Սիրիան ավերվել է, ապա գրավվել արաբների կողմից և արամեական բնակչության մեծ մասը ընդունել է իսլամ։ 660-750-ական թվականներին, երբ Դամասկոսը ծառայել է որպես խալիֆաների նստավայր, Սիրիայի բարգավաճումը նորից սկսել է վերելք ապրել։ Քրիստոնեությունը շարունակել է պահպանվել խալիֆայությունում։ Սիրիայի ամենահայտնի քրիստոնյա աստվածաբանը եղել է Հովհաննես Դամասկոսցին (8-րդ դար)։ Դամասկոսը կորցրել է Խալիֆայության մայրաքաղաքի իր կարգավիճակը, որի կենտրոնը 750 թվականին տեղափոխվել է Բաղդադ։

10-րդ դարում Սիրիայում ամրապնդվեց Համանիդների տեղական շիա արաբական դինաստիան, որը հակասում էր շիա-իսմայիլի եգիպտական ​​Ֆաթիմյան դինաստիային։

Սելջուկյան պետություն խմբագրել

Հիմնական հոդված՝ Սելջուկյան պետություն
 
Սիրիայի տարածքը Սելջուկյան պետության կազմում 11-րդ դարում

1055 թվականին Բաղդադը գրավվել է սելջուկների կողմից, իսկ Սիրիան մտել է Սելջուկ պետության ազդեցության գոտի, որոնք անվանապես պահպանում էին Բաղդադի խալիֆների իշխանությունը, բայց փաստացի կառավարում էին նրանց անունից որպես սուլթաններ։ 1071 թվականին Սիրիան կառավարել է թուրքմենական հրամանատար Ացիզ բեն Ուվակը, որը հանդես է եկել որպես սելջուկ սուլթանների վասալ, թեև նախկինում կարող էր ծառայել և՛ բյուզանդացիներին, և՛ ֆաթիմյաններին։ 1078 թվականին նրան գահընկեց է արել իր ավելի ազնվական ցեղապետ Թութուշ I-ը (սելջուկ սուլթանի եղբայրը), որը հայտնի է դարձել որպես Դամասկոսի էմիր, իսկ 1092 թվականին ստանձնել է սուլթանի տիտղոսը։ Կառուցել է Դամասկոսի միջնաբերդը՝ հռոմեական կաստրի տեսքով։

Խաչակրաց արշավանքների դարաշրջան խմբագրել

Հիմնական հոդված՝ Անտիոքի դքսություն
 
Խաչակիր պետությունները Սիրիայի տարածքում:

Խաչակրաց արշավանքները սկսվել են որպես ռազմական օգնություն քրիստոնեական Բյուզանդիայի արեւմտաեվրոպական պետություններին մուսուլման կառավարիչների դեմ պայքարում։ Սիրիայի տարածքում նրանք կատարել են Ռեկոնկիստայի դերը։ Սակայն խաչակիրները շուտով վերածվել են անկախ ուժի՝ թշնամաբար տրամադրված ինչպես մուսուլմաններին, այնպես էլ բյուզանդական քրիստոնյաներին։ Խաչակիրների գրավված առաջին վայրը եղել է Հարիմը (ժամանակակից Իդլիբ նահանգ)։ Խաչակիրները դաժանաբար են վարվել գերիների հետ՝ կտրելով նրանց գլուխները։ 1098 թվականին Անտիոքի գրավումից հետո ստեղծվել է Անտիոքի իշխանությունը, որի առաջին կառավարիչը եղել է խաչակիրների առաջնորդ իտալացի Նորման Բոհեմոնդը՝ Ռոբերտ Գիսկարի որդին։ Սկզբում հանդես է եկել որպես բյուզանդական կայսր Ալեքսիոս Կոմնենոսի վասալը։

Զանգիդ թուրքմանները, որոնց նստավայրը սկզբում եղել է Մոսուլը որը գտնվել է Սիրիայի արևելքում։ 1146 թվականին Նուր ադ-Դին Զանգին վերահսկողություն է հաստատել Հալեպի վրա։ Ինաբայի ճակատամարտում (1149 թվական) Զանգիդները ջախջախել են խաչակիրներին և գրավել Դամասկոսը։

1187 թվականին ֆաթիմյաններին փոխարինած սուլթան Սալահադինը խաչակիրներից գրավել է Սիրիան և հիմնել Այուբյան դինաստիան որի կենտրոնը եղել է Կահիրեն։

Մամլուքյան սուլթանություն խմբագրել

Հիմնական հոդված՝ Մամլուքների սուլթանություն
 
Սիրիան Մամլուքյան սուլթանության կազմում (XIII դար)

Այուբիդներին փոխարինել են մամլուքները, որոնք դիմակայել են մոնղոլների հզոր արշավանքին՝ Հուլագու խանի գլխավորությամբ, որը կարճ ժամանակով գրավել է Հալեպն ու Դամասկոսը (1260 թվական)։ 1260 թվականի վերջին Մամլուքները Հոմսի ճակատամարտում ջախջախել են մոնղոլներին։

1400 թվականին Սիրիա է ներխուժել Լենկթեմուրը, որը կարճ ժամանակով գրավել է Հալեպ և Դամասկոս քաղաքները։ Ավելի ուշ Սիրիայի վերահսկողությունը վերադարձել է մամլուքներին։

Օսմանյան Սիրիա խմբագրել

 
Սիրիան Օսմանյան կայսրության տիրապետության տակ:

Օսմանյան սուլթան Սելիմի Եգիպտոսում արշավանքի ժամանակ Սիրիան 1516 թվականին առանց կռվի ենթարկվել է նոր տիրակալներին։ Օսմանցիների օրոք Սիրիան բաժանված է եղել 4 գավառների, որոնք ղեկավարել են Ստամբուլի վարչակազմին անմիջականորեն ենթարկվող կուսակալների կողմից։ Հիմնական նահանգներն եղել են՝ Հալեպը, Ռաքքան և Դամասկոսը։

1771 թվականին արաբ տիրակալ Դաղիրը ապստամբլ էց թուրքերի դեմ և փորձել ստեղծել իր պետությունը հարավային Լիբանանում, արևմտյան Սիրիայում և հյուսիսային Իսրայելում, սակայն հաջողության չի հասել և մահացել է 1775 թվականին։

1799 թվականին Սիրիայում կռիվներ են տեղի ունեցել Օսմանյան կայսրության և Նապոլեոնի բանակի միջև։ Եգիպտոսում կամուրջ ստեղծելով, ֆրանսիական զորքերը մարտին գրավել են Յաֆֆայի նավահանգիստը և պաշարեցին Ակրան։ Դամասկոսում ֆրանսիացիների դեմ կռվելու համար ստեղծվել է մեծ բանակային կորպուս՝ Ջեզար փաշայի գլխավորությամբ։ Թաբոր լեռան ճակատամարտի ժամանակ ֆրանսիացիները հաղթել են թուրքական բանակին, վերջինս նահանջել է Դամասկոս։ Այնուամենայնիվ, ֆրանսիացիները բավարար ուժեն չունեին հետապնդելու համար, արդյունքում Ակրայի պաշարումը չեղարկվեց։

1833 թվականին եգիպտացի Խեդիվ Մեգեմեթ Ալին գրավել է Սիրիան, սակայն 1840 թվականին եվրոպական տերությունների միջամտության պատճառով ստիպված է եղել Սիրիան վերադարձնել Թուրքիային։

1860 թվականին Դամասկոսում մուսուլմանների և քրիստոնյաների միջև կրոնական սուր հակամարտություն է սկսվել։ Անկարգությունների ժամանակ մի քանի հազար քրիստոնյա է մահացել։ Տեղի իշխանությունները չեն գործել և պատժվել են միջադեպի հետաքննության ընթացքում։ Քրիստոնյաներին փոխհատուցել են հասցված վնասը, սակայն ստեղծված իրավիճակից օգտվելով Ֆրանսիայի կայսր Նապոլեոն III-ը ներխուժել է առափնյա տարածք։ Արդյունաբերական հասարակության զարգացումը Եվրոպայում նպաստեց տեղական արհեստների անկմանը և եվրոպական կապիտալի ներթափանցմանը։

Մեծ Սիրիա խմբագրել

 
Մեծ Սիրիա նախագիծ

Եվրոպայից երիտթուրքական շարժման միջոցով ազգայնականության գաղափարները ներթափանցել են Սիրիա, որը ձեռք է բերել համաարաբական երանգավորում։ Առաջին համաշխարհային պատերազմի ժամանակ արաբները (հիմնականում Հիջազից) անգլիացիների հետ մասնակցել են Սիրիան օսմանցիներից ազատագրելու գործում։ Երբ արաբական բանակը Ֆեյսալ իբն Հուսեյնի գլխավորությամբ 1918 թվականի հոկտեմբերին մտել է Դամասկոս, նրան դիմավորել են որպես ազատագրողի։ Քաղաքը հռչակվել է ամբողջ Սիրիայի անկախ կառավարության նստավայր, որն ընկալվել է որպես Դամասկոսի խալիֆայության վերածնունդ։ Ֆեյսալ I-ը 1919 թվականին Փարիզում մեկնել է համաժողովի՝ փորձելով հասնել Արաբական Արևելքը կառավարելու Հաշիմյան դինաստիայի իրավունքների ճանաչմանը։

Սիրիայի արաբական թագավորություն խմբագրել

 
Ֆեյսալ թագավորի Սիրիան, որը բաղկացած է երեք շրջաններից՝ Դեյր Զոր, Հալեպ, Դամասկոս և Բեյրութ.

Վերադառնալով Սիրիա՝ Ֆեյսալ I-ը 1920 թվականի մարտի 8-ին իրեն հռչակել է Սիրիայի թագավոր։ Լիբանանը, Պաղեստինը և Հորդանանը ճանաչվել են որպես Սիրիայի մաս։ Նոր կառավարությունը մարտի 9-ին գլխավորել է Ալի Ռիդա ալ Ռիկաբին։ Թագավորը Դամասկոսում երկու անգամ համաարաբական համագումարներ է գումարել, իսկ 1920 թվականին սահմանադրություն է մշակել։ Նա հաշվի չի առել, որ Մեծ Բրիտանիան իր թիկունքում համաձայնել է Սիրիան տալ Ֆրանսիային՝ նավթով հարուստ Մոսուլ շրջանը լքելու դիմաց։ Մարտի 22-ին արաբ քրիստոնյաները Ֆրանսիայի աջակցությամբ հռչակել են Լիբանանի անկախությունը։ Սկսվել է ֆրանս-սիրիական պատերազմ, որն ավարտվել է անկախ սիրիական պետության լուծարմամբ։ Հուլիսի 24-ին Դամասկոսն ընկավ։ Հետագայում բրիտանական իշխանությունները Ֆեյսալին թույլ են տվել դառնալ Իրաքի թագավոր, որտեղ այդ ժամանակ արդեն իշխում էր նրա ավագ եղբայր Աբդուլլահ իբն Հուսեյնը (Հորդանանի ապագա թագավորը)։

Ֆրանսիական մանդատ խմբագրել

Հիմնական հոդված՝ Սիրիայի և Լիբանանի ֆրանսիական մանդատ
 
Ենթամանդատային տարածքի բաժանում

1920 թվականին Ֆրանսիան Սան Ռեմոյի միջազգային կոնֆերանսում Սիրիան կառավարելու մանդատ է ստացել և ափից դեպի արևելք հարձակում սկսեց Անրի Գուրոյի իր 60000-անոց բանակով։ Դամասկոսի գրավումից հետո ֆրանսիացիները Սիրիան բաժանել եմ վեց տիրույթների՝ Դամասկոսի Պետություն, Հալեպի Պետություն, Ալավիական պետություն (կենտրոնը Լաթաքիայում), Ջաբալ ալ-Դրուզ, Ալեքսանդրետի սանջակ և Մեծ Լիբանան։ Վերջին չորս միավորներում գերակշռում էին էթնիկ խմբերը, ինչպիսիք են ալավիները, դրուզները, թուրքերը և մարոնիները։

1922 թվականին Ֆրանսիայի գաղութային իշխանությունները ստեղծել են Սիրիայի Դաշնությունը, որը միավորել է Ալավիական, Դամասկոսի և Հալեպի շրջանները։

1925 թվականին Ջեբել Դրուզից դրուզները ապստամբել են ֆրանսիացիների դեմ։ 1925 թվականի հոկտեմբերին ազգային շարժման առաջնորդները կազմակերպել են ապստամբություն Հալեպում և Դամասկոսում, որը ճնշվել է Դամասկոսի երկօրյա հրետանային գնդակոծությունից հետո, որի հետևանքով զոհվել է մոտ 5 հազար սիրիացի։ Ֆրանսիացիները կարողացել են ճնշել դրուզների ապստամբությունը միայն 1927 թվականին։

 
Ֆրանսիական վարչակազմի կողմից հաստատված Սիրիայի դրոշը։ Օգտագործվել է մինչև 1963 թվականի Բաասական հեղափոխությունը։ Մեր օրերում դա սիրիական ընդդիմության խորհրդանիշն է:

1930 թվականին ներմուծվել է նոր սահմանադրություն, որը հաստատում էր Ֆրանսիայի վերահսկողությունը երկրի վրա, բայց նախատեսում էր ընտրված նախագահ և միապալատ խորհրդարան։

1938 թվականի սեպտեմբերի 7-ին Սիրիայի հյուսիս-արևմուտքում՝ Ալեքսանդրետի սանջակի տարածքում, ձևավորվել է Հաթայ պետությունը, որը 1939 թվականի հունիսի 29-ին միացվել է Թուրքիային։

Պաղեստինում արաբական ապստամբության բրիտանական ճնշումը պառակտել է ազգայնականներին և իշխող կոալիցիան։ Օգտվելով այս հանգամանքից՝ ֆրանսիացիները կրկին արտակարգ դրություն են մտցրել Դամասկոսում, իսկ 1939 թվականին գերագույն հանձնակատարը կասեցրել է սահմանադրությունը, ցրել խորհրդարանը և ձերբակալել ազգային ու բանվորական շարժման ամենաակտիվ առաջնորդներին։ Ի պատասխան՝ ի նշան բողոքի, 1939 թվականի հուլիսի 7-ին երկրի նախագահը հրաժարական է տվել, խորհրդարանը ցրվել, սահմանադրությունը չեղարկվել, և ստեղծվել այսպես կոչված Տնօրենների խորհուրդը, որը կառավարում էր Ֆրանսիայի իշխանությունների ներքին գործերը։

Անկախության ձեռքբերում խմբագրել

1940 թվականին Ֆրանսիայի հանձնումից հետո Սիրիայում գաղութատիրական իշխանությունների ազդեցությունը թուլացավ։ Դրա փոխարեն ստեղծվել է կոմիտե չափավոր ազգայնական Խալեդ Ալ-Ազեմի գլխավորությամբ, որը կառավարել է Սիրիան մինչև 1941 թվականը, երբ Մեծ Բրիտանիայի և «ազատ Ֆրանսիայի» զորքերը գրավել են երկիրը և վերականգնել են Սահմանադրության գործողությունը։ Նրա փոխարեն ձևավորվել է չափավոր ազգայնական Խալեդ ալ-Ազեմի գլխավորած կոմիտե, որը կառավարել է Սիրիան մինչև 1941 թվականը՝ երբ բրիտանական և ֆրանսիական ազատ զորքերը գրավեցին երկիրը և վերականգնեցին սահմանադրությունը։ Շուքրի Քուաթլիի, Ֆրանսիայի ազատ վարչակազմի և բրիտանական ներկայացուցիչների միջև համաձայնություն է ձեռք բերվել, ըստ որի՝ 1943 թվականի հուլիսին Սիրիայում նոր խորհրդարանական ընտրություններ են տեղի ունեցել։ Ընտրություններում հաղթել է Ազգային դաշինքը (վերափոխվել է Ազգային հայրենակցական միության), որը ստացավ խորհրդարանում տեղերի ճնշող մեծամասնությունը։

Շուքրի Քուաթլին դարձել է Սիրիայի նախագահ։ Երկիրը միացել է ՄԱԿ-ին և մասնակցել նաև Արաբական պետությունների լիգայի ստեղծմանը։ Մայիսի 17-ին Սիրիայի նախագահ Շուքրի Քուաթլիի և Սիրիայում և Լիբանանում ֆրանսիական գլխավոր հանձնակատար գեներալ Բեյների միջև սկսված բանակցությունների ժամանակ վերջինս հայտարարել է, որ «ֆրանսիական կառավարությունը համաձայն է իր զորքերի դուրսբերմանը և հատուկ ստորաբաժանումների տեղափոխմանը։ Սիրիային և Լիբանանին միայն Լիբանանում ռազմածովային բազաների և Սիրիայում ռազմաօդային բազաների համար որպես փոխհատուցում ստանալու, ինչպես նաև այդ նպատակով կնքված համատեղ համաձայնագրով նախատեսված Ֆրանսիայի նյութական և հոգևոր շահերի երաշխիքներ ստանալու պայմանով»։ Սա առաջացրել է սիրիացիների վրդովմունքը, և 1945 թվականի մայիսի 19-ին սկսվել է համընդհանուր գործադուլը։ Բախումներ են տեղի ունեցել ֆրանսիական ստորաբաժանումների ու Հալեպի ու մի շարք այլ քաղաքների բնակիչների միջև։ 1945 թվականի մայիսի 27-ին Հոմսն ու Համան ընկան ֆրանսիական հրետանու կրակի տակ։ Մայիսի 29-ի երեկոյան սկսվել է Դամասկոսի հրետանային և օդային ռմբակոծությունը, որը տևել է երկու օր։ Դրանից հետո Մեծ Բրիտանիան Ֆրանսիայից պահանջել է դադարեցնել այդ ռազմական գործողությունները «անգլիական և ֆրանսիական զորքերի միջև բախումներից խուսափելու համար»։ Բրիտանական զորքերը տեղակայված էին բոլոր քաղաքներում և Սիրիայի սահմաններին։

Սակայն լիակատար անկախություն ձեռք բերվեց միայն ֆրանսիական և բրիտանական զորքերի վերջնական դուրսբերումից հետո, որն ավարտվել է 1946 թվականի ապրիլի 17-ին։ Այս ամսաթիվը Սիրիայում դարձել է ազգային տոն՝ Տարհանման օր։

Արաբ-իսրայելական պատերազմ 1948-1949 թվականներ խմբագրել

 
Հաֆեզ ալ-Ասադի երդմնակալությունը Սիրիայի խորհրդարանում նախագահի պաշտոնում (1971 թվական):

Սիրիայի հարևան Բրիտանական Պաղեստինի տիրապետության տակ սրվել են արաբա-իսրայելական հակասությունները։ Սիրիայի արաբները սկսել են օգնություն ցուցաբերել պաղեստինցի արաբներին։ Այսպիսով, 1948 թվականի հունվարի 10-ին սիրիական Յարմուկ գումարտակը ՝ մայոր Ադիբ աշ-Շիշակլիի հրամանատարությամբ, հատեց Պաղեստինի սահմանը[28]։ Փետրվարի 16-ին սիրիական և հրեական զորքերի միջև փոխհրաձգություն է տեղի ունեցել Կիբուց Տիրատ Զվիի շրջանում, որը կասեցվել է բրիտանական գաղութային զորքերի կողմից։ Մայիսի 6-ին սիրիական Յարմուկ գումարտակը պաշտպանել է հիմնականում արաբներով բնակեցված Սաֆեդին հրեական զինված ուժերի հարձակումներից («Իֆթահ» օպերացիա)։ 1948 թվականի մայիսի 14-ին Իսրայել պետության հռչակումը և դրան հաջորդած արաբա-իսրայելական պատերազմը հանգեցրել են հակամարտության մեջ Սիրիայի ավելի մեծ ներգրավվածությանը։ Արդեն մայիսի 18-ին սիրիական զորքերը գործել են Տիբերիա լճի տարածքում և գրավել կիբուց Շաար Հագոլանն ու Դգանիան։ Սակայն ամռանը իսրայելցիները իրավիճակը դարձրին իրենց օգտին։ 1949 թվականի հուլիսի 20-ին Իսրայելի և Սիրիայի միջև պատերազմից հետո կնքվել է զինադադարի պայմանագիր։

Սիրիայում հեղաշրջումների դարաշրջան (1949-1970 թվականներ) խմբագրել

0Արաբների պարտությունը Սիրիայում հանգեցրել է սուր քաղաքական ճգնաժամի։

 
Սիրիայի դրոշը ՌՀՄ ժամանակաշրջանում (1958-1961)

1949 թվականին Սիրիայում երեք պետական ​​հեղաշրջում է տեղի ունեցել։ Մարտին Շուքրի ալ Քուաթլին պարտություն է կրել Հուսնի ալ Զաիմի գլխավորած զինվորականների կողմից։ Բռնապետը գոյատևել է 4 ամիս և օգոստոսին տապալվել է զինվորականներ Սամի ալ Հինաուիի և Ադիբ ալ-Շիշակլիի կողմից։ 1949 թվականի դեկտեմբերին Սիրիայի նախագահ է դարձել փորձառու քաղաքական գործիչ Հաշիմ բեյ Խալիդ ալ-Աթասին։ Զինվորականները շարունակում էին վերահսկել երկիրը, որոնց թվում առաջատար դեր էր խաղում Ադիբ ալ-Շիշակլին։ Երկիրը դարձավ ավելի ռազմական բռնապետություն։

Քաղաքական անկայունությունը հանգեցրել է 1954 թվականի հեղաշրջմանը։ Հեղաշրջման պատճառներից մեկը եղլել է դրուզների հետ կոնֆլիկտը։ Նոր իշխանությունները՝ ի դեմս Եգիպտոսից վերադարձած նախկին նախագահ Շուքրի ալ-Քուաթլիի, համակրում էին 1952 թվականից Եգիպտոսում հաստատված նասերիզմի գաղափարներին։ 1958 թվականին Սիրիան փորձել է միավորվել Եգիպտոսի հետ, որի արդյունքում ստեղծվել է Միացյալ Արաբական Հանրապետությունը։

1961 թվականին Սիրիայում տեղի է ունեցել ռազմական հեղաշրջում, որի արդյունքում երկիրը դուրս է եկել ՌՀՄ-ի կազմից։

 
Սիրիայի դրոշը Բաաս կուսակցության իշխանության գալուց հետո (1963 թվական):

1963 թվականի մարտյան հեղափոխության արդյունքում Սիրիայում իշխանության եկավ Բաաս կուսակցությունը (Արաբական Սոցիալիստական Բաաս Կուսակցություն)։ Մարտյան հեղափոխության մասնակիցներից մեկը եղել է Հաֆեզ Ասադը։ Մարտյան հեղափոխությունը հետագայում սկսել է նշվել որպես ազգային տոն։ 1964 թվականին իսլամիստները կատարել են անկարգություններ Համայում, որը երկար ժամանակ դարձել է երկրի ընդդիմադիր կենտրոնը։

1966 թվականին հաջորդել է հերթական ռազմական հեղաշրջումը, որը գլխավորել է ալավիական խմբավորումը։ Սալահ Ջադիդը դարձել է Սիրիայի կառավարիչը։ Շարունակվել է տնտեսության մեջ պետական ​​հատվածի դերի ամրապնդման ուղղությունը։ Բաասի հիմնական ընդդիմությունը եղել են իսլամիստներ։ 1976-1982 թվականներին երկիրը ականատես է եղել իսլամիստների կողմից կազմակերպված զանգվածային բողոքի ցույցերի և Բաասի դեմ ահաբեկչական պայքարի, որոնք կոչվում էին իսլամական ապստամբություն։ Յոմ Կիպուրի պատերազմի ժամանակ (1967 թվական) Իսրայելը գրավել է սիրիական Գոլանի բարձունքները։ 1969 թվականի սահմանադրությունը սահմանում էր Սիրիան որպես ժողովրդավարական, ժողովրդական, սոցիալիստական ​​հանրապետություն՝ պլանային տնտեսությամբ, օրենքով սահմանափակված մասնավոր սեփականությամբ։

Սեպտեմբերին սիրիական ներխուժումը Հորդանան սկսել է օգնել պաղեստինյան ապստամբությանը։

20-րդ դարի վերջին հեղաշրջումը եղել է 1970 թվականի նոյեմբերյան հեղաշրջումը, որը իշխանության է բերել Հաֆեզ ալ-Ասադին։

Ասադի դարաշրջանի սկիզբ (հայր և որդի) խմբագրել

1970 թվականի նոյեմբերի 16-ին ռազմական հեղաշրջման արդյունքում տապալվել է նախագահ Սալահ Ջադիդը, իսկ 1971 թվականին պետության ղեկավար է դարձել Հաֆեզ ալ-Ասադը։ Սիրիայում իրավիճակը կայունացել է։ 1972 թվականին Սիրիան միացել է Արաբական հանրապետությունների համաարաբական դաշնությանը, որի կազմում էին նաև Եգիպտոսը և Լիբիան։ 1973 թվականի պատերազմի ժամանակ Իսրայելի կողմից օկուպացված Գոլանի բարձունքները վերագրավելու փորձն անհաջող է եղել, ԽՍՀՄ-ը Սիրիայի դաշնակիցն էր արտաքին քաղաքականության մեջ։

Իսրայելի հետ պատերազմում ձախողվելով՝ Սիրիան ամրապնդել է իր ազդեցությունը Լիբանանում քաղաքացիական պատերազմի ընթացքում, որը բռնկվել է այնտեղ պաղեստինամետ և իսրայելամետ ուժերի միջև։ 1976 թվականին սիրիական բանակը վերահսկել է երկրի հյուսիսը և արևելքը՝ կանխելով իսրայելամետ ֆալանգիստական ​​ռեժիմի հաստատումը Լիբանանում։

 
Լիբանանի քարտեզը սիրիական բանակի վերահսկողության գոտում (մուգ կանաչ)

1976-1982 թվականներին Սիրիայում տեղի են ունեցել մի շարք զինված ապստամբություններ իսլամիստների կողմից, որոնք հիմնականում եղել են «Մուսուլման եղբայրներ»ը։ Ներկայացումները կրել են ահաբեկչական գործողությունների բնույթ։ Դրանցից մեկը 1979 թվականին Հալեպում անզեն կուրսանտների ջարդն էր։ Համա քաղաքը դարձել է իսլամիստների ապստամբության կենտրոնը։ Ապստամբության վերջին կետը եղել է 1982 թվականին կառավարական զորքերի կողմից Համայի գրոհումը։

2000 թվականին Հաֆեզ ալ-Ասադի մահից հետո նրա որդին՝ Բաշար ալ-Ասադը, դարձել է Սիրիայի նախագահ։ Բաշար Ասադի քաղաքականությունն ավելի մեղմ ու ճկուն է՝ համեմատած նրա հոր հետ։ 2005 թվականին համաձայնել է դուրս բերել սիրիական զորքերը Լիբանանից և նույնիսկ համաձայնել է համագործակցել ՄԱԿ-ի քննիչների հետ, ովքեր կասկածում էին սիրիական հետախուզական ծառայություններին Լիբանանի նախկին վարչապետ Ռաֆիկ Հարիրիի սպանության մեջ։

Ըստ Կ. Կապիտոնովի հոդվածի, դեռևս 2003 թվականի իրաքյան պատերազմից առաջ, շրջանցելով ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհրդի արգելքը, Սիրիան մասնակցել է Սադամ Հուսեյնի ռեժիմին զենք մատակարարելուն[29]։

Որպես ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհրդի ժամանակավոր անդամ՝ Ասադը փորձել է կանխել այս պատերազմը, բայց հետո անսպասելիորեն պաշտպանել է ԱՄՆ դիրքորոշումը։ Այնուամենայնիվ, ԱՄՆ-ը հետագայում մեղադրել է Ասադին հետպատերազմյան Իրաքում ահաբեկչությանը աջակցելու մեջ[30][31][32]։

Սիրիայի քաղաքացիական պատերազմ (2011 - ) խմբագրել

 
Քաղաքացիական պատերազմի ժամանակ Սիրիայի քարտեզը։ Կառավարության վերահսկողության գոտի (վարդագույն), զինված ընդդիմության վերահսկողության գոտի (կանաչ), կենտրոնական կառավարությանը հավատարմության տարբեր աստիճանի քրդական ուժերի վերահսկողության գոտի (դեղին-նարնջագույն)

2011 թվականին սկսվել է արաբական գարունը, որն անդրադարձել է նաև Սիրիային։ Սկզբում տեղի են ունեցել քաղաքացիական բողոքի ցույցեր, որոնք համակարգվել են սոցիալական ցանցերի կողմից, ապա իսլամիստները ապստամբություն սկսել են Դառաայում։ Սիրիայում սկսվել է լայնածավալ զինված հակամարտություն, որի ընթացքում երկրի տարածքի մի մասը գրավել են տարբեր հակակառավարական ուժեր (Սիրիական ազատ բանակ և այլն)։ 2012 թվականին «Ջաբհաթ ան Նուսրա» խմբավորումը մտել է պատերազմի ասպարեզ։ Հատկապես կատաղի մարտեր են սկսվել Հալեպում։ Նույն թվականին կենտրոնական իշխանության թուլացման և իսլամիստների ակտիվացման ֆոնին՝ Սիրիայի հյուսիս-արևելքում ձևավորվել է քրդական ինքնավարություն։ 2014 թվականին արմատական ​​իսլամիստները հիմնել են իրենց պետությունը՝ ԴԱԻՇ-ը, որի մայրաքաղաքն է Ռաքքա քաղաքը։ 2014 թվականի առաջին կեսին Իրաքում և Սիրիայում եղած արագ տարածքային նվաճումները՝ զուգորդված միջազգայնորեն դատապարտված դաժանությամբ և մարդու իրավունքների ոտնահարումներով, ինչպես նաև սիրիական քաղաքացիական պատերազմի հետագա անսպասելի հետևանքների մտավախությամբ, շատ երկրների ստիպել են ռազմական գործողություններ ձեռնարկել ԴԱԻՇ-ի դեմ։ 2015 թվականի սեպտեմբերի 30-ին Սիրիայի կառավարության խնդրանքով Ռուսաստանի Դաշնությունը միջամտել է Սիրիայում քաղաքացիական պատերազմին՝ ռազմական գործողություն սկսելով այս երկրում։ Ռուսաստանից բացի Ասադի ռեժիմին օգնություն է ցուցաբերել Իրանը։ 2016 թվականին Թուրքիան միջամտել է սիրիական հակամարտությանը և ռազմական գործողություն սկսել քրդական ուժերի դեմ երկրի հյուսիս-արևելքում։ Մինչդեռ կառավարական ուժերը Ռուսաստանի և Իրանի աջակցությամբ գրավել են Հալեպը։ 2017 թվականին պատերազմի ընթացքում շրջադարձային դեպք է եղել, երբ սիրիա-ռուսական զորքերը ԴԱԻՇ-ի իսլամիստներից ազատագրել են Պալմիրան (Հոմսի նահանգ), իսկ ամերիկամետ սիրիական ընդդիմադիր ստորաբաժանումները վերահսկողություն են հաստատել Ռաքքա քաղաքի վրա։ 2018 թվականին Թուրքիան գրավել է Սիրիայի սահմանամերձ Աֆրին քաղաքը, որը նախկինում վերահսկվել է քուրդ զինյալների կողմից։

Ծանոթագրություններ խմբագրել

  1. ↑ Тесаков А. С. и др. Геодинамические и биоценотические условия раннего-среднего плейстоцена в контексте заселения древним человеком Крымско-Кавказского региона // Раннепалеолитические памятники и природная среда Кавказа и сопредельных территорий в раннем-среднем плейстоцене. СПб.: Петербургское Востоковедение, 2020. — 144 с. (Archaeologica Petropolitana)
  2. ↑ Trifonov V. G., Bachmanov D. M., Ali O. et al. Cenozoic tectonics and evolution of the Euphrates valley in Syria // Geological development of Anatolia and the Easternmost Mediterranean / A. H. F. Robertson, O. Parlak & Űnlűgenç (eds.). Geological Society. London, 2012. Special Publications. Vol. 372. P. 615–635
  3. ↑ Особенности топографии «предскифских» и раннескифских изваяний в Северном Причерноморье Արխիվացված 2013-09-23 Wayback Machine // Материалы Пятой кубанской археологической конференции
  4. ↑ «Nadaouiyeh Ain Askar». Արխիվացված օրիգինալից 2018 թ․ նոյեմբերի 24-ին. Վերցված է 2015 թ․ դեկտեմբերի 9-ին.
  5. ↑ Деревянко А. П. Средний палеолит Леванта Արխիվացված 2020-10-31 Wayback Machine // Археология, этнография и антропология Евразии. 2016. № 3. Стр. 3
  6. ↑ Daniel García-Martínez et al. Early development of the Neanderthal ribcage reveals a different body shape at birth compared to modern humans Արխիվացված 2020-10-08 Wayback Machine, Science Advances (2020)
  7. ↑ «Основные события в истории изучения неандертальцев». Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ օգոստոսի 9-ին. Վերցված է 2016 թ․ օգոստոսի 21-ին.
  8. ↑ Andrew M. T. Moore et al. Evidence of Cosmic Impact at Abu Hureyra, Syria at the Younger Dryas Onset (~12.8 ka): High-temperature melting at >2200 °C Արխիվացված 2022-06-16 Wayback Machine, 06 March 2020
  9. ↑ Fire from the Sky Արխիվացված 2020-04-07 Wayback Machine, March 6, 2020
  10. ↑ Neolithic Syrians were first to domesticate cereals Արխիվացված 2016-12-21 Wayback Machine, 2016
  11. ↑ Iosif Lazaridis et al. ДНК-анализ: Древние люди освоили Европу благодаря мореплаванию Արխիվացված 2015-10-02 Wayback Machine
  12. ↑ The genetic structure of the world's first farmers Արխիվացված 2018-07-16 Wayback Machine, 2016
  13. ↑ Edwards C. J., Bollongino R., Scheu A. e. a.  Mitochondrial DNA analysis shows a Near Eastern Neolithic origin for domestic cattle and no indication of domestication of European aurochs // Proc. of the Royal Society. B, 2007, 274 (1616). — P. 1377—1385. — doi:10.1098/rspb.2007.0020.
  14. ↑ Bollongino R., Burger J., Powell A., Mashkour M., Vigne J.-D., Thomas M. G.  Modern Taurine Cattle descended from small number of Near-Eastern founders // Molecular Biology and Evolution, 2012, 29 (9). — P. 2101—2104. — doi:10.1093/molbev/mss092.
  15. ↑ E. ANDREW BENNETT et al. The genetic identity of the earliest human-made hybrid animals, the kungas of Syro-Mesopotamia Արխիվացված 2022-01-22 Wayback Machine // SCIENCE ADVANCES • 14 Jan 2022 • Vol 8, Issue 2
  16. ↑ 16,0 16,1 «Сирия, Финикия и Палестина в III—II тысячелетиях до х. э.». Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ մայիսի 25-ին. Վերցված է 2011 թ․ հունվարի 10-ին.
  17. ↑ «2 Kings 13:3». Bible (Christian Standard ed.). Holman. ISBN 978-0999989265.
  18. ↑ James B. Pritchard, ed., Ancient Near Eastern Texts Relating to the Old Testament (3rd ed.; Princeton NJ: Princeton University Press, 1969) 283.
  19. ↑ 19,0 19,1 19,2 «2 Samuel 10:6-19». Bible. Holman. ISBN 978-0999989265.
  20. ↑ 20,0 20,1 Suzanne Richard (2003). Near Eastern Archaeology: A Reader (Hardcover ed.). Eisenbrauns. էջ 377. ISBN 1-57506-083-3.
  21. ↑ Curtis 2007, էջեր. 11–12Curtis, Vesta Sarkhosh (2007), «The Iranian Revival in the Parthian Period», in Vesta Sarkhosh Curtis; Sarah Stewart (eds.), The Age of the Parthians: The Ideas of Iran, vol. 2, London & New York: I.B. Tauris & Co Ltd., in association with the London Middle East Institute at SOAS and the British Museum, էջեր 11–12, ISBN 978-1-84511-406-0
  22. ↑ Manaseryan, Ruben (1985). «Տիգրան Բ [Tigran II]». Armenian Soviet Encyclopedia. Vol. 11. Yerevan: Armenian Encyclopedia Publishing. էջեր 697–698.
  23. ↑ Cavendish Corporation, Marshall (2006). World and Its Peoples. Marshall Cavendish. էջ 183. ISBN 0-7614-7571-0.
  24. ↑ Young, Gary K. (2003). «Emesa in Roman Syria». Prudentia: 43. ISBN 9781877332098.
  25. ↑ «Syria | History, People, & Maps | Britannica». www.britannica.com (անգլերեն). Վերցված է 2022 թ․ օգոստոսի 18-ին.
  26. ↑ «Battle of Aleppo - Everything2.com». www.everything2.com. Վերցված է 2022 թ․ օգոստոսի 18-ին.
  27. ↑ «The Eastern Mediterranean, 1400–1600 CE». Metmuseum.org. Վերցված է 2011 թ․ ապրիլի 23-ին.
  28. ↑ Война за Независимость
  29. ↑ Константин Капитонов. Башар Асад потерял осторожность, Сирия фактически заключила негласный антиизраильский альянс с Ираком и Ираном Արխիվացված 2011-05-27 Wayback Machine // Независимая газета, 2002-08-14
  30. ↑ «США грозят Сирии санкциями в наказание за поддержку террора, Sep 18, 2003». Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ մայիսի 21-ին. Վերցված է 2010 թ․ հունվարի 16-ին.
  31. ↑ «США обвиняют Сирию и Иран в поддержке терроризма, 03.02.05». Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ հունվարի 19-ին. Վերցված է 2010 թ․ հունվարի 16-ին.
  32. ↑ «США обвиняет Иран и Сирию в поддержке иракских боевиков, 24 августа 2007». Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ մարտի 24-ին. Վերցված է 2010 թ․ հունվարի 16-ին.

Գրականություն խմբագրել

  • Бикерман Э. Государство Селевкидов / Пер. с франц. Л. М. Глускиной. — М.: Наука, Главная редакция восточной литературы, 1985. — 264 с.
  • Вулли Леонард. Забытое царство / Пер. с англ. Е. Н. Самусь. — М.: Наука, Главная редакция восточной литературы, 1986. — 168 с.: ил. — Серия «По следам исчезнувших культур Востока».
  • Грушевой А. С. Очерки экономической истории Сирии и Палестины в древности (I в. до н. э. — VI в. н. э.). — СПб.: Нестор-История, 2013. — 392 с. — Серия «Историческая библиотека». — ISBN 978-5-90598-803-5
  • Древняя Эбла (Раскопки в Сирии) / Сост. и введение Пьера Маттиэ. Под ред. И. М. Дьяконова. — М.: Прогресс, 1985. — 368 с.: ил.
  • Заблоцка Юлия. История Ближнего Востока в древности (от первых поселений до персидского завоевания). — М.: Наука, Главная редакция восточной литературы, 1989. — 416 с. — Серия «По следам исчезнувших культур Востока». — ISBN 5-02-016588-3
  • Матвеев К. П., Сазонова А. А. Пять жизней древней Сури. — М.: Молодая гвардия, 1989. — 188 с.: ил. — Серия «Эврика».
  • Пигулевская Н. В. Культура сирийцев в средние века. — М.: Наука, Главная редакция восточной литературы, 1979. — 272 с.: ил. — Серия «Культура народов Востока».
  • Придик, Александр Мартынович (1890–1907). «Сирия». Բրոքհաուզի և Եֆրոնի հանրագիտական բառարան: 86 հատոր (82 հատոր և 4 լրացուցիչ հատորներ). Սանկտ Պետերբուրգ.{{cite book}}: CS1 սպաս․ location missing publisher (link)
  • Смирнов С. В. Государство Селевка I (политика, экономика, общество). — М.: Русский Фонд Содействия Образованию и Науке; Университет Дмитрия Пожарского, 2013. — 344 с.
  • Церен Эрих. Библейские холмы / Пер. с нем. Н. В. Шафранской. Под ред. Д. П. Каллистова. — М.: Наука, Главная редакция восточной литературы, 1966. — 480 с.: ил. — Серия «По следам исчезнувших культур Востока».
  • Циркин Ю. Б. История библейских стран. — М.: Астрель, Транзиткнига, 2003. — 576 с. — Серия «Классическая мысль». — ISBN 978-5-17-018173-6
  • Шифман И. Ш. Сирийское общество эпохи Принципата (I-III вв. н. э.). — М.: Наука, Главная редакция восточной литературы, 1977. — 310 с.: ил.
  • Шифман И. Ш. Угаритское общество (XIV - XIII вв. до н. э.) — М.: Наука, Главная редакция восточной литературы, 1982. — 392 с.: ил.
  • Шифман И. Ш. Культура древнего Угарита (XIV-XIII вв. до н. э.). — М.: Наука, Главная редакция восточной литературы, 1987. — 236 с.: ил.

Արտաքին հղումներ խմբագրել

 Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Սիրիայի պատմություն» հոդվածին։
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Սիրիայի_պատմություն&oldid=9789140» էջից