Հին Միջագետք

Հին Միջագետք, Հին աշխարհի ամենամեծ քաղաքակրթություններից մեկը, որը գոյություն է ունեցել Մերձավոր Արևելքում (ժամանակակից Իրաքի հիմնական տարածքում և Սիրիայի հյուսիս-արևելյան մասում) և տեղակայված էր Տիգրիս եվ Եփրատ գետերի դաշտավայրում։ Պայմանական ժամանակագրությունն ընդգրկում է մ.թ.ա. 4-րդ հազարամյակի կեսերից (Ուրուկ դարաշրջան) մինչև մ.թ.ա. 539թ. հոկտեմբերի 12-ը (Բաբելոնի անկումը)։ Տարբեր ժամանակաշրջաններում այստեղ տեղակայված են եղել Շումերների, Աքքադների, Բաբելոնի և Ասորեստանի թագավորությունները։

Պատմություն

Քաղաքակրթության առաջացումը Միջագետքում պատկանում է նախագրերի ժամանակահատվածին (մ.թ.ա. 4-րդ հազարամյակի կեսը - 3-րդ հազարամյակի սկիզբը) եվ համընկնում է վաղ բրոնզե դարի սկզբին։ Մասնավորապես Ուրուկի դարաշրջանում առաջանում են հնագույն գիրը, մոնումենտալ տաճարները, քաղաքները, զանազան տարածքային կառուցվածքներ, բնորոշ ոճերը արվեստում. Ջեմդետ-Նասար ժամանակաշրջանի հետ է կապված քաղաքական առաջնորդների ընդգծումը, հնագույն դինաստիաների եվ պրոտոպետությունների առաջացումը, գրի հետագա զարգացումը, որը ավարտվել է սեպագրի ստեղծումով։ Հնագույն տեքստերը Միջագետքից գրած էին շումերերեն, հետեվաբար ամբողջ քաղաքակրթությունը վաղ էտապներին հաճախ կոչվում էր շումերական։ Քաղաքական հեղափոխությունը կապված է վաղդինաստական ժամանակաշրջանի հետ (մ.թ.ա. 3-րդ հազարամյակի առաջին կեսը), երբ Միջագետքի Հարավային եվ մասամբ Հյուսիսային տարածքում տարածվում էին քաղաք-պետություններ(Ուր, Ուրուկ, Կիշ, Լագաշ), որոնք գերիշխելու համար կռվում էին միմյանց հետ։

Միջագետքում առաջին կենտրոնացված քաղաքների առաջացումը վերաբերվում է մ.թ.ա. 3-րդ հազարամյակի երկրորդ կեսին։ Այդ տիպի պետության ստեղծման առաջին փորձը եղավ Աքքադական թագավորությունը, որը հիմնադրվել է Սարգոնի կողմից Միջագետքի սեմիթական բնակչության՝ աքքադների աջակցությամբ և Նարամ-Սուէնի իշխանության օրոք այն դարձավ Առաջավոր Ասիայի մեծագույն իշխանություն։ Աքքադի անկումից հետո կլիմայական կատակլիզմի պայմաններում հաստատվեց օտարերկրացի քութեցիների գերիշխանությունը, որոնք կառավարում էին երկիրը ենթարկված նոմների միջոցով, ինչպիսի են Լագաշը, որը հասել է ծաղկման Գուդեա թագավորի օրոք,․քութացիների գերիշխանությունը տապալվեց Ուրուկում Ուտուչենգալի ապստամբության արդյունքում։ Մ.թ.ա. XXII դարի վերջին — XXI դարի վերջին Միջագետքը միավորվել է որպես նոր մեծ բռնապետության մաս՝ Շումերա-Աքքադական թագավորության III Ուրի տոհմի, որի գոյության հետ կապված է շումերական մշակույթի ամենամեծ վերելքը։ Ամենամեծ հզորությանը այդ «իշխանությունը» հասավ Շուլգիի օրոք,սակայն քոչվոր ամորացիների սոցիալական ցնցումները եվ ներխուժումը բերեց թագավորության տապալման, որը վերջացավ էլամիտների ջախջախմամբ։

Մ.թ.ա. 2-րդ հազարամյակի առաջին կեսի սկզբին Հյուսիսային Միջագետքի հեգեմոնիան իրականացնում եր Իսինա թագավորությունը, որը փլուզվեց ամորեյների հարձակումից, մանավանդ Լարսը, որը շուտով իշխանություն հաստատեց ամբողջ Շումերի պատմական տարածքի վրա։ Հարակից տարածքներում հզորության հասան ամորեյական թագավորությունները՝ Բաբելոնը, Էշնունինը եվ Մարը։ Հետագայում այս բոլոր պետությունները մտան Բաբելոնի ընդհանուր թագավորության կազմի մեջ, որը հասավ հզորության գագաթնակետին Խամմուրապիի օրոք, հետո սոցիալական լարման եվ կլիմայի փոփոխությունների պատճառով եկավ անկում, որը ավարտվեց խեթերի պարտությամբ։ Հյուսիսային Միջագետքում մ.թ.ա. 2-րդ հազարամյակի սկզբին գոյություն ունեին մի շարք նոմ պետություններ, ամենահզորներն էին Աշշուրը, որտեղ ապրում էին հին ասորինների սերունդները, Ուրկեշը եվ Նինեվիան, որոնք բնակեցված էին խուրրիտներով։ Ամորեյների հարձակումից այս պետությունների մեծ մասը փլուզվեց եվս մ.թ.ա. XIX—XVIII դարերում, Հյուսիսային Միջագետքի հողերը միացրել էին Շամշ-Ադադ I -ի ոչ ուժեղ իշխանության մեջ, որը պայմանականորեն կոչվում էր Հին Ասորեստական։ Հետագայում այդ տարածքները բաժանվել էին հարևանների միջև, այնուհետ հայտնվեցին Բաբելոնի տիրապետության տակ։ Բաբելոնի իշխանության թուլացումից Հյուսիսային Միջագետքում կրկին ակտիվացան խուրրիտները, որոնք ստեղծեցին նոր պետություն՝ Խանիգալբատ, մ․թ․ա․ XVII դարի սկզբին պետությունը գրավեցին հնդա-արիական բարբարոսները «ումման-մանդա», որի տիրապետության տակ այն հայտնի եղավ որպես Միտաննիա եվ վերածվեց Հին Մերձավոր Արևելքի հզոր տերություններից մեկը։

Մ.թ.ա. 2-րդ հազարամյակի երկրորդ կեսին Ծովափնյա թագավորության կարճ հեգեմոնիաից հետո Հարավային Միջագետքի իշխանությունը գրավեցին կասսիտները, որոնք հիմնեցին սեփական թագավորությունը՝ Կարդունիաշը։ Կասսիտները վերադարձրին Բաբելոնին մեծ տիրապետության կարգավիճակը, ոչնչացնելով Ծովափնյա թագավորությունը եվ դառնալով «Ամարնային համաշխարհային կարգ»-ի համահիմնադրերը, բայց մ.թ.ա. XIII դարի վերջին նրանց թագավորությունը փլուզվեց եվ փոխանցվեց էլամիտներին։ Բաբելոնը կարճատեվ վերածնունդ վերապրեց Իսինիաի II տոհմի ժամանակ, բայց բրոնզե դարաշրջանի աղետալի պայմաններում նրա պետականությունը տապալվեց։ Մ.թ.ա. 2-րդ հազարամյակի երկրորդ կեսի սկզբին Հյուսիսային Միջագետքում գերիշխում էր Միտաննի նահանգը։ Միայն վերջինի թուլացումով Աշուրը վերականգնեց անկախությունը, որը Աշուր-ուբալլիտ I- ի օրոք (մ.թ.ա. XIV դ.) գրավեց մի շարք Միթաննային ունեցվածքներ քաղաք-պետությունից վերածելով Ասորեստական թագավորություն վերացնելով Միտանիի մնացորդները եվ ժամանակավորապես գրավելով Բաբելոնը, Ասորեստանը դարձավ Առաջավոր Ասիաի ամենակարևոր տերությունը, որի ծաղկումը ընդհատվեց արամեցիների վերաբնակեցմամբ։

Մ.թ.ա. 1-ին հազարամյակի սկզբին Ասորեստանի թագավորությունը վերականգնվել էր արամեցիների արշավանքներից, կարողացել էր առաջատար դիրք զբաղեցնել երկաթի մշակման գործընթացում և վերսկսել նվաճման քաղաքականություն, որը վերադարձրեց ազդեցիկ տերության կարգավիճակը։ Այնուամենայնիվ, բազմաթիվ պատերազմները շուտով հյուծեցին երկիրը։ Տիգլատապալասար III-ի բարեփոխումների արդյունքում Ասորեստանը ստեղծեց այդ ժամանակի ամենալավ բանակը և վերածվեց մարդկության պատմության մեջ առաջին «աշխարհային» Ասորական տերություն, արդեն Տիգլատապալասար III-ի օրոք իրա տիրապետության տակ էր գտնվում ամբողջ Միջագետքը, Արևելյան Միջերկրածովի եվ Մեդերի մի մասը։ Սարագոն II-ի օրոք գերիշխանություն հաստատվեց Պաղեստինի և Մեդերի մեկ այլ մասի վրա, Ուրարտու պետությունը ջախջախվեց, Ասարխադոնի օրոք՝ գրավվեց Հին Եգիպտոսը, Աշշուրբանապալի օրոք՝ ջախջախվեց Էլամը։ Ասորեստանի իշխանությունը լուծարվեց ռազմական ճանապարհով ՝ իր թշնամիների (հիմնականում մարերի և բաբելոնացիների) միավորման արդյունքում ՝ ներքին կռիվների ֆոնին, Ասորեստանի քաղաքները քանդվեցին, բնակչությունը արամայացվեց, իսկ երկրի բնիկ հողերը դարձան Մեդիայի թագավորության մաս։ Հարավային Միջագետքում մ.թ.ա. 1 հազարամյակի սկզբին շարունակվում էին քաղաքական դեգրադացիայի գործընթացները, դրանց արձյունքում Բաբելոնը միացավ Ասորեստանին։ . Դրա բացասական հետևանքները ստիպեցին ասորիների թագավորներին վերակառուցել Բաբելոնը և վերականգնել ինքնավար թագավորությունը (Նոր Բաբելոնյան կամ Երկրորդ Բաբելոնյան թագավորություն), որը շուտով դարձյալ վերածվեց սեպարատիզմի կենտրոն։ Քաղդեական առաջնորդ Նաբոպալասարի գլխավորությամբ ՝ X- բաբելոնյան դինաստիայի հիմնադիրը, երկիրը ձեռք բերեց անկախություն և մասնակցեց Ասորական տերության բաժանմանը, որից հետո Նոր Բաբելոնյան իշխանությունը դարձավ Հին Մերձավոր Արևելքի ուժեղագույն պետություններից մեկը; նա հասավ իր զորության գագաթնակետին ՝ Նաբուգոդոնոսոր II- ի օրոք։ Նաբոնիդուսի օրոք քահանայության հետ կոնֆլիկտը բերեց պարսկական տրամադրությունների մեծացմանը բաբելոնյան օլիգարխիայի շրջանում։ Կյուրոս Մեծի հետ հաջորդած պատերազմի ընթացքում, ռազմական գործողությունների կազմակերպումը անարդյունավետ էր մ.թ.ա. 539-ի հոկտեմբերի 12-ին։ ե. Պարսկական զորքերը մտան Բաբելոն առանց կռվի; այսպիսով, Հին Միջագետքը կորցրեց իր քաղաքական անկախությունը և դարձավ Աքեմենյան կայսրության մաս։

Տնտեսություն

Ոռոգման ստեղծում

Այս երկիրը, որը անջատված է մնացած Առաջավոր Ասիաից հազիվ անցանելի անապատներով, սկսվեց բնակեցվել մ.թ.ա. 6-րդ հազարամյակում։ Մ.թ.ա. 6-4-րդ հազարամյակներում այստեղ բնակեցված ցեղերը շատ աղքատ էին։ Տիգրիսի վտակ փոքր Դիալա գետից հատկացված ջրանցքներով ոռոգվելիք հողերի բերքներն ավելի լավ են ղեկավարվում։ Միայն մ.թ.ա. 4-րդ հազարամյակի կեսին համայնքների առանձին խմբերին հաջողվել է ստեղծել Եփրատի ավազանում ռացիոնալ ջրահեռացման և ոռոգման համակարգեր։

Հարկ է նշել, որ ջրանցքների կառուցման և մաքրման ծայրահեղ ծանր աշխատանքը (ինչպես և այլ հողային աշխատանքներ) իրականացվել է հիմնականում ոչ թե ստրուկների, այլ համայնքի անդամների կողմից պարտադիր հիմունքներով։

Գրեր

Շումերները ստեղծել են մարդկության պատմության մեջ առաջին գրերի համակարգը։ Այն կոչվում է սեպագիր։ Առաջ գիրը Ստորին Միջագետքում առաջացել էր որպես նկարների համակարգ։ Նկարում էին կավե սալիկների վրա, եղեգի փայտի վերջով։ Յուրաքանչյուր նկարը կամ նշանը նմանակում է կամ պատկերված առարկան ինքնին, կամ այս օբյեկտի հետ կապված ցանկացած գաղափար։

Ստորին Միջագետքում ապրում էր բնակչություն, որը խոսում էր (և ավելի ուշ գրում էր) երկու բոլորովին այլ լեզուներով ՝ շումերական և արևելասեմիթական։ Շումերական լեզուն իր տարօրինակ քերականությամբ նման չէ մինչ օրս պահպանված լեզուներին որեվէ մեկին։ Արևելասեմիթական լեզուն, որը հետագայում կոչվեց աքքադյան կամ բաբելոնա-ասորերեն, պատկանում է աֆրասիական ընտանիքի սեմիթական ճյուղին։

Մ.թ.ա. 4-րդ հազարամյակից շուտ, Տիգրիսի և Եփրատի հովտում դեռևս բնակվում էին սինկովկասյան լեզուներով խոսող բնակչությունը։

Ինչ վերաբերում է միջնադարյան ամենահին գրավոր տեքստերին (մ.թ.ա. մոտ 2900-ից 2500 թվականներին), դրանք, անկասկած, գրված են բացառապես շումերական լեզվով։

Դատելով առկա տվյալներից ՝ այս լեզուներով խոսող մարդկանց միջև էթնիկ թշնամություն չի եղել։

Նախատիպային շրջանից մեզ են հասել երեք արխիվ ՝ երկուսը (մեկը ՝ ավելի մեծ, մյուսը ՝ ավելի երիտասարդ) `Ուրուկ քաղաքից (այժմ ՝ Վարկա)` Ստորին Միջագետքի հարավում և մեկը` Դժեմդեթ-Նասր հնագույն բնակավայրից (քաղաքի հնագույն անունը անհայտ է)։

Տաճարային տնտեսություն

Բոլոր փաստաթղթերը գալիս են Էաննայի տաճարի տնտեսական արխիվից, որը պատկանում էր աստվածուհի Ինաննային:Փաստաթղթերից երևում է, որ տաճարային տնտեսությունում կային շատ մասնագիտացված արհեստավորներ և շատ գերեվարված ստրուկներ:Պարզվում է նաև, որ համայնքն իր հիմնական պաշտոնյաներին հատկացնում է հողային տարածքներ։ Բայց առյուծի բաժինը հասնում էր քահանային, որը կրում էր էն կոչումը։

Էնը քահանայապետն էր այն համայնքներում, որտեղ աստվածուհուն երկրպագում էին որպես գերագույն աստվածություն։ Համայնքներում, որտեղ գերագույն աստվածությունը աստվածն էր,Էնին հատկացվող հողն աստիճանաբար դարձավ հատուկ տաճարային հող, որի բերքը բաժին է ընկել համայնքի պահուստային ֆոնդին։

Մշակույթ

Բաբելոնա-ասորական մշակույթը, հնություն ունեցող Միջագետքում բնակեցված ժողովուրդների մշակույթը բնութագրվում են գիտության, գրականության և արվեստի համեմատաբար բարձր մակարդակով, մի կողմից, և մյուս կողմից կրոնական գաղափարախոսության տարածվածությամբ։

Միջագետքի ամենահին մշակույթը - շումերա-աքքադականն է։

Բազմաթիվ աղբյուրներ վկայում են շումերների աստղագիտական և մաթեմատիկական բարձր նվաճումների, նրանց շինարարական արվեստի մասին ( շումերները կառուցել են աշխարհի առաջին աստիճանակերպ բուրգը)։ Նրանք հին օրացույցի, դեղատոմսերի, գրադարանների կատալոգի հեղինակներ են։ Այնուամենայնիվ, Հնագույն Շումերի կարևորագույն ներդրումը «Գիլգամեշի լեգենդը»-ն է (թարգմ․՝ «ով տեսել է ամեն ինչ»)՝ ամենահին էպիկական բանաստեղծությունը երկրի վրա։ Բաբելոն քաղաքը հասավ մեծության գագաթնակետին, երբ Համուրաբի թագավորը այն դարձրեց իր թագավորության մայրաքաղաք։ Համուրաբին հայտնի դարձավ որպես աշխարհի առաջին օրենքների օրենսգրքի հեղինակ։

Բաբելոնացիները ներմուծեցին դիրքային համարների համակարգ, ճշգրիտ ժամանակի չափման համակարգ, նրանք առաջինն էին, որ բաժանեցին ժամը 60 րոպեի, իսկ րոպեն՝ 60 վայրկյանի, սովորեցին, թե ինչպես չափել երկրաչափական պատկերների մակերեսը, աստղերը տարբերել մոլորակներից և շաբաթվա յոթ օրերից յուրաքանչյուր օրը նվիրեցին մի աստվածության։ Բաբելոնացիները թողեցին իրենց սերունդներին աստղագիտությունը ՝ կեղծ գիտությունը, որը մարդկային ճակատագրերը կապում էր երկնային մարմինների հետ։ Սա ամենը չէ, ինչ մեզ թողել է բաբելոնյան մշակույթը։

Գրականություն

• Емельянов В. В.  Древний Шумер. Очерки культуры. — СПб.: Петербургское востоковедение, 2001. — 368 с. — ISBN 5-352-00444-9
• История всемирной литературы. В 9 тт. Т. 1. — М.: Наука, 1983. — 584 с.
• Клочков И. С.  Духовная культура Вавилонии: человек, судьба, время. — М.: Наука, 1983. — 207 с.
• Крамер С. Н.  История начинается в Шумере. 2-е изд. — М.: Наука, 1991. — 233 с. — ISBN 5-02-016729-0
• Ладынин И. А., Ляпустин Б. С., Немировский А. А., Бухарин М. Д.  История Древнего Востока. — М.: Дрофа, 2009. — 640 с. — ISBN 978-5-358-01189-2
• Ллойд С.  Археология Месопотамии. От древнекаменного века до персидского завоевания. — М.: Наука, 1984. — 280 с. — (По следам исчезнувших культур Востока).
• Оппенхейм А.  Древняя Месопотамия. Портрет погибшей цивилизации. 2-е изд. — М.: Наука, 1990. — 320 с. — (По следам исчезнувших культур Востока). — ISBN 5-02-016582-4
• Рагозина З. А.  История Халдеи с отдалённейших времен до возвышения Ассирии. — СПб.: Издание А. Ф. Маркса, 1902. — 472 с.
• Франкфорт Г. А., Уилсон Дж. А., Якобсен Т.  В преддверии философии: духовные искания древнего человека. — М.: Наука, 1984. — 238 с.
• Якобсен Т.  Сокровища Тьмы: история месопотамской религии. — М.: Восточная литература, 1995. — 293 с. — ISBN 5-02-016601-4
• Древнейшая карта междуречья (золотой полумесяц) http://www.claudiusptolemy.org/AbshireGusevStafeyev_ProceedingsVenice2017.pdf 12th ICA Conference Digital Approaches to Cartographic Heritage, Venice, 26-28 April 2017