Պրահայի դեֆենեստրացիաներ
Պրահայի դեֆենեստրացիաներ (չեխ․՝ Pražská defenestrace, գերմ.՝ Prager Fenstersturz, լատին․՝ Defenestratio Pragensis), Բոհեմիայի պատմության երեք դեպք, երբ մարդկանց դեֆենեստրացիայի են ենթարկել (պատուհանից բռնի դուրս են նետել)[1]։ Թեև միջին ֆրանսերենում արդեն գոյություն ուներ դեֆենեսթրեյթ (defenestrate - «պատուհանից դուրս») բառը, ենթադրվում է, որ առաջին անգամ օգտագործվել է անգլերենում՝ նկատի ունենալով Պրահայում 1618 թվականին տեղի ունեցած իրադարձությունները, երբ դժգոհ բողոքականները դուրս են նետել թագավորական երկու կառավարիչներին և նրանց քարտուղարին Հրադչանիի ամրոցի պատուհանից և գրել ծավալուն ներողություն՝ բացատրելով իրենց արարքը[2]։ Միջնադարում և վաղ նոր դարաշրջանում դեֆենեստրացիան հազվադեպ չէր, արարքը պարունակում էր լինչի և բունտի տարրեր՝ միասին կատարված սպանության տեսքով։
| Պրահայի դեֆենեստրացիաներ | |
|---|---|
 Մաթեուս Մերիանի փորագրություն (1662), որտեղ պատկերված է Պրահայի երկրորդ դեֆենեստրացիան (1618), որից հետո սկսվեց Բոհեմյան ապստամբությունը, որն էլ համարվում է երեսնամյա պատերազմի առաջին փուլը | |
| Տեսակ | իրադարձություն և մահապատիժ |
| Տեղադրանք | Պրահա |
| Երկիր |  Չեխիա |
 Defenestrations of Prague Վիքիպահեստում | |
նկարիչ` Կարել Սվոբոդա, 1848
Առաջին կառավարական դեֆենեստրացիան տեղի է ունեցել 1419 թվականին, երկրորդը՝ 1483 թվականին, իսկ երրորդը՝ 1618 թվականին, թեև «Պրահայի դեֆենեստրացիա» տերմինն ավելի հաճախ վերաբերում է երրորդին։ Հաճախ, սակայն, 1483 թվականի իրադարձությունը չի ճանաչվում որպես «նշանակալից դեֆենեստրացիա», ինչը հանգեցնում է որոշակի երկիմաստության, երբ 1618 թվականի իրադարձությունը կոչվում է «երկրորդ Պրահայի դեֆենեստրացիա»։ Առաջին և երրորդ դեֆենեստրացիաները նպաստել են կրոնական հակամարտություն առաջացնել Բոհեմիայի ներսում (Հուսյան պատերազմներ, 1-ին դեֆենեստրացիա)[3] կամ դրանից դուրս (Երեսնամյա պատերազմ, 3-րդ դեֆենեստրացիա), մինչդեռ երկրորդը նպաստել է հաստատել կրոնական խաղաղություն երկրում 31 տարի շարունակ (Կուտնա Հորայի կրոնական խաղաղություն, 2-րդ դեֆենեստրացիա)։
Պրահայի 1419 թվականի դեֆենեստրացիա խմբագրել
Պրահայի առաջին դեֆենեստրացիան ներառում էր քաղաքային խորհրդի յոթ անդամների սպանությունը[4] չեխ հուսիտների (Հուսի կողմնակիցներ) ամբոխի կողմից 1419 թվականի հուլիսի 30-ին[5]։
Սուրբ Մարիամ Աստվածածնի եկեղեցու հուսիտ քահանա Յան Ժելիվսկին իր միաբանությանն առաջնորդեց Պրահայի փողոցներով երթով դեպի Կառլի հրապարակ` Նոր քաղաքապետարան (չեխ․՝ Novoměstská radnice): Քաղաքային խորհրդի անդամները հրաժարվեցին նրանց փոխանցել իրենց մոտ գտնվող հուսիտ գերիներին։ Մինչ նրանք երթով կմոտենային, Ժելիվսկիի վրա քար նետեցին քաղաքապետարանից և իբր հարվածեցին նրան։ Սրանից զայրացած ամբոխը ներխուժեց քաղաքապետարան։ Դահլիճ մտնելուց հետո խումբը դեֆենեստրացիայի ենթարկեց դատավորին, բուրգոմիստերին և քաղաքային խորհրդի մի քանի անդամների, որոնք բոլորն էլ սպանվեցին անկումից[6]։
Բոհեմիայի թագավոր Վենցեսլավ IV-ը, լսելով այդ լուրը, ապշել է և կարճ ժամանակ անց մահացել՝ ենթադրաբար շոկի պատճառով[6]։
Երթը հետևանք էր Եկեղեցու կաթոլիկական ղեկավարության նկատմամբ աճող դժգոհության և գյուղացիների, եկեղեցու առաջնորդների և ազնվականության միջև անհավասարության։ Այս դժգոհությունը, որը զուգորդվում էր ազգայնականության աճող զգացմունքների հետ, մեծանում էր այնպիսի քարոզիչների ազդեցությամբ, ինչպիսին Յան Ժելիվսկին էր, որը գտնվում էր անգլիացի աստվածաբան Ջոն Ուիքլիֆի ազդեցության տակ. վերջինը կաթոլիկ եկեղեցու վիճակը համարում էր կոռումպացված։ Այս քարոզիչները հորդորեցին իրենց համայնքներին գործել, այդ թվում՝ զենք վերցնել` պայքարելու ենթադրյալ օրինազանցությունների դեմ։
Այսպիսով, Առաջին դեֆինիստրացիան խոսքի և գործողությունների միջև շրջադարձային կետն էր, որը տանում էր դեպի երկարատև հուսյան պատերազմներ։ Պատերազմները սկսվեցին կարճ ժամանակ անց և տևեցին մինչև 1436 թվականը[7]։
Պրահայի 1483 թվականի դեֆենեստրացիա խմբագրել
Կենտրոնի առյուծը Բոհեմիայի գերբն է
Հեղինակ` Վոյտեխ Հորինեկ
Վլադիսլավ II և Հունգարիայի թագավոր Մաթիաս թագավորները բաժանեցին Բոհեմիայի թագը 1479 թվականին Օլոմոուցի (Չեխիա) հաշտությամբ։ Երկրի կալվածքներն իրենց դիրքերն ամրացրել էին երկու թագավորների միջև պատերազմի ժամանակ։ Վլադիսլավի՝ կաթոլիկներին օժանդակելու փորձերը ապստամբություն առաջացրին Պրահայում և այլ քաղաքներում 1483 թվականին։
1483 թվականի սեպտեմբերի 24-ին Պրահայի բնակչության ապստամբության ժամանակ[8] դեֆենեստրացիա տեղի ունեցավ։ Վլադիսլավ II-ն այդ ժամանակ Բոհեմիայի թագավորն էր, իսկ ավելի ուշ դարձավ Մորավիայի և Հունգարիայի թագավոր այն բանից հետո, երբ 1490 թվականին մահացավ Մաթիաս Կորվինուսը։ Հենց այդ ժամանակ էր, որ Երկու տեսակի հաղորդության[9] կուսակցությունը, վախենալով նրանց ազդեցությունից, բռնի հեղաշրջում իրականացրեց Հին և Նոր քաղաքներում և Մալայա ստրանա Mała Strona քաղաքում. Հին քաղաքի քաղաքագլուխը և Նոր քաղաքի յոթ խորհրդականները դուրս նետվեցին համապատասխան քաղաքապետարաններից։
Պրահայում տեղի ունեցած հեղաշրջումը նպաստեց իշխող իշխանության սահմանափակմանը և կանխեց նախահուսյան պայմանների վերսկսումը։ 1483 թվականի հոկտեմբերի 6-ին Պրահայի երեք մունիցիպալիտետներ պայմանագիր ստորագրեցին միասնության և ընդհանուր գործողությունների մասին, որը բերեց Ուտրակիզմի (հաղորդություն հացով և գինով, ոչ թե միայն հացով, ինչպես կաթոլիկությունում էր) տիրապետությանը։ Այնուհետև զարգացումը հանգեցրեց կրոնական հաշտեցմանը և երկու եկեղեցիների` ուտրակիստ հուսիտների և հոմեական կաթոլիկների հավասարության հռչակմանը Կուտնա Հորայի Չեխական Սեյմում կրոնական հաշտության ժողովում 1485 թվականի մարտի 13-ից մինչև մարտի 20-ը[10]։
Պրահայի 1618 թվականի դեֆենեստրացիա խմբագրել
Այս դեֆենեստրացիան զգալի ազդեցություն է ունեցել Եվրոպայի պատմության վրա և հանգեցրեց Երեսնամյա պատերազմի։
Նախադրյալներ խմբագրել
1555 թվականին Աուգսբուրգի հաշտությունը կարգավորեց կրոնական վեճերը Սրբազան Հռոմեական կայսրությունում՝ ամրագրելով «կրոնափոխվիր կամ հեռացիր» (Cuius regio, eius religio) լատինական արտահայտության սկզբունքը, որը թույլ էր տալիս արքայազնին որոշել իր հպատակների կրոնը։ Բոհեմիայի թագավորությունը 1526 թվականից ի վեր կառավարում էին Հաբսբուրգների թագավորները, որոնք իրենց կաթոլիկ կրոնը չէին պարտադրում իրենց մեծամասամբ բողոքական հպատակներին։ 1609 թվականին Ռուդոլֆ II-ը՝ Սրբազան Հռոմեական կայսրը և Բոհեմիայի թագավորը (1576-1612), մեծացրեց բողոքականների իրավունքները։ Նա ավելի ու ավելի էր դիտվում որպես կառավարելու համար ոչ պիտանի, և Հաբսբուրգների դինաստիայի մյուս անդամները 1606 թվականին հայտարարեցին նրա կրտսեր եղբորը՝ Մաթիասին, որպես ընտանիքի գլուխ։ 1609 թվականին Բոհեմիայի վրա իր տիրապետությունն ամրապնդելու համար Ռուդոլֆը թողարկեց Վեհափառության հրովարտակ (Majestätsbrief), որը Բոհեմիայի հիմնականում բողոքական կալվածքներին իրավունք էր տալիս ազատորեն օգտագործել իրենց կրոնը, ըստ էության ստեղծելով բողոքական բոհեմական պետական եկեղեցի, որը վերահսկվում էր ազնվական դասի կողմից, «գերակշռում էին քաղաքները և գյուղական ազնվականությունը»[11]։ Ռուդոլֆի մահից հետո Մաթիասը ժառանգեց Բոհեմիայի գահը (1612-1619) և առաջարկեց ավելի շատ իրավական և կրոնական զիջումներ անել Բոհեմիային՝ հիմնականում հենվելով իր կանցլերի՝ Կարդինալ-եպիսկոպոս Մելքիոր Կլեսլի խորհուրդների վրա։
Հակամարտությունը խթանվեց երկու գործոնով. Մաթիասը, արդեն ծերացած և առանց երեխաների, իր զարմիկ Ֆերդինանդ Շտիրիացուն դարձրեց իր ժառանգը և նրան թագավոր ընտրեց 1617 թվականին։ Ֆերդինանդը կաթոլիկ հակառեֆորմացիայի կողմնակիցն էր և, ամենայն հավանականությամբ, լավ տրամադրված չէր բողոքականությանը կամ բոհեմական ազատություններին։ Բոհեմական բողոքականները դեմ էին թագավորական կառավարությանը, քանի որ նրանք մեկնաբանում էին Վեհափառության հրովարտակը, որպես թե այն տարածվում էր ոչ միայն ազնվականության կամ ինքնակառավարվող քաղաքների կողմից վերահսկվող հողերի վրա, այլև թագավորի սեփական հողերի վրա։ Եթե Մաթիասն ու Կլեսլը պատրաստ էին բավարարել այդ պահանջները, ապա Ֆերդինանդը` ոչ։ 1618 թվականին նա ստիպեց կայսրին հրամայել դադարեցնել որոշ բողոքական մատուռների շինարարությունը թագավորական հողում։ Երբ բոհեմական ազնվականները բողոքեցին այս կարգի դեմ, Ֆերդինանդը ցրեց նրանց ժողովը։
Դեֆենեստրացիա խմբագրել
1618 թվականի մայիսի 23-ին չորս կաթոլիկ լորդ ռեգենտներ՝ Մարտինիկայի կոմս Յարոսլավ Բորիտան, Չլումի կոմս Վիլեմ Սլավատան, Ադամ II ֆոն Շտերնբերգը (գերագույն բուրգրաֆ) և Մեթյու Լեոպոլդ Պոպել Լոբկովիցը (վեհապանծ կաթոլիկ վանահայրը) ժամանեցին Բոհեմիայի կանցլերի մոտ առավոտյան 8:30-ին: Նիստերի դահլիճը պատրաստելուց հետո երեք հիմնական բողոքական կալվածքների լուծարված ժողովի անդամները հավաքվեցին առավոտյան ժամը 9:00-ին կոմս Թուրնի գլխավորությամբ, որը Կայսրի կողմից զրկվել էր Կառլշտեյն ամրոցի կաստելլանի (բուրգրաֆ) իր պաշտոնից։ Բողոքական լորդերի օրակարգն էր պարզաբանել, թե արդյոք ներկա չորս ռեգենտները պատասխանատու էին կայսրին համոզելու համար, որպեսզի դադարեցնեն բողոքական եկեղեցիների շինարարությունը թագավորական հողերում։ Ըստ Մարտինիսի խոսքերի.
|
Լորդ Պոլ Ռզիչանը բարձրաձայն կարդաց ... մի նամակ հետևյալ մոտավոր բովանդակությամբ. Նորին Կայսերական Մեծությունը մի սուր նամակ է ուղարկել լորդ ռեգենտներին, որը, մեր խնդրանքով, տրամադրվեց մեզ որպես պատճեն՝ բնօրինակը բարձրաձայն կարդալուց հետո, և որով Նորին Մեծությունը հայտարարեց, որ մեր բոլորի կյանքն ու պատիվն արդեն կորցրած ենք՝ դրանով իսկ մեծապես վախեցնելով բոլոր երեք բողոքական ազնվականներին։ Քանի որ նրանք նաև մտադիր էին շարունակել մեր դեմ մահապատիժը, մենք մեր միջև միաձայն համաձայնության եկանք, որ անկախ կյանքից և անդամներից, պատվից ու ունեցվածքից, մենք ամուր ենք կանգնելու՝ մեկը բոլորի համար, բոլորը մեկի։ .. ոչ էլ ստրկամիտ կլինենք, այլ հավատարմորեն կօգնենք և կպաշտպանենք միմյանց առավելագույնս՝ անկախ բոլոր դժվարություններից։ Քանի որ, այնուամենայնիվ, պարզ է, որ նման նամակը գրվել է մեր որոշ կրոնական թշնամիների խորհրդով, մենք ցանկանում ենք իմանալ, և սրանով խնդրում ենք, որ ներկա լորդ ռեգենտներն ասեն, թե արդյոք բոլորը կամ նրանցից ոմանք գիտեին նամակի մասին, խորհուրդ են տվել այն, կամ հավանություն են տվել դրան[12]։ | 
|
էմալ պղնձի վրա
հեղինակ` Դոմինիկուս Կուստոս
Մինչև ռեգենտները որևէ պատասխան կտային, նրանք խնդրեցին, որ բողոքականներն իրենց հնարավորություն տան խորհրդակցել իրենց վերադասի` Ադամ ֆոն Վալդշտեյնի հետ, որը ներկա չէր։ Եթե նրանց հնարավորություն տրվեր, ապա բողոքականները պետք է ստանային իրենց բողոքի պաշտոնական պատասխանը մինչև հաջորդ ուրբաթ (հանդիպումը Համբարձման տոնի նախօրեին էր, և նրանք բոլորը պետք է պահպանեին սուրբ օրվա խորհուրդը)։ Բողոքականներն, այնուամենայնիվ, անհապաղ պատասխան պահանջեցին։ Երկու ռեգենտներ՝ Ադամ II ֆոն Շտերնբերգը և Մեթյու Լեոպոլդ Պոպել Լոբկովիցը, բողոքական ազնվականների կողմից անմեղ ճանաչվեցին, որոնք համարվում էին չափազանց բարեպաշտ՝ կայսեր հրովարտակի հետ կապ ունենալու և պատասխանատվություն կրելու համար։ Նրանք հեռացվեցին սենյակից. մեկնելուց առաջ Ադամ II ֆոն Շտերնբերգը հասկացրեց, որ իրենք «ոչ մի բան չեն խորհուրդ տվել, որը հակասեր Վեհափառության հրովարտակին»։ Արդյունքում մնացին կոմս Վիլեմ Սլավատա Չլումը և կոմս Յարոսլավ Բորիտա Մարտինիցը (ով փոխարինել էր Թուրնին որպես կաստելլան), երկուսն էլ հայտնի կաթոլիկ կոշտ գծի կողմնակիցներ և Ֆիլիպ Ֆաբրիցիուսը՝ ռեգենտների քարտուղարը։ Նրանք, ի վերջո, ընդունեցին հրովարտակի պատասխանատվությունը և, ենթադրելով, որ իրենց միայն կձերբակալեն, համաձան էին բողոքականների ծրագրած ցանկացած պատժի հետ։
Կոմս ֆոն Թուրնը շրջվեց դեպի Մարտինիսը և Սլավատան և ասաց. «Դուք մեր և մեր կրոնի թշնամիներն եք, ցանկանում եք մեզ զրկել Վեհափառության հրովարտակից, սարսափելի պատուհասել եք ձեր բողոքական հպատակներին… և փորձել եք ստիպել նրանց ընդունեք ձեր կրոնը նրանց կամքին հակառակ կամ նրանց վտարել եք այդ պատճառով»։ Այնուհետև դիմելով բողոքականների ամբոխին նա շարունակեց. «Եթե մենք այս մարդկանց ողջ թողնենք, ապա մենք կկորցնենք Վեհափառության հրովարտակը և մեր կրոնը… որովհետև նրանցից կամ նրանց օգնությամբ արդարություն չի կարող լինել»։ Կարճ ժամանակ անց երկու ռեգենտներն ու նրանց քարտուղարը դեֆենեստրացվեցին, սակայն նրանք ողջ մնացին երրորդ հարկից` 70 ֆուտ (21 մետր) բարձրությունից ընկնելուց հետո[13][14]։
Կաթոլիկները պնդում էին, որ մարդկանց փրկել են հրեշտակները կամ Կույս Մարիամն է միջնորդել բռնել նրանց։ Ավելի ուշ բողոքական պամֆլետագիրները պնդում էին, որ նրանք ողջ են մնացել՝ ընկնելով թրիքի կույտի վրա, մի պատմություն, որն անհայտ է եղել ժամանակակիցներին և հավանաբար հորինվել է ի պատասխան աստվածային միջամտության պնդումների։
Ֆիլիպ Ֆաբրիցիուսը հետագայում ազնվացվեց կայսրի կողմից և շնորհվեց Բարոն ֆոն Հոհենֆոլ տիտղոսը (բառացի՝ «Հայֆոլի բարոն», թարգմանաբար Բարձր անկաման բարոն)[15]։
Հետևանքներ խմբագրել
Դեֆենեստրացիայից անմիջապես հետո բողոքական ազնվականները և կաթոլիկ հաբսբուրգները սկսեցին դաշնակիցներ հավաքել պատերազմի համար[16]։ 1619 թվականին Մաթիասի մահից հետո Ֆերդինանդ II-ը ընտրվեց Սուրբ Հռոմի կայսր։ Միևնույն ժամանակ, բոհեմական ազնվականները նրան գահընկեց արեցին որպես Բոհեմիայի թագավոր և նրան փոխարինեցին Պալատինի կուրֆյուրստ Ֆրեդերիկ V-ով` առաջատար կալվինական և բողոքական, Շոտլանդիայի, Անգլիայի և Իռլանդիայի թագավոր Ջեյմս VI-ի և I-ի փեսայով։
Քանի որ նրանք գահընկեց արեցին պատշաճ կերպով ընտրված թագավորին, բողոքականները չկարողացան հավաքել միջազգային աջակցություն, ինչն անհրաժեշտ էր պատերազմի համար[16]։ Պաշտպանությունից ընդամենը երկու տարի անց Ֆերդինանդը և կաթոլիկները վերականգնեցին իշխանությունը 1620 թվականի նոյեմբերի 8-ին Սպիտակ լեռան ճակատամարտում[17]։ Սա հայտնի դարձավ որպես Երեսնամյա պատերազմի առաջին ճակատամարտը[18]։
Ճակատամարտից հետո Պրահայում շաբաթներ շարունակ թալան ու կողոպուտ էր։ Մի քանի ամիս անց Հին քաղաքի հրապարակում խոշտանգումների ենթարկվեցին և մահապատժի ենթարկվեցին քսանյոթ ազնվականներ և քաղաքացիներ։ Նրանցից տասներկուսի գլուխները ցցվեցին երկաթե կեռիկների վրա և որպես նախազգուշացում կախեցին Կառլի կամրջի աշտարակից։ Սա նպաստեց այն դժգոհությանը, որը սկիզբ դրեց Երեսնամյա պատերազմին[18]։
Հետագա դեֆենեստրացիաներ խմբագրել
Պրահայի պատմության ընթացքում ավելի շատ դեֆենեստրացիայի իրադարձություններ են տեղի ունեցել, բայց դրանք սովորաբար չեն կոչվում Պրահայի դեֆենեստրացիա։
Երբեմն օգտագործվում է Պրահայի չորրորդ կամ երրորդ պաշտպանություն անվանումը, թեև այն չունի ստանդարտ նշանակություն։ Օրինակ, այն օգտագործվել է[19] 1948 թվականի մարտի 10-ին Չեխոսլովակիայի արտաքին գործերի նախարարության շենքի լոգարանի պատուհանի տակ հայտնաբերված Յան Մասարիկի մահը նկարագրելու համար։ Պաշտոնական զեկույցում մահը նշված է որպես ինքնասպանություն[20]։ Այնուամենայնիվ, տարածված էր այն կարծիքը, որ նա սպանվել է կամ նորածին կոմունիստական կառավարության կողմից, որտեղ նա ծառայում էր որպես անկուսակցական արտգործնախարար, կամ խորհրդային գաղտնի ծառայությունների կողմից[21]։ 2004 թվականին Պրահայի ոստիկանության զեկույցը դատաբժշկական հետազոտություններից հետո եզրակացրեց, որ առնվազն մեկ այլ անձ մասնակցել է Մասարիկի մահվանը[22]։ Այս հաղորդումը կարծես թե հաստատվել է 2006 թվականին, երբ ռուս լրագրողն ասաց, որ իր մայրը ճանաչում է Մասարիկին պաշտպանած ռուս հետախույզին[23]։ Այնուամենայնիվ, 2019 թվականին բացված ավելի վաղ հետաքննությունը կրկին կասկածի տակ դրեց այդ բացահայտումները, նոր հետազոտություններով, որոնք պնդում էին, որ Մասարիկը ընկել է ոչ թե լոգարանի պատուհանից, այլ հարակից արտաքին շինությունից։ Այդ հետաքննությունը դադարեցվել է 2021 թվականին, երբ քննիչները վկայակոչեցին Մասարիկի մահվան դեպքերի վերաբերյալ վերջնական որոշումներ կայացնելու համար բավարար ապացույցների շարունակական բացակայությունը[24]։
Ծանոթագրություններ խմբագրել
- ↑ «Bohemian Revolt-30 Years War». web.archive.org. 2016 թ․ մայիսի 6. Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ մայիսի 6-ին. Վերցված է 2023 թ․ մայիսի 17-ին.
- ↑ «202. schůzka: Praha, defenestrace, pořadové číslo 1». Dvojka (չեխերեն). 2019 թ․ նոյեմբերի 19. Վերցված է 2023 թ․ մայիսի 17-ին.
- ↑ Thomas A. Fudge, Jan Hus: Religious Reform and Social Revolution in Bohemia, 978-1-84885-142-9, p. 173
- ↑ deutschlandfunk.de. «Fenstersturz vor 600 Jahren - Warum die Prager Ratsherren sterben mussten» [Ինչու՞ պետք է մահանային Պրահայի խորհրդականները]. Deutschlandfunk (գերմաներեն). Վերցված է 2023 թ․ մայիսի 17-ին.
- ↑ Мацек, Йосеф (1954). «Гуситское революционное движение» (Russian). Արխիվացված է օրիգինալից 2023 թ․ ապրիլի 2-ին. Վերցված է 2023 թ․ մայիսի 17-ին.
{{cite journal}}: Cite journal requires|journal=(օգնություն)CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link) - ↑ 6,0 6,1 Wolfsgrüber, C. (1907). «The Austro-Hungarian Monarchy». The Catholic Encyclopedia. New York: Robert Appleton Company. Վերցված է 2014 թ․ օգոստոսի 11-ին.
- ↑ AmericanInPrague.EU. «Defenestrations of Prague, Czech Republic, Bohemia» (անգլերեն). AmericanInPrague.EU. Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ մարտի 6-ին. Վերցված է 2022 թ․ մարտի 25-ին. «The First Defenestration was the turning point between talk and action leading to the prolonged Hussite Wars. The wars broke out shortly afterwards and lasted until 1436.»
- ↑ Pánek, Jaroslav; Tůma, Oldřich (2009). A history of the Czech Lands. Prague: Karolinum. էջ 181. ISBN 978-80-246-1645-2.
- ↑ «Communion». www.churchofjesuschrist.org (անգլերեն). Վերցված է 2023 թ․ մայիսի 19-ին.
- ↑ Irene Dingel, Kuttenberger Religionsfrieden (1485)
- ↑ Wallace, Peter (2004). The Long European Reformation. New York, NY: Palgrave Macmillan. էջ 155.
- ↑ Helfferich, Tryntje (2009). The Thirty Years War: A Documentary History. Indianapolis: Hackett Publishing Company. էջ 16.
- ↑ Beaulac, S. (2000). «The Westphalian Legal Orthodoxy – Myth or Reality?» (PDF). Journal of the History of International Law. 2 (2): 148–77. doi:10.1163/15718050020956812. hdl:1866/1373. Արխիվացված (PDF) օրիգինալից 2017 թ․ օգոստոսի 15-ին.
- ↑ MacKay, John P.; Hill, Bennett D.; Buckler, John (1995). A history of Western society: from the Renaissance to 1815. Vol. 2 (5 ed.). Houghton Mifflin. էջ 498. ISBN 9780395708453.
- ↑ Vehse, Eduard, translated by Franz KF Demmier (1896). Memoirs of the court and aristocracy of Austria, Volume 1, p. 243. HS Nichols
- ↑ 16,0 16,1 Gutmann, Myron P. (1988). «The Origins of the Thirty Years War». Journal of Interdisciplinary History. 18 (4): 764–765. doi:10.2307/204823. JSTOR 204823.
- ↑ Guthrie, William P. (2002). Battles of the Thirty Years War: From White Mountain to Nordlingen, 1618-1635 (անգլերեն). Greenwood Press. ISBN 978-0-313-32028-6.
- ↑ 18,0 18,1 Gould, Stephen Jay (1996). «This View of Life: The Diet of Worms and the Defenestrations of Prague» (PDF). Natural History (magazine) (9). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2014 թ․ մարտի 28-ին. Վերցված է 2014 թ․ հունվարի 26-ին.
- ↑ Johnston, Ian. "Some Introductory Historical Observations" (lecture transcript)
- ↑ Horáková, Pavla (2002 թ․ մարտի 11). «Jan Masaryk died 54 years ago». Radio Prague. Վերցված է 2009 թ․ ապրիլի 4-ին.
- ↑ Richter, Jan (2008 թ․ մարտի 10). «Sixty years on, the mystery of Jan Masaryk's tragic death remains unresolved». Radio Prague. Վերցված է 2009 թ․ հոկտեմբերի 25-ին.
- ↑ Cameron, Rob, "Police close case on 1948 death of Jan Masaryk – murder, not suicide", Radio Prague, 06-01-2004.
- ↑ Cameron, Rob, "Masaryk murder mystery back in headlines as Russian journalist speaks out", Radio Prague, 18-12-2006.
- ↑ Fraňková, Ruth; Kézrová, Eva (2021 թ․ մարտի 10). «Police shelve investigation into mysterious death of Jan Masaryk». Radio Prague International (անգլերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2021 թ․ մարտի 10-ին. Վերցված է 2021 թ․ հոկտեմբերի 30-ին.
Գրականություն խմբագրել
- Henry Frederick Schwarz, The Imperial Privy Council in the Seventeenth Century (Cambridge, Mass.: Harvard University Press, 1943, issued as volume LIII of Harvard Historical Studies), էջեր 344–347 (Այն պարունակում է միջադեպի մասին Սլավատայի զեկույցի մի մասի անգլերեն թարգմանությունը)
 | Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Պրահայի դեֆենեստրացիաներ» հոդվածին։ |