Յան Մասարիկ

	Յան Մասարիկ
Կրթություն՝	Բեյթս քոլեջ
Մասնագիտություն՝	քաղաքական գործիչ, դիվանագետ, Clerical Officer, հրապարակախոս և թարգմանիչ
Ազգություն	չեխ
Դավանանք	բողոքականություն
Ծննդյան օր	սեպտեմբերի 14, 1886[…]
Ծննդավայր	Վինոգրադի
Վախճանի օր	մարտի 10, 1948[…] (61 տարեկան)
Վախճանի վայր	Հրադչանի, Պրահա, Չեխոսլովակիա
Թաղված	Լենի գերեզմանատուն
Քաղաքացիություն	Ավստրո-Հունգարիա և Չեխոսլովակիա
Հայր	Թոմաշ Մասարիկ
Մայր	Շարլոտտա Գառիգ
Պարգևներ	Բռնոյի պատվավոր քաղաքացի Մասարիկի համալսարանի պատվավոր դոկտոր Կոպրշիվնիցեի պատվավոր քաղաքացի Պրշիբորի պատվավոր քաղաքացի Պրահայի պատվավոր քաղաքացի Čestná medaile T. G. Masaryka? և honorary citizen of Bratislava?
Jan Masaryk

Յան Գարրիգ Մասարիկ (չեխ․՝ Jan Garrigue Masaryk, սեպտեմբերի 14, 1886(1886-09-14)^[1]^[2]^[3]^[…], Վինոգրադի - մարտի 10, 1948(1948-03-10)^[1]^[4]^[2]^[…], Հրադչանի, Պրահա, Չեխոսլովակիա), չեխոսլովակյան դիվանագետ և պետական գործիչ։ 1940-1948 թվականներին եղել է Չեխոսլովակիայի արտաքին գործերի նախարար։

Չեխոսլովակիայի առաջին նախագահի՝ Թոմաշ Մասարիկի որդին։

Կենսագրություն խմբագրել

Վաղ տարիներ խմբագրել

Յան Մասարիկը ծնվել է Պրահայում՝ պրոֆեսոր Թոմաշ Մասարիկի և նրա կնոջ՝ Չարլզ Քրեյնի ազգական ամերիկուհի Շառլոտա Գարրիգի ընտանիքում։ Մասարիկը կրթություն է ստացել Պրահայում, այնուհետև ԱՄՆ-ում, որտեղ վաստակել է իր սեփական աշխատանքով՝ աշխատելով մասնավորապես պողպատաձուլական ընկերությունում որպես ծառայող։ Յանն Ամերիկա է եկել 1907 թվականին։ Նա աշխատանքի է ընդունվել Բրիջպորտում գտնվող Կրեյններին պատկանող պողպատաձուլական ընկերությունում։ Յան Մասարիկը 6 տարի աշխատել է սևագործ բանվոր, ավազ մաղող, կաղապարող, բայց Բրիջպորտում անցկացրած տարիները հիշել է որպես իր կյանքի ամենաերջանիկներից մեկը։ Նա տուն է վերադարձել 1913 թվականին։

Առաջին համաշխարհային պատերազմի տարիներին նա կռվել է ավստրո-հունգարական բանակի շարքերում։ Ավստրո-Հունգարիայի փլուզումից և Չեխոսլովակիայի կազմավորումից հետո^[8] նա անցել է դիվանագիտական ծառայության, 1919-1922 թվականներին եղել է Միացյալ Նահանգներում Չեխոսլովակիայի գործերի ժամանակավոր հավատարմատար, իսկ 1925 թվականին՝ դեսպան Մեծ Բրիտանիայում։ Այդ պաշտոնը նա շարունակում է զբաղեցնել այն բանից հետո, երբ հայրը՝ Թոմաշ Մասարիկը, 1935 թվականին հրաժարական տվեց նախագահի պաշտոնից։

Երկրորդ համաշխարհային պատերազմ խմբագրել

1938 թվականի հոկտեմբերի սկզբին Չեխոսլովակիայի Սուդեթյան մարզը մտել է Գերմանիայի կազմի մեջ։ Չեխոսլովակիայի այլ տարածքներ մտել են Լեհաստանի և Հունգարիայի կազմի մեջ։ Երկրի կառավարության պաշտոնյաների մեծ մասը, այդ թվում՝ նախագահ Էդվարդ Բենեշը, հրաժարական են տվել։ Յան Մասարիկը նույնպես թողել է իր պաշտոնը, բայց մնացել է Լոնդոնում։ 1939 թվականի մարտին Սլովակիան առանձնացել է Չեխիայից, որն ամբողջովին գրավված էր նացիստական Գերմանիայի կողմից (Բոհեմիայի և Մորավիայի պրոտեկտորատ)։ 1940 թվականին Մեծ Բրիտանիայում ստեղծվել է Չեխոսլովակիայի վտարանդիական կառավարությունը, որում Մասարիկը նշանակվել է արտաքին գործերի նախարար։ Պատերազմի տարիներին նա պարբերաբար հայտնվել է BBC-ում՝ ռադիոյով դիմելով գրավյալ Չեխոսլովակիայի բնակիչներին։ 1941 թվականի հուլիսի 18-ին նա ստորագրել է Խորհրդա-Չեխոսլովակյան համաձայնագիր Գերմանիայի դեմ պայքարում համագործակցության վերաբերյալ։ 1942 թվականին ամերիկյան Բեյթս քոլեջը Մասարիկին շնորհել է իրավաբանական գիտությունների դոկտորի կոչում։

Հետպատերազմական շրջան խմբագրել

Չեխոսլովակիայի ազատագրումից և Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ավարտից հետո Մասարիկը մնացել է երկրի արտաքին գործերի նախարարի պաշտոնում։ Չնայած բազմակուսակցական համակարգին՝ Չեխոսլովակիայի կոմունիստական կուսակցությունը՝ Կլեմենտ Գոտվալդի գլխավորությամբ, ամենամեծ կշիռն է ունեցել երկրում, որի դիրքերը ամրապնդվել են 1946 թվականի ընտրություններից հետո։ Մասարիկը մտահոգված է եղել կոմունիստների քաղաքականությամբ, որոնք սերտ կապեր են հաստատել ԽՍՀՄ-ի հետ և հրաժարվել են մասնակցել Չեխոսլովակիայում Մարշալի պլանի իրականացմանը։ 1948 թվականի փետրվարին կաբինետի ոչ կոմունիստ նախարարների մեծ մասը հրաժարական են տվել՝ հույս ունենալով, որ կառավարությունը ցրվում է և նոր ընտրություններ կընթանան, բայց փոխարենը կոմունիստները ձևավորել են նոր, կոմունիստամետ կառավարություն։ Տեղի ունեցածը պատմության մեջ է մտել որպես փետրվարյան իրադարձություններ Չեխոսլովակիայում։ Իր հերթին, Մասարիկը չի մասնակցել ելույթներին և մնացել է որպես Արտաքին գործերի նախարար։ Նա միակ անկուսակցական նախարարն էր Գոտվալդի կաբինետում։

Մահ խմբագրել

Հուշատախտակ այն տան պատին, որտեղ ապրել է Յան Մասարիկ

1948 թվականի մարտի 10-ին Յան Մասարիկին մահացած են գտել Արտաքին գործերի նախարարության շենքի բակում («Պրահայի երրորդ դեֆենեստրացիա»)։ Նա պիժամայով պառկած է եղել դեպի լոգարան տանող պատուհանի տակ։ Նախնական քննության արդյունքում պարզվել է, որ նա ինքնասպան է եղել։

1968 թվականին Պրահայի դեպքերի ժամանակ իշխանությունները ձեռնարկել են նոր հետաքննություն Մասարիկի մահվան հանգամանքների վերաբերյալ, ինչը բացառել է պատահական անկման հավանականությունը։ Երրորդ հետաքննությունը, որն իրականացվել է 1990-ականներին, նույնպես հավաստել է ինքնասպանության փաստը։

Միևնույն ժամանակ, 1992 թվականին Բեռլինում Չեխիայի դեսպանատուն է եկել ոմն Լեոնիդ Պարշինը, ով հայտարարեց, որ իր մայրը՝ Ելիզավետան (1913-2002), ՆԳԺԿ–ՊԱՆ-ի կադրային աշխատակից էր և գիտի Մասարիկին սպանած մարդուն^[9]։ 1994 թվականի մարտի 28-ին, «Վրեմեչկո» հաղորդման եթերում, Ելիզավետա Պարշինան հայտարարեց, որ Մասարիկը սպանվել է ՊԱՆ-ի գործակալի կողմից, բայց հրաժարվեց տալ նրա անունը^[10]։ Մի քանի տարի անց «Ազատություն» ռադիոկայանի հաղորդավար Վլադիմիր Տոլցը և Չեխիայի քրեական ոստիկանության կոմունիստական հանցագործությունների փաստաթղթավորման և հետաքննության գրասենյակի աշխատակից, գնդապետ Իլյա Պրավդան հայտարարեցին, որ Ելիզավետա Պարշինան բացահայտել է Մասարիկին սպանողների անունները։ Նրա խոսքով, սպանությունը կազմակերպել էր ԽՍՀՄ Պետական անվտանգության նախարարության խորհրդային զորքերի խմբավորման վարչության պետ Միխայիլ Բելկինը, իսկ սպանության անմիջական կատարողը եղել է կրտսեր օպերլիազոր Բոնդարենկոն^[10]^[11]։

Մասարիկի նախկին քարտուղար Անտոնին Սումին 2002 թվականին հայտարարել էր, որ չի հավատում սպանության վարկածներին և դեռ հավատում է, որ իր ղեկավարը ինքնասպան է եղել, Սամի խոսքով, իր կյանքի վերջին օրերին Masaryk-ը ծանր ընկճվածության մեջ էր և հավանաբար որոշել է ինքնասպան լինել^[12]։

2001-2003 թվականներին Պրահայի ոստիկանության կողմից իրականացվել էր նոր հետաքննություն, որի արդյունքում պարզվել էր, որ Մասարիկը սպանվել է անհայտ անձի կամ անձանց խմբի կողմից^[13]։ Դատաբժշկական փորձագետ Իրժի Ստրաուսը հայտարարեց, որ Մասարիկը ծանր մարդ էր և իհարկե սպորտսմեն չէր, ցած նետվելու դեպքում շենքին շատ ավելի մոտ վայրէջք կկատարեր։ Նա պնդում էր, որ այն փաստը, որ Մասարիկին գտել են պատուհանից ավելի քան երկու մետր հեռավորության վրա, վկայում է այն մասին, որ նրան դուրս են հրել պատուհանից։ Նա նաև նշել է, որ Մասարիկը վայրէջք է կատարել ոտքերի վրա՝ ենթադրելով, որ նա փորձել է փրկվել 14 մետր բարձրության անկումից^[14]։ Կոմունիզմի հանցագործությունների փաստաթղթավորման և հետաքննության բյուրոն հայտարարում է, որ իրենք ստիպված են եղել կարճել գործը, քանի որ Ռուսաստանի իշխանությունները հրաժարվում են նյութեր տրամադրել, որոնք կարող են օգնել մարդասպանների հայտնաբերմանը։

Ընտանիք խմբագրել

1924-1931 թվականներին Մասարիկն ամուսնացած էր Ֆրենսիս Կրեյն Լիզերբիի հետ։ Նա հայտնի արդյունաբերող, բանկիր և դիվանագետ Չարլզ Ռիչարդ Կրեյնի դուստրն էր, ջրատար խողովակների ու սարքավորումների և վերելակների արտադրության խոշոր ընկերության ժառանգորդը և Չեխոսլովակիայում ԱՄՆ դեսպան Ռիչարդ Տելլեր Կրեյնի երկրորդ քույրը։ Լիզերբիի հետ ամուսնության ընթացքում Մասարիկը ունեցավ երեք որդեգրված երեխա. Չարլզ, Ռոբերտ կրտսեր և Ռիչարդ Կրեյն Լիզերբի, որոնք ծնվել են Ռոբերտ Լիզերբիի հետ Ֆրենսիսի ամուսնության ընթացքում։ Մասարիկը սեփական երեխաներ չուներ։

Հրապուրանք երաժշտությամբ խմբագրել

Վաղ տարիքից Մասարիկը հրապուրվել է երաժշտությամբ և նույնիսկ ցանկացել է երաժիշտ դառնալ։ Հենց այս պատճառով, իր որդուն «անլուրջ» զբաղմունքից շեղելու համար, Թոմաշ Մասարիկը նրան ուղարկել է ԱՄՆ։ Այստեղ, բացի պողպատաձուլական ընկերությունում աշխատելուց, Յանը որպես դաշնակահար մասնակցել է առաջին համր կինոֆիլմերի նկարահանումներին։

Լինելով Արտաքին գործերի նախարար՝ քաղաքական գործիչների և դիվանագետների մասնակցությամբ երեկույթներից և պաշտոնական հանդիպումներից հետո Մասարիկը հաճախ դաշնամուր է նվագել։

Ծանոթագրություններ խմբագրել

↑ ^1,0 ^1,1 ^1,2 ^1,3 ^1,4 Bibliothèque nationale de France data.bnf.fr (ֆր.): տվյալների բաց շտեմարան — 2011.
↑ ^2,0 ^2,1 ^2,2 ^2,3 ^2,4 Discogs — 2000.
↑ ^3,0 ^3,1 Բրոքհաուզի հանրագիտարան (գերմ.)
↑ ^4,0 ^4,1 ^4,2 Encyclopædia Britannica
↑ https://www.brno.cz/obcan/vyznamne-osoby-a-vyroci/cestni-obcane-mesta-brna-1918-1989/
↑ https://www.muni.cz/o-univerzite/vyznamenani/cestne-doktoraty-udelene-mu?page=9
↑ http://www.masarykovohnuti.cz/userdata/cas/cas111.pdf
↑ PRECLÍK Vratislav. Masaryk a legie (Masaryk and legions, Масарик и Легии), Ваз. Книга, váz. kniha, 219 str., vydalo nakladatelství Paris Karviná, Žižkova 2379 (734 01 Karviná-Mizerov, CZ) ve spolupráci s Masarykovým demokratickým hnutím (изданная издательством «Пари Карвина», «Зишкова 2379» 734 01 Карвин, в сотрудничестве с демократическим движением Масаpика, Прага) , 2019, ISBN 978-80-87173-47-3, str. 140-180
↑ Радио Прага — Раскрыть смерть Яна Масарика помогут лишь российские архивы
↑ ^10,0 ^10,1 ТАСС не уполномочен заявить: «завещание» Яна Масарика(չաշխատող հղում)
↑ Виталий Ярошевский (2011 թ․ դեկտեմբերի 15). ««Господин Сталин, мне остается только умереть...»». Новая газета (ռուսերեն). Новая газета. Վերցված է 2019 թ․ սեպտեմբերի 29-ին.
↑ Последняя ночь Яна Масарика — Известия
↑ Rob Cameron (2004 թ․ հունվարի 6). «Police close case on 1948 death of Jan Masaryk - murder, not suicide». Radio Prague International (անգլերեն). Վերցված է 2019 թ․ սեպտեմբերի 29-ին.
↑ Ladislava Kremličková (2005 թ․ ապրիլի 18). «JAN MASARYK (úvahy o jeho smrti)» (PDF). Policie ČR (չեխերեն). Վերցված է 2019 թ․ սեպտեմբերի 29-ին.

Արտաքին հղումներ խմբագրել

Михал Лаштовичка Томаш Гарриг Масарик, его сын Ян и их любовь к музыке // Radio Praha : Радио (текстовая версия). — 11 марта 2002.
Биография на hrono.ru

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Յան Մասարիկ» հոդվածին։

[_34ff1b0fe00a309d-1] 1,0 ^1,1 ^1,2 ^1,3 ^1,4 Bibliothèque nationale de France data.bnf.fr (ֆր.): տվյալների բաց շտեմարան — 2011.

[_57d8780ca590269e-2] 2,0 ^2,1 ^2,2 ^2,3 ^2,4 Discogs — 2000.

[_09baa954257c0992-3] 3,0 ^3,1 Բրոքհաուզի հանրագիտարան (գերմ.)

[_93c9d0c9550ffd66-4] 4,0 ^4,1 ^4,2 Encyclopædia Britannica

[_cb03b09fe67734c7-5] ttps://www.brno.cz/obcan/vyznamne-osoby-a-vyroci/cestni-obcane-mesta-brna-1918-1989/

[_c8e5cf3e8f974b2b-6] ttps://www.muni.cz/o-univerzite/vyznamenani/cestne-doktoraty-udelene-mu?page=9

[_75e0e0f33ab3e9f3-7] ttp://www.masarykovohnuti.cz/userdata/cas/cas111.pdf

[8] PRECLÍK Vratislav. Masaryk a legie (Masaryk and legions, Масарик и Легии), Ваз. Книга, váz. kniha, 219 str., vydalo nakladatelství Paris Karviná, Žižkova 2379 (734 01 Karviná-Mizerov, CZ) ve spolupráci s Masarykovým demokratickým hnutím (изданная издательством «Пари Карвина», «Зишкова 2379» 734 01 Карвин, в сотрудничестве с демократическим движением Масаpика, Прага) , 2019, ISBN 978-80-87173-47-3, str. 140-180

[9] Радио Прага — Раскрыть смерть Яна Масарика помогут лишь российские архивы

[autogenerated1-10] 10,0 ^10,1 ТАСС не уполномочен заявить: «завещание» Яна Масарика(չաշխատող հղում)

[11] Виталий Ярошевский (2011 թ․ դեկտեմբերի 15). ««Господин Сталин, мне остается только умереть...»». Новая газета (ռուսերեն). Новая газета. Վերցված է 2019 թ․ սեպտեմբերի 29-ին.

[12] Последняя ночь Яна Масарика — Известия

[13] Rob Cameron (2004 թ․ հունվարի 6). «Police close case on 1948 death of Jan Masaryk - murder, not suicide». Radio Prague International (անգլերեն). Վերցված է 2019 թ․ սեպտեմբերի 29-ին.

[14] Ladislava Kremličková (2005 թ․ ապրիլի 18). «JAN MASARYK (úvahy o jeho smrti)» (PDF). Policie ČR (չեխերեն). Վերցված է 2019 թ․ սեպտեմբերի 29-ին.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]