Վիքիպեդիա

Պարկինսոնի հիվանդություն

(Վերահղված է Պարկինսոնյան հիվանդությունից)

Պարկինսոնի հիվանդություն (ՊՀ)` գլխավորապես կենտրոնական նյարդային համակարգի շարժողական (մոտոր) գործառույթը խաթարող դեգեներատիվ խանգարում[1]։ Հիվանդության զարգացմանը զուգահեռ ոչ շարժողական ախտանշանների տարածվածությունը հարաճում է[1][2]։ Ախտանշանները հարաճում են դանդաղ, ժամանակի ընթացքում[1]։ Հիվանդության սկզբնական շրջանում ակնհայտ նշաններն են դողը, ռիգիդությունը, դանդաղկոտությունը և քայլելու դժվարությունը[1]։ Մտածելու կարողության և վարվելակերպի խնդիրներ նույնպես կարող են նկատվել[3]։ Դեմենցիան ավելի տարածուն բնույթ է կրում հիվանդության ուշ փուլերում[3]։ Դեպրեսիան և անհանգստությունը տարածված են ՊՀ ունեցող հիվանդների ավելի քան մեկ երրորդի մոտ[3]։ Այլ ախտանշանները ներառում են զգացական, քնի և հոգեհուզական խնդիրներ[1][3]։ Գլխավոր շարժողական ախտանշանները ամբողջացվելով անվանվում են «պարկինսոնիզմ» կամ «պարկինսոնյան համախտանիշ»[2][4]։

Պարկինսոնի հիվանդություն
Հիվանդը, ով տառապում է պարկիսոնի հիվանդությամբ։
Տեսականբուժելի/հազվագյուտ հիվանդություն, հազվագյուտ հիվանդություն, հիվանդության կարգ և ախտանիշ կամ նշան
Հիվանդության ախտանշաններդող, spasticity?, Հիպոկինեզիա և gait abnormality?
Բուժաքննությունպոզիտրոն էմիսիոն շերտագրություն, մագնիսառեզոնանսային շերտագրություն, single-photon emission computed tomography? և PDQ39 questionnaire?
Բժշկական մասնագիտություննյարդաբանություն
Անվանվել էՋեյմս Պարկինսոն
Բուժումդեղանյութեր, Վիրաբուժություն և Hyperbaric oxygen therapy?
 Parkinson's disease Վիքիպահեստում

Պարկինսոնի հիվանդության պատճառը դեռևս անհայտ է, սակայն ներկայումս համարվում է, որ դրա զարգացման հարցում ներգրավված են գենետիկան և միջավայրային գործոնները[2]։ Հիվանդության զարգացման հավանականությունն ավելի մեծ է այն մարդկանց մոտ, ում ընտանիքում կան հիվանդությամբ տառապողներ[2]։ Հիվանդության զարգացման հավանականությունը բարձրացած է նաև այն մարդկանց մոտ, ովքեր ենթարկվել են որոշակի պեստիցիդների ազդեցությանը և այն մարդկանց մոտ, ովքեր նախկինում ունեցել են գլխի վնասվածք, մինչդեռ ՊՀ-ի զարգացման ռիսկը նվազած է ծխողների և նրանց մոտ, ովքեր օգտագործում են սուրճ կամ թեյ[2][5]։ Շարժողական ախտանշանները արդյունքն են միջին ուղեղում առկա սև նյութի բջիջների մահվան[1]։ Դրա հետևանքով այդ շրջաններում դոֆամինն անբավարար քանակով է[1]։ Բջիջների մահվան պատճառը հայտնի չէ, սակայն հայտնի է, որ այդ գործընթացում նեյրոններում սպիտակուցներից կազմվում են Լյուիի մարմնիկներ[2]։ Ախտորոշումը հիմնվում է ախտանշանների առկայության վրա, այնպիսի հետազոտությունների ներառմամբ, ինչպիսին նյարդապատկերումն է, որը կիրառվում է այլ հիվանդությունների բացառման համար[1]։

Պարկինսոնի հիվանդության բուժում չկա, որը կնպաստի ախտանշանների բարելավմանը[1][6]։ Սկզբնական բուժումը սովորաբար կատարվում է հակապարկինսոնային միջոց լևադոպայով (Լ-DOPA), որի արդյունավետության նվազման դեպքում կիրառվում են դոֆամինի համակորդներ (ագոնիստ)[3]։ Հիվանդության հարաճմանը (պրոգրեսիա) և նեյրոնների կորստին զուգահեռ այս միջոցները դառնում են քիչ արդյունավետ և միևնույն ժամանակ հարուցում են բարդություն՝ ոչ կամային շարժումներ[3]։ Դիետան և վերականգնողական թերապիայի որոշ ձևեր ցուցաբերել են որոշակի արդյունավետություն ախտանշանների բարելավման հարցում[7][8]։ Սուր դեպքերում, երբ դեղերն անարդյունավետ են, կատարվում է վիրաբուժական միջամտություն՝ միկրոէլեկտրոդների տեղադրմամբ ուղեղի խորը խթանում, որը նվազեցնում է շարժողական ախտանշանների արտահայտվածությունը[1]։ ՊՀ-ի ոչ շարժողական խանգարումների համար, ինչպիսին քնի և հոգեհուզական խանգարումներն են, բուժումը մեծ արդյունավետություն չի գրանցել[2]։ 2015 թվականի դրությամբ ՊՀ ունեցող հիվանդների քանակը 6,2 մլն էր, ինչի հետևանքով ընդհանուր առմամբ գրանցվել է 117,400 մահ[9][10]։ Պարկինսոնի հիվանդությունը սովորաբար զարգանում է 60 անց մարդկանց մոտ, ում մոտավորապես մեկ տոկոսը տառապում է հիվանդությամբ[1][11]։ Տղամարդիկ ավելի հաճախ են հիվանդանում քան կանայք 3։2 հարաբերությամբ[2]։ Երբ այն դիտվում է մինչև 50 տարեկանների մոտ, ապա կոչվում է վաղ ՊՀ[12]։ Կյանքի տևողության կանխատեսումը ախտորոշումից հետո միջինում կազմում է 7-14 տարի[3]։ Հիվանդությունն անվանվել է անգլիացի բժիշկ Ջեյմս Պարկինսոնի պատվին, ով 1817թվականին հրապարակել է առաջին մանրամասն նկարագրությունը ցնցումային պարալիզի վերաբերյալ ակնարկում[13][14]։ Հասարակության իրազեկումն ըմդգրկում է Պարկինսոնի համաշխարհային օրը (Ջեյմս Պարկինսոնի ծննդյան օրը, ապրիլի 11) և օգտագործվում է կարմիր վարդակակաչը, որպես հիվանդության խորհրդանիշ[15]։ Պարկինսոնով հիվանդ մարդկանց ցանկը, ովքեր նպաստել են հասարակության իրազեկմանը, ընդգրկում է դերասան Մայքլ Ջ․ Ֆոքսին, օլիմպիական հեծանվորդ Դեյվիս Ֆիննեյին, պրոֆեսիոնալ բռնցքամարտիկ Մուհամեդ Ալիին և դերասան Ալան Ալդային[16][17][18][19]։

Դասակարգում

խմբագրել

Շարժվելու դժվարությունը, որը հանդիպում է ՊՀ-ի ժամանակ կոչվում է պարկինսոնիզմ, որը բացատրվում է որպես բրադիկինեզիա (կամային շարժումներ կատարելու դանդաղում, արագության հարաճուն նվազմամբ և կրկնվող շարժումներ, ինչպիսին են մատների դողը[20]) համակցվող 3 այլ ախտանշանների հետ․ մկանային (կապարե փող կամ ատամնանիվ) ռիգիդություն, հանգստի դող և կեցվածքային անկայունություն։ Բազմաթիվ այլ խանգարումներ կարող են ունենալ պարկինսոնիզմի շարժողական խնդիրները[21][22]։

Պարկինսոնի հիվանդությունը պարկինսոնիզմի հանդիպման ամենատարածված ձևն է և երբեմն կոչվում է իդեոպաթիկ պարկինսոնիզմ, որը նշանակում է պարկինսոնիզմ չբացահայտված պատճառից[6][23]։ Պարկինսոնիզմի բացահայտված պատճառներից են թույները, ինֆեկցիաները, դեղերի կողմնակի ազդեցությունները, մետաբոլիկ (նյութափոխանակային) խանգարումները և ուղեղի վնասվածքները, ինչպիսին կաթվածն է (ինսուլտ)։ Մի շարք նեյրոդեգեներատիվ խանգարումների ժամանակ նույնպես կարող է դիտվել պարկինսոնիզմ և երբեմն դրանք անվանվում են «ատիպիկ պարկինսոնիզմ» կամ «Պարկինսոն պլյուս» համախտանիշ (հիվանդություններ պարկինսոնիզմով, համակցված այլ ախտանշանների հետ, որոնք տարբերակում են դրանց ՊՀ-ից)։ Դրանք ներառում են համակարգային բազմակի ատրոֆիաները, հարաճող վերկորիզային պարալիզը, կեղևահիմային (կորտիկոբազալ) դեգեներացիան և դեմենցիան Լյուիի մարմնիկներով (ԴԼՄ)[6][24]։

Գիտնականները երբեմն Պարկինսոնի հիվանդությունը դասակարգում են որպես սինուքլեինոպաթիա (ուղեղում ալֆա-սինուքլեին սպիտակուցի ախտաբանական կուտակման հիման վրա), տարբերակելու համար այլ նեյրոդեգեներատիվ հիվանդություններից, ինչպիսին Ալցհեյմերի հիվանդությունն է, որի ժամանակ ուղեղում կուտակվում են տաու սպիտակուցներ[25]։ Զգալի կլինիկական և ախտաբանական նմանություններ կան տաուպաթիաների և սինուքլեինոպաթիաների միջև։ Ի տարբերություն Պարկինսոնի հիվանդությանը, Ալցհեյմերի հիվանդությունը ավելի հաճախ արտահայտվում է հիշողության կորստով և ՊՀ-ի հիմնական նշանները (դանդաղկոտություն, դող, կարծրություն և կեցվածքային անկայունություններ) սովորաբար չեն հանդիպում Ալցհեյմերի հիվանդության ժամանակ։

Դեմենցիան Լյուիի մարմնիկներով, մեկ այլ սինուքլեինոպաթիա է և ունի շատ նմանություններ ախտաբանությունում, հատկապես ՊՀ-ի դեմենցիայի հետ համակցված ենթատեսակների հետ, որոնք հայտնի են որպես Պարկինսոնի հիվանդության դեմենցիա։ ՊՀ-ի և ԴԼՄ-ի փոխհարաբերությունը բարդ է և մինչև վերջ չբացահայտված[26]։ Դրանք կարող են հանդես գալ որպես մեկ շարունակական բնույթ ունեցող հիվանդության մասնիկներ՝ բազմազան տարբերակիչ կլինիկական և ախտաբանական նշաններով կամ արտահայտվել որպես առանձին հիվանդություններ[26]։

Նշաններ և ախտանշաններ

խմբագրել
 
Պարկինսոնով հիվանդ մարդու առաջ ծալված կեցվածքով քայլքի պատկեր՝ արված 1892 թվականին[27]։

Պարկինսոնի հիվանդության ամենաճանաչելի և բնորոշ ախտանշանները շարժողական (մոտոր) են[28]։ Ոչ շարժողական ախտանշանները, որոնք ընդգրկում են ավտոնոմ (ինքնավար նյարդային համակարգի) խաթարում, նյարդահոգեբուժական խնդիրներ (տրամադրության, ճանաչողական, վարվելակերպի կամ մտածելակերպի փոփոխություններ), զգացական (հատկապես հոտառության փոփոխություն) և քնի խանգարումներ նույնպես հաճախ են հանդիպում։ Այս ոչ շարժողական խանգարումներից որոշները կարող են առկա լինել ախտորոշման ժամանակ[28]։

Շարժողական

խմբագրել

Չորս շարժողական ախտանշանները համարվում են հիմնական ՊՀ-ի ժամանակ․ հանգստի դող, դանդաղաշարժություն (բրադիկինեզիա), ռիգիդություն և կեցվածքային անկայունություն[28]։

Ամենահաճախ հանդիպող նշանը հանգստի ժամանակ ձեռքի դանդաղ ցնցումն է, որն անհետանում է ախտահարված ձեռքի կամային շարժման դեպքում և խորը քնի ժամանակ[28]։ Որպես կանոն ի հայտ է գալիս դող մեկ ձեռքի վրա, որը հիվանդության հարաճման հետևանքով ի վերջո ընդգրկում է երկու ձեռքն էլ[28]։ ՊՀ-ի դողի հաճախությունը 4-6 հերցի սահմաններում է մեկ վայրկյանում։ Դողն ունի հաբի գլորման (pill-rolling) բնույթ, որը արտահայտվում է ցուցամատը և բթամատը միմյանց հպելով և շրջանաձև շարժում կատարելով[28]։ Եզրույթը ծագել է ՊՀ ունեցող մարդկանց շարժումները դեղապատրաստման գործընթացին (ձեռքով հաբի պատրաստելուն) նմանեցնելու հետևանքով[29]։

Բրադիկինեզիան (դանդաղաշարժություն) դիտվում է ՊՀ-ի բոլոր դեպքերում, ծագում է մոտոր պլանավորման խանգարման հետևանքով և կապվում է շարժման ամբողջ գործընթացի դժվարությունների հետ՝ պլանավորումից մինչև շարժման սկիզբ և այնուհետև դրա ավարտ։ Հաջորդական և միաժամանակյա շարժումների իրագործումը խաթարված է։ Բրադիկինեզիան Պարկինսոնի հիվանդության ամենասահմանափակող ախտանշանն է, որը հարուցում է դժվարություններ առօրյա գործողությունների կատարման ժամանակ, ինչպիսիք են հագնվելը, սնվելը և լոգանք ընդունելը։ Այն բերում է միաժամանակ երկու՝ իրարից անկախ գործողություն կատարելու դժվարացմանը և կարող է ավելի շատ դրսևորվել հոգեհուզական սթրեսի կամ ուղեկցող հիվանդությունների առկայության դեպքում։ Հակադարձաբար, ՊՀ ունեցողները կարող են հաճախ ավելի հեշտորեն վարել հեծանիվ կամ աստիճաններով բարձրանալ քան քայլել հարթակով։ Մինչ շատ բժիշկներ կարող են նկատել բրադիկինեզիան, դրա պաշտոնապես հաստատման համար հիվանդները պետք է կատարեն կրկնողական շարժումներ ձեռքերով և ոտնաթաթերով[30]։

Ռիգիդությունը մկանների կարծրությունն է, որը դրսևորվում է բարձրացած մկանային տոնուսի, ավելորդ և շարունակական կծկումների ձևով և ինչի հետևանքով բարձրանում է վերջույթի դիմադրությունը շարժման հանդեպ[28]։ ՊՀ-ի ժամանակ ռիգիդությունը կարող է լինել միօրինակ («կապարե փող») կամ ատամնանիվի աշխատանքի նմանությամբ[6][28][31][32]։ Դողի և բարձրացած տոնուսի համակցումը համարվում է ատամնանիվային ռիգիդության հիմքը[33]։ Ռիգիդությունը կարող է ուղեկցվել հոդացավերով․ այդպիսի ցավերը հաճախ հիվանդության դրսևորման վաղ նշաններից են[28]։ Պարկինսոնի հիվանդության վաղ շրջաններում, ռիգիդությունը հաճախ ասիմետրիկ է և հակված են ախտահարման պարանոցի և ուսերի մկանները, դեմքի և վերջույթների մկաններից առաջ[34]։ Հիվանդության հարաճման հետ մեկտեղ ռիգիդությունն ընդգրկում է ամբողջ մարմինը և նվազեցնում շարժվելու կարողությունը։

Կեցվածքային անկայունությունը բնորոշ է հիվանդության ուշ շրջաններին, բերում է հավասարակշռության խախտմանը և հաճախակի ընկնելուն[35], վստահության կորստին և շարժունակության նվազմանը[36]։ Անկայունությունը սովորաբար բացակայում է սկզբնական շրջաններում, հատկապես երիտասարդ անձանց մոտ և հատկապես մինչ երկկողմանի ախտանշանների զարգացումը[37]։ ՊՀ ունեցողների մինչև 40%-ը կարող է ունենալ անկումներ և մոտավորապես 10%-ի մոտ անկումները կարող են դրսևորվել ամեն շաբաթ, ինչ կապված է հիվանդության արտահայտման սրությունից[28]։

Այլ ճանաչված մոտոր նշաններից են քայլվածքի և կեցվածքի խանգարումները, ինչպիսին է ֆեստինացիան (սրընթաց տատանողական քայլեր և առաջ ծալված դիրք, երբ քայլում են, չծալված ձեռքերը ճոճելով)։ Քայլվածքի հանկարծակի ընդհատումը (կարճատև կանգառներ քայլելիս, երբ թվում է թե ոտքը խրվել է գետնի մեջ, հատկապես շրջադարձ կատարելու կամ ուղղությունը փոխելու փորձի դեպքում), ոչ պարզ, մոնոտոն հանգիստ խոսքը, դեմքի դիմականման արտահայտությունը և ձեռագիրը, որը շարունակաբար փոքրանում է հանդիսանում են այլ տարածված ախտանշաններ[38]։

Նյարդահոգեբուժական

խմբագրել

Պարկինսոնի հիվանդությունը կարող է պատճառ հանդիսանալ նյարդահոգեկան խանգարումների, որոնք կարող են լինել մեղմից մինչև սուր աստիճանով։ Դրանք ընդգրկում են կոգնիտիվ (ճանաչողական), տրամադրության, վարվելակերպի և մտածելակերպի փոփոխություններ[28]։

Կոգնիտիվ խանգարումները կարող են ի հայտ գալ հիվանդության վաղ շրջաններում, երբեմն մինչ ախտորոշելը և հիվանդության ընթացքի հետ կրել ավելի տարածուն բնույթ[28][39]։ Ճանաչողական ամենատարածված խանգարումները ՊՀ-ի ժամանակ ղեկավարման դժվարություններն են, որոնք ընդգրկում են նախագծումը, կոգնիտիվ ճկունությունը, աբստրակտ մտածելակերպը, կանոնների պահպանումը, անհարկի գործողությունների կանխումը, անհրաժեշտ գործողությունների կատարումը, աշխատանքային հիշողությունը և ուշադրության կենտրոնացումը[39][40]։ Այլ կոգնիտիվ դժվարություններն են դանդաղած կոգնիտիվ մշակման արագությունը, վերհիշելու կարողության խափանումը, ընկալման և ժամանակի զգացողության խափանումները[39][40]։ Այնուամենայնիվ վերհիշելու կարողությունը բարելավվում է, երբ կիրառվում են հուշումներ[39]։ Տեսատարածական կողմնորոշման դժվարությունները նույնպես հիվանդության մասն են կազմում և նկատվում են, երբ անձը անցնում է դիմային ճանաչման և նկարված գծերի տարածական ընկալման թեստեր[39][40]։

Ի համեմատ ընդհանուր բնակչությանը, ՊՀ ունեցող անձի մոտ երկուսից վեց անգամ բարձրացած է դեմենցիայի զարգացման հավանականությունը[28][39]։ ՊՀ-ով տարապողների մինչև 78%-ը ունի Պարկինսոնի հիվանդության դեմենցիա[41]։ Դեմենցիայի տարածվածությունը աճում է տարիքի հետ[42]։ Դեմենցիան ասոցացվում է ՊՀ ունեցողների և նրանց խնամակալների կյանքի որակի նվազման, մահացության բարձրացման և բուժքույրական խնամքի անհրաժեշտության հետ[39]։

Ազդակի կառավարման խանգարումները, որոնք ընդգրկում են ախտաբանական խաղամոլությունը, սեռական ցանկության բարձրացումը, շատակերությունը, ծախսեր կատարելու հակումը և չափից դուրս մեծահոգության ցուցաբերումը հարուցվում են օրալ (մարսողական ճանապարհով) ընդունվող ակտիվ դոֆամինի համակորդների (ագոնիստ) պատճառով։ Դոֆամինի կարգավորման խանգարման համախտանիշը՝ դեղեր ընդունելու ցանկության բարձրացումը, լևադոպայի կիրառման հազվադեպ բարդություններից է[43]։

Պահվածքի և տրամադրության փոփոխությունները ավելի տարածված են առանց կոգնիտիվ խանգարումների ՊՀ ունեցողների մոտ, քան ընդհանուր բնակչության շրջանում և սովորաբար դիտվում են դեմենցիայով ուղեկցվող ՊՀ ունեցողների մոտ։ Տրամադրության ամենատարածված խանգարումները դեպրեսիան, ապաթիան և անհանգստությունն են[28]։ Դեպրեսիայի ախտորոշումը բարդացած է այն հանգամանքով, որ դեպրեսիայի ժամանակ մարմնի լեզուն կարող է քողարկվել որպես ՊՀ՝ ընդգրկելով տխուր, մտահոգ դեմքի արտահայտություն, մեղավոր հայացք, դանդաղ շարժումներ և մոնոտոն խոսք։ ՊՀ մարդկանց մինչև 30%-ը կարող են ունենալ անհանգստության նշաններ, որոնք կարող են դրսևորվել ընդհանուր անհանգստության խանգարումից մինչև սոցիալական ֆոբիա, խուճապային խանգարումներ և օբսեսիվ կոմպուլսիվ խանգարումներ։ Դրանք նպաստում են կյանքի որակի անկմանը և մոտոր ախտանշանների սրացմանը, ինչպիսիք են տատանման կամ ընդհատման դրսևորումները։

Փանդինգը (punding), որը կրկնողական, աննպատակ կարծրատիպային (ստերեոտիպային) պահվածքն է մի քանի ժամ շարունակ, հակապարկինսոնային բուժման բարդություններից է։

Պատրանքները (հալյուցինացիա) և մոլորվածությունը հանդիպում են ՊՀ ունեցողների մոտավորապես 50%-ի շրջանում և ազդարարում են դեմենցիայի ի հայտ գալու մասին։ Դրանք տատանվում են փոքր պատրանքներից՝ «անցման զգացումից» (ինչ-որ բան արագ անցնում է մարդու կողքով) կամ «ներկայության զգացումից» (անձը կարծում է, որ ինչ-որ բան կամ ինչ-որ մեկը կանգնած է իր հետևում) մինչև վառ, պատկերավոր խանգարումներ՝ կազմավորված տեսողական պատրանքներ և պարանոիդ մտքեր։ Լսողական պատրանքները բնորոշ չեն ՊՀ-ին և հիվանդների կողմից հազվադեպ են նկարագրվում ձայներ։ Ներկայումս մեծապես կա համոզմունք, որ փսիխոզը ՊՀ-ի անբաժանելի մասն է։ Մոլորություններով փսիխոզը և զառանցանքները համարվում են հակապարկինսոնային դեղերով բուժման անցանկալի ազդեցություն և կարող են նաև հարուցվել միզասեռական ինֆեկցիաներով (քանի որ հաճախ հանդիպում են թույլ չափահասների մոտ), բայց դեղերը և ինֆեկցիան միակ գործոնները չեն և ուղեղի ախտաբանությունն ու նյարդամիջնորդանյութերի կամ դրանց ընկալիչների փոփոխությունները (օրինակ՝ ացետիլխոլին, սերոտոնին) նույնպես համարվում են կարևոր գործոն ՊՀ-ի ժամանակ փսիխոզի զարգացման հարցում[44][45]։

Այլ

խմբագրել

Ի հավելում նյարդահոգեբուժական և մոտոր խանգարումներին, ՊՀ-ն կարող է ախտահարել այլ գործառույթներ։

Քնի խանգարումները հիվանդության հատկանիշներից են և դեղերի օգտագործման հետևանքով կարող են վատթարանալ[28]։ ախտանշանները կարող են դրսևորվել որպես ցերեկային քնկոտություն (նարկոլեպսիային նմանվող, քնելու ցանկության հանկարծակի գրոհներ), խանգարումներ քնի՝ աչքերի արագ շարժման (ԱԱՇ) փուլում կամ անքնություն[28]։ ԱԱՇ պահվածքային խանգարումը, որի դեպքում մարդիկ իրենց երազներում կատարվող իրադարձությունները իրականում իրականացնում են՝ հաճախ վնասելով իրենց կամ իրենց կողակցին, կարող է սկսվել շատ տարիներ առաջ մինչև մոտոր կամ ճանաչողական խանգարումների կամ ԴԼՆ-ի զարգացումը[46]։

Ինքնավար նյարդային համակարգի խանգարումները կարող են բերել օրթոստատիկ թերճնշման (կանգնելիս ճնշման անկում), յուղոտ մաշկի և բարձրացած քրտնարտադրության, ակամա միզարձակման և փոփոխված սեռական ֆունկցիայի[28]։ Փորկապությունը և ստամոքսի դատարկման խանգարումը (ստամոքսի շարժունակության խանգարում) կարող են լինել բավական մեծ դիսկոմֆորտի (տհաճություն) պատճառ և նույնիսկ վտանգ հանդիսանալ առողջության համար[7]։ Ընկալման փոոփոխությունները կարող են ընդգրկել հոտառության, տեսողության, ցավի ընկալման խանգարումներ և պարեսթեզիաներ (ծակծկոցներ և թմրածություն)[28]։ Բոլոր այս ախտանշանները կարող են ի հայտ գալ հիվանդության ախտորոշումից տարիներ առաջ[28]։

Պատճառներ

խմբագրել

Շատ ռիսկի գործոններ են առաջարկվել՝ հիմնվելով հիվանդության հավանական մեխանիզմների վրա, սակայն ոչ մեկը ամբողջապես չի ապացուցվել[47]։ Ամենահաճախ հանդիպող կապը հիվանդության զարգացման հետ ունեն պեստիցիդների ազդեցությանը ենթարկված անձինք, ում մոտ ռիսկը բարձրացած է և ծխողները, ում մոտ ռիսկը նվազած է[47][48]։ Կա հավանական կապ ՊՀ-ի և H. pylori ինֆեկցիայի միջև, որը կարող է կանխել որոշ դեղերի ներծծումը, որոնց շարքում է նաև լևադոպան[49][50]։

Միջավայրի գործոններ

խմբագրել

Պեստիցիդների ազդեցությանը ենթարկվելը և անցյալում գլխի վնասվածք ունենալը կապվում է Պարկինսոնի հիվանդության զարգացման ռիսկի բարձրացման հետ։ Երբեք չծխած և երբեք կոֆեին պարունակող խմիչքներ չօգտագործած մարդկանց մոտ ՊՀ-ի զարգացման ռիսկը մի փոքր բարձրացած է[43]։

Ուրատների ցածր խտությունն արյան մեջ նույնպես ասոցացվում է ՊՀ-ի ռիսկի բարձրացման հետ[51]։

Գենետիկա

խմբագրել
 
Պարկին բյուրեղի կառուցվածքը

Հետազոտությունը ցույց է տվել, որ ՊՀ-ն գենետիկ և միջավայրային գործոնների համակցման արդյունք է[2]։ ՊՀ հիվանդների մոտ 15%-ը ունի առաջին աստիճանի բարեկամ, ով նույնպես հիվանդ է[6], իսկ 5-10%-ի մոտ հիվանդությունն առաջացել է որոշակի գեների մուտացիայի արդյունքում[52]։ Այդ գեներից մեկի մուտացիան կրելը կարող է չբերել հիվանդության զարգացմանը և կարող է միայն բարձրացնել մարդու ընկալունակությունը հիվանդության նկատմամբ այլ ռիսկի գործոնների հետ մեկտեղ, որոնք ազդում են նաև հիվանդության սկսման տարիքի, արտահայտման սրության և հարաճման վրա[52]։ Առնվազն 17 աուտոսոմ դոմինանտ և ռեցեսիվ գենային մուտացիաներ են ընդգրկված ՊՀ-ի զարգացման հիմքում, որոնք ներառում են SNCA, LRRK2/PARK8, GBA, PRKN, PINK1, DJ1/PARK7, VPS35, EIF4G1, DNAJC13, CHCHD2 և UCHL1[53][54]:

ՊՀ-ով մարդկանց մինչև 5%-ը ունի GBA-1 գենի մուտացիաներ[55]։ Այս մուտացիաներն առկա են չախտահարված մարդկանց նվազ քան 1%-ի մոտ։ ՊՀ-ի առաջացման ռիսկը աճում է 20-30 անգամ, եթե այս մուտացիաներն առկա են։ Այս մուտացիաների հետ ասոցացված ՊՀ-ն ունի միևնույն հատկանիշները, սակայն հիվանդության հայտնվելու ավելի վաղ տարիք և կոգնիտիվ ու մոտոր խանգարումների ավելի սրընթաց զարգացում։

SNCA գենի մուտացիաները կարևոր են ՊՀ-ում, որովհետև սպիտակուցը, որը կոդավորվում է այս գենով՝ ալֆա-սինուքլեինը, ՊՀ-ի ժամանակ ուղեղում առաջացող Լյուիի մարմնիկների գլխավոր բաղադրիչն է[52]։ Հայտնաբերվել է, որ որոշ գեների մուտացիաները, որոնք ներառում են SNCA, LRRK2 և GBA-ն, հանդիսանում են «եզակի» (սպորադիկ, ոչ ընտանեկան) ՊՀ-ի ռիսկի գործոններ[52]։ Մուտացիաները LRRK2 գենում ընտանեկան և եզակի ՊՀ-ների ամենատարածված պատճառն են․ հանդիպում են ընտանեկան ՊՀ ունեցողների 5%-ի և սպորադիկ ՊՀ ունեցողների 3%-ի մոտ[52][56]։ GBA գենի մուտացիան, Պարկինսոնի հիվանդության զարգացման ամենամեծ ռիսկն է պարունակում[53]։

Պարկինսոն-կապված մի շարք գեներ պատասխանատու են լիզոսոմների, օրգանելների ֆունկցիաների համար, որով դրանք մարսում են բջիջների կենսագործունեության անպետք արգասիքները։ Առաջարկվել է վարկած, որի համաձայն, ՊՀ-ի որոշ դեպքեր հարուցվում են լիզոսոմալ խանգարումների հետևանքով, ինչի հետևանքով նվազում է բջիջների՝ ալֆա-սինուքլեին ճեղքելու հատկությունը[57]։

LRP10 գենի մուտացիաների հետ է ասոցացվում աուտոսոմ դոմինանտ ձևը[58]։

Ախտաֆիզիոլոգիա

խմբագրել
 
Պարկինսոնով հիվանդի ուղեղի սև նյութում հայտնաբերված Լյուիի մարմնիկ (շագանակագույն երանգով)։ Շագանակագույն երանգը ալֆա սինուքլեինի իմունահյուսվածաքիմիական քննության դրական նշանն է։

ՊՀ-ի գլխավոր ախտաբանական բնութագրիչը ուղեղի հիմային հանգույցի բջիջների մահն է (մինչև կյանքի վերջ ախտահարվում է սև նյութի կոմպակտ հատվածի դոֆամին արտազատող նեյրոնների 70%-ը)[56] և Լյուիի մարմնիկների առկայությունը (ալֆա-սինուքլեին սպիտակուցի կուտակումներ) մնացած շատ նեյրոններում։ Այս նեյրոնների մահը ուղեկցվում է աստրոցիտների (աստղաձև գլիալ բջիջներ) մահով և միկրոգլիայի (գլիալ բջիջների մեկ այլ տեսակ) նշանակալի աճով սև նյութում[59]։

Կա հիմային հանգույցը ուղեղի այլ հատվածներին կապող հինգ ուղի։ Դրանք հայտնի են որպես շարժիչ, ակնաշարժ, ասոցիատիվ, լիմբիկ և ակնակապճաճակատային շրջաններ՝ գլխավոր պրոյեկտվող շրջանների անվանումներով[60]։ Դրանք բոլորը ախտահարված են ՊՀ-ի ժամանակ և դրանց խախտումը բացատրում է հիվանդության շատ դրսևորումներ, քանի որ այդ շրջանները ներառված են շատ գործառույթների իրագործման հարցում՝ ընդգրկելով շարժումը, ուշադրությունը և ուսումը[60]։ Գիտականորեն, ամենաշատ հետազոտված շրջանը շարժիչն է[60]։

1980թվականից ընդունված է շարժիչ շրջանի և ՊՀ-ի ժամանակ դրա փոփոխության որոշակի մոդել, որը սակայն այնուհետև ենթարկվել է որոշակի փոփոխությունների[60]։ Այս մոդելի համաձայն, հիմային հանգույցը կանոնավոր կերպով արգելակում է շարժիչ համակարգերի բազմաթիվ դրսևորումները՝ կանխելով դրանց անհարկի ակտիվացումը։ Երբ որոշում է կայացվում կատարել որոշակի շարժում, անհրաժեշտ մոտոր համակարգի արգելակումը նվազում է և այն ակտիվացվում է շարժումը կատարելու համար։ Դոֆամինը մասնակցում է արգելակման նվազեցմանը․ այսպիսով դոֆամինի բարձր մակարդակները հակված են բարձրացնել շարժողական ակտիվությունը, մինչդեռ դրա ցածր քանակների դեպքում, ինչպես ՊՀ-ի ժամանակ է, պահանջվում են ավելի մեծ ջանքեր որևէ շարժում կատարելու համար։ Այսպիսով, դոֆամինի սպառման հետևանքով հարուցվում է հիպոկինեզիա՝ շարժունակության ընդհանուր նվազում[60]։ Դեղերը, որոնք օգտագործվում են ՊՀ-ի բուժման համար, հակադարձաբար կարող են բերել դոֆամինի հավելյալ ակտիվությանը՝ թուլատրելով մոտոր համակարգերի անհարկի ակտիվացումը, ուստի հարուցելով դիսկինեզիա[60]։

Ուղեղի բջիջների մահ

խմբագրել

Կան ուղեղի բջիջների կորստի մեխանիզմների մի շարք վարկածներ[61]։ Մի մեխանիզմը ենթադրում է ուբիքվիտինին կապված ալֆա-սինուքլեին սպիտակուցի անոմալ կուտակումը վնասված բջիջներում։ Այս անլուծելի սպիտակուցը կուտակվում է նեյրոններում, ձևավորելով ներառուկներ, որոնք կոչվում են Լյուիի մարմնիկներ[56][62]։ Համաձայն Հեիկո Բրաակի կողմից առաջարկված դասակարգմանը, Լյուիի մարմնիկները առաջինը հայտնվում են հոտառական կոճղեզում, երկարավուն ուղեղում և կամրջի ծածկում․ այս շրջանում հիվանդությունը կարող է ընթանալ անախտանշան կամ կարող են դրսևորվել վաղ ոչ մոտոր ախտանշաններ (ինչպես օրինակ հոտառության կորուստն է կամ քնի և ինքնավար համակարգի որոշ խանգարումներն են)։ Հիվանդության հարաճման հետ մեկտեղ, Լյուիի մարմնիկները հայտնվում են սև նյութում, միջին ուղեղում, առաջային ուղեղում և ի վերջո՝ գլխուղեղի նոր կեղևում (neocortex)[56]։ Ուղեղի այս հատվածները նյարդային դեգեներացիայի հիմնական տեղերն են ՊՀ-ի ժամանակ, այնուամենայնիվ, Լյուիի մարմնիկները կարող են չհարուցել բջիջների մահ և կարող են նույնիսկ պաշտպանական բնույթ կրել (եթե անոմալ սպիտակուցները մեկուսացվեն)։ Ալֆա-սինուքլեինի այլ ձևերը (օրինակ՝ օլիգոմերները), որոնք չեն ագրեգացվում Լյուիի մարմնիկներում, կարող են հանդիսանալ այդ սպիտակուցի տոքսիկ (թունավոր) ձևեր[61][62]։ Դեմենցիա ունեցողների մոտ Լյուիի մարմնիկները տարածուն բնույթ են կրում և հաճախ տեղակայված են կեղևի շրջանում։ Նյարդաթելիկների հանգույցները և ծերունական վահանիկները, որոնք բնորոշ են Ալցհեյմերի հիվանդությանը, տարածված չեն, եթե անձը չունի դեմենցիա[59]։
Բջիջների մահվան այլ մեխանիզմները ներառում են պրոտեոսոմալ և լիզոսոմալ համակարգերի խանգարումը և նվազած միտոքոնդրիալ ակտիվությունը[61][63]։ Երկաթի կուտակումը սև նյութում հաճախ դիտվում է սպիտակուցային ներառուկների հետ միացության ձևով։ Դա կարող է կապված լինել օքսիդատիվ սթրեսի, սպիտակուցների ագրեգատների (կուտակումների) և նյարդերի մահվան հետ, սակայն մեխանիզմները մինչև վերջ բացահայտված չեն[64]։

Ախտորոշում

խմբագրել

Բժիշկը ի սկզբանե գնահատում է Պարկինսոնի հիվանդությունը բժշկական պատմության մանրակրկիտ ուսումնասիրության և նյարդաբանական քննության հիման վրա[28]։ Մարդկանց կարող է տրվել լևադոպա, շարժողական որևէ ախտանշանի բարելավման դեպքում ՊՀ ախտորոշումը հաստատելու նպատակով։ Դիահերձման ժամանակ միջին ուղեղում Լյուիի մարմնիկների հայտնաբերումը սովորաբար համարվում է վերջնական ապացույց, որ անձն ունեցել է ՊՀ։ Կլինիկական դրսևորումները, ժամանակի ընթացքում կարող են բացառել Պարկինսոնի հիվանդությունը․ դրանք պետք է պարբերաբար վերանայել ախտորոշման ճշտությունը հաստատելու համար[28][65]։

Այլ գործոնները, որոնք կարող են բերել երկրորդային պարկինսոնիզմի զարգացմանը կաթվածը և դեղերն են[65]։ Պետք է բացառել Պարկինսոն պլյուս համախտանիշները, ինչպիսիք են վերկորիզային պարալիզը և համակարգային բազմակի ատրոֆիան[28]։ Հակապարկինսոնային միջոցները սովորաբար քիչ արդյունավետ են Պարկինսոն պլյուս համախտանիշի համար[28]։ Արագ հարաճումը, կոգնիտիվ վաղ խանգարումները կամ կեցվածքային անկայունությունը, նվազագույն դողը կամ ի սկզբանե ախտահարված շրջանների համաչափությունը մատնացույց են անում ավելի շատ Պարկինսոն պլյուս հիվանդությանը քան հենց ՊՀ-ին[66]։ Գենետիկ ձևերը աուտոսոմ դոմինանտ կամ ռեցեսիվ ժառանգմամբ, երբեմն վերաբերում են ընտանեկան Պարկինսոնի հիվանդությանը կամ ընտանեկան պարկինսոնիզմին[6]։

Բժշկական կազմակերպությունները ստեղծել են ախտորոշման չափորոշիչներ, որպեսզի հեշտացվի և ստանդարտացվի ախտորոշման գործընթացը, հատկապես հիվանդության վաղ փուլերում։ Լայնորեն տարածված է Միացյալ Թագավորության «Queen Square Brain Bank for Neurological Disorders» և ԱՄՆ-ի «National Institute of Neurological Disorders and Stroke» կառույցների չափորոշիչները։ Միացյալ Թագավորության վերոնշյալ չափորոշիչը պահանջում է դանդաղաշարժության (բրադիկինեզիա) համակցությունը կամ ռիգիդության, կամ հանգստի ցնցման (տրեմոր), կամ էլ կեցվածքային անկայունության հետ։ Պետք է բացառել այս ախտանշանների առաջացման այլ հավանական պատճառները։ Ի վերջո, երեք կամ ավել ուղեկցող հատկանիշների առկայությունն անհրաժեշտ է հիվանդության սկզբնական կամ հետագա զարգացման ախտորոշման համար, որոնք են՝ միակողմանի սկիզբ, հանգստի դող, ժամանակի ընթացքում հարաճում, մոտոր ախտանշանների անհամաչափություն, պատասխան լևադոպայի ազդեցությանը առնվազն 5 տարի, կլինիկական արտահայտվածություն առնվազն 10 տարի և հավելյալ լևադոպայով հարուցված դիսկինեզիա[67]։

Դիահերձումների հիման վրա պարզ է դարձել, որ շարժողական խանգարումների հիման վրա մասնագետների կողմից ՊՀ նախնական ախտորոշումների 79,6%-ը համապատասխանել են իրականությանը և ընթացիկ ախտորոշումների 83,9%-ը ճիշտ են եղել։ Երբ կլինիկական ախտորոշումը դրվել է ոչ մասնագետի կողմից, դիահերձման արդյունքում ճշտությունը միջինում կազմում է 73,8%։ Ընդհանուր առմամբ ՊՀ ախտորոշումների 80,6%-ը եղել է ճիշտ, իսկ Brain Bank-ի չափորոշիչների հիման վրա ճիշտ ախտորոշումները կազմել են 82,7%[68]։

Պարկինսոնի հիվանդության և շարժողական խանգարումների համաշխարհային ասոցիացիան առաջարկել է ախտորոշման չափորոշիչներ Պարկինսոնի հիվանդության, ինչպես նաև հիվանդության վաղ շրջանների հետազոտության համար, բայց դրանք դեռևս վավերացման կարիք ունեն[69][70]։

Պատկերում

խմբագրել

Համակարգչային շերտագրությունը (ՀՇ), ՊՀ ունեցողների մոտ, սովորաբար նորմալ է[71]։ ՄՌՇ-ն ժամանակի ընթացքում դարձել է ավելի հավաստի ախտորոշիչ մեթոդ, հատկապես երկաթ-զգայուն T2* և SWI հաջորդականության և մագնիսային դաշտի առնվազն 3T հզորության դեպքում։ Երկու միջոցներով էլ կարող է բացակայել սև նյութի հետինկողմնային շրջանին բնորոշ «ծիծեռնակի պոչի» պատկերը[72]։ Մետա-անալիզի տվյալներով, այդ պատկերի բացակայությունը բարձր զգայունություն և յուրահատկություն ունի հիվանդության ախտորոշման հարցում[73]։ Դիֆուզ ՄՌՇ-ն կարող է օգտագործվել ՊՀ-ի և Պարկինսոն պլյուս համախտանիշի ախտորոշման համար, չնայած դրա ախտորոշիչ արժեքը դեռևս հետազոտման կարիք ունի[71]։ ՀՇ-ն և ՄՌՇ-ն կարող են կիրառվել նաև երկրորդային պարկինսոնիզմ հարուցող հիվանդությունների բացառման, ավելի հաճախ՝ էնցեֆալիտի և քրոնիկ իշեմիկ ինսուլտի, ինչպես նաև հիմային հանգույցի ուռուցքների և հիդրոցեֆալիայի ախտորոշման համար[71]։

Դոֆամինի փոխադրիչների մետաբոլիկ ակտիվությունը հիմային հանգույցում կարող է չափվել PET (Պոզիտրոն էմիսիոն շերտագրություն) և SPECT սկանավորումներով և DaTSCAN-ով, որը դեռևս չունի տարածված կիրառում։ Այն ցուցաբերել է լավ արդյունքներ Պարկինսոնի հիվանդության ախտորոշման հարցում[74]։ Դոֆամին-կախյալ նվազած ակտիվությունը հիմային հանգույցում կարող է օգնել դեղ-հարուցված պարկինսոնիզմի բացառման համար։ Սա ամբողջապես յուրահատուկ չէ, այնուամենայնիվ կարող է դիտվել ՊՀ-ի և Պարկինսոն պլյուս խանգարման ժամանակ[71]։ ԱՄՆ-ում, DaTSCAN-ները միայն FDA-ն (ԱՄՆ-ի սննդի և դեղորայքի ասոցիացիա) է հաստատել, որպես Պարկինսոնի հիվանդության և Պարկինսոնի համախտանիշների տարբերակման միջոց՝ էսենցիալ տրեմորի (դող) հիման վրա[75]։

Տարբերակիչ ախտորոշում

խմբագրել

Այլ ախտաբանությունները, որոնք կարող են ունենալ ՊՀ-ի նման արտահայտություններ, ընդգրկում են[76].

  • Արթրիտը
  • Կեղևահիմային (կորտիկոբազալ) համախտանիշը
  • Լյուիի մարմնիկներով դեմենցիան
  • Դեպրեսիան
  • Դեղորայքով հարուցված պարկինսոնիզմը
  • Փխրուն X քրոմոսոմին ասոցացված դողի/ատաքսիայի համախտանիշը
  • Ճակատքունքային դեմենցիան և 17-րդ քրոմոսոմի հետ կապված պարկինսոնիզմը
  • Հանտինգտոնի հիվանդությունը
  • Հիմային հանգույցի իդեոպաթիկ կրակալումը
  • Բազմակի համակարգային ատրոֆիան
  • Նեյրոդեգեներացիան՝ ուղեղում երկաթի կուտակմամբ
  • Նորմոտենզիվ հիդրոցեֆալիան
  • Մոլուցքային դանդաղկոտությունը
  • Հարաճող վերկորիզային պարալիզը
  • Հոգեծին պարկինսոնիզմը
  • Թույները
  • Վիլսոնի հիվանդությունը
  • Անոթային պարկինսոնիզմը

Կանխարգելում

խմբագրել

Միջին տարիքում վարժությունների կատարումը կարող է նվազեցնել հետագայում Պարկինսոնի հիվանդության զարգացման ռիսկը[8]։ Կոֆեին պարունակող խմիչքների, ինչպիսին սուրճն է, մեծաքանակ օգտագործումը ունի պաշտպանական ազդեցություն և կարող է մեծապես նվազեցնել հիվանդության զարգացման ռիսկը[77]։ Մարդիկ, ովքեր ծխում են ծխախոտ կամ օգտագործում են անծուխ տոբակ, ունեն ՊՀ-ի զարգացման ավելի ցածր ռիսկ և որքան շատ են օգտագործել տոբակ, այնքան ռիսկը ավելի քիչ է։ Հայտնի չէ այս ազդեցության մեխանիզմը։ Հնարավոր է, որ տոբակի օգտագործումը իրոք պաշտպանում է ՊՀ-ից կամ հնարավոր է, որ կա դեռևս չբացահայտված գործոն, որը բարձրացնում է ՊՀ-ի ռիսկը և միաժամանակ նպաստում տոբակից հրաժարմանը կամ հեշտացնում է ծխելը թողնելը[78]։

Ենթադրվում էր, որ հակաօքսիդանտները, ինչպես վիտամին C և E-ն են, պաշտպանում են հիվանդությունից, սակայն հետազոտությունների արդյունքները հակասական էին և ոչ մի դրական ազդեցություն չեն վեր հանել[47]։ Ճարպաթթուների հետ կապված հետազոտությունները նույնպես հակասական արդյունքներ են ցուցաբերել. որոշները հայտնել են պաշտպանական, մյուսները ռիսկը բարձրացնող ազդեցությունների կամ ընդհանրապես ազդեցության բացակայության մասին[47]։ Կան նախնական ցուցումներ հակաբորբոքային դեղերի և կալցիումական անցուղիների պաշարիչների պաշտպանական ազդեցության վերաբերյալ[2]։ 2010 թվականին կատարված մետա-անալիզից պարզ է դարձել, որ ոչ ստերոիդային հակաբորբոքային դեղերի (բացի ասպիրինից) օգտագործումը բերել է ամենաքիչը 15%-ով (երկարատև օգտագործման դեպքում ավելի բարձր) ՊՀ-ի դեպքերի նվազմանը[79]։

Վարում

խմբագրել
 
Պարկինսոնի հիվանդության դեղաբանական բուժում

Պարկինսոնի հիվանդությանը բուժում չկա, սակայն դեղորայքը, վիրահատական միջամտությունը և ֆիզիոթերապիան կարող են մեղմել ախտանշանները և ավելի արդյունավետ լինել քան այլ նյարդաբանական խանգարումների բուժումները, ինչպիսիք են Ալցհեյմերի հիվանդությունը, շարժիչ նեյրոնների հիվանդությունը և Պարկինսոն պլյուս համախտանիշները։ Դեղերի գլխավոր ընտանիքը, որը արդյունավետ է մոտոր ախտանշանների համար լևադոպան է (միշտ համակցվում է դոպա դեկարբոքսիլազի ինհիբիտորի և երբեմն նաև COMT ինհիբիտորի հետ), դոֆամինի ագոոնիստները (համակորդներ) և MAO-B ինհիբիտորները։ Հիվանդության զարգացման աստիճանը և հիվանդության սկսման տարիքը, որոշիչ են դեղախմբի ընտրության հարցում[80]։

Բրաակի դասակարգմամբ՝ Պարկինսոնի հիվանդության ընթացքն ունի վեց փուլ, որոնք օգտագործվում են հիվանդության վաղ, ավելի ուշ և ուշ շրջանները տարբերակելու համար։ Սկզբնական շրջանին, որի ժամանակ որոշ խանգարումներ արդեն իսկ նշմարվում են և պահանջվում է դեղաբանական միջամտություն, հաջորդում են ավելի ուշ շրջանները՝ լևադոպայի օգտագործմանն առնչվող բարդություններով, և երրորդ շրջանը, երբ դոֆամինի դեֆիցիտից և լևադոպայով բուժումից անկախ ախտանշանները գերակշռում են[81]։

Առաջին փուլում բուժման նպատակն է հասնել հավասարակշռության ախտանշանների վերահսկման և բուժման կողմնակի ազդեցությունների միջև։ Լևադոպայով բուժման սկիզբը կարող է հետաձգվել սկզբնական շրջանում MAO-B ինհիբիտորների և դոֆամինի ագոնիստների կիրառման շնորհիվ՝ լևադոպայով պայմանավորված բարդությունների կանխման նպատակով[82]։ Այնուամենայնիվ, լևադոպան մոտոր ախտանշանների բարելավման ամենաարդյունավետ միջոցն է ներկա պահին և չպետք է հետաձգվի դրա կիրառումը այն հիվանդների մոտ, ում կյանքի որակը նվազած է։ Լևադոպա-ասոցացված դիսկինեզիաները ավելի շատ կախված են հիվանդության տևողությունից և սրությունից, քան լևադոպայի կիրառման ժամանակամիջոցից, հետևաբար բուժման հետաձգումը չի բերի առանց դիսկինեզիա ժամանակահատվածի երկարացմանը[83]։

Ավելի ուշ շրջաններում բուժման նպատակն է նվազեցնել ՊՀ ախտանշանները՝ վերահսկելով դեղորայքի արդյունավետության տատանումները։ Դեղի ընդունման հանկարծակի ընդհատումները կամ գերդոզավորումը պետք է կանխվեն[82]։ Երբ օրալ (բերանով) ընդունվող դեղերը չեն բավականացնում ախտանշանների վերահսկման համար, վիրաբուժությունը, ուղեղի խորը խթանումը, ենթամաշկային ցերեկային ապոմորֆինի լուծույթները և էնտերալ դոպա պոմպերը (enteral dopa pumps) կարող են կիրառվել[84]։ Ուշ շրջանի ՊՀ-ն ներկայացնում է մի շարք մարտահրավերներ՝ պահանջելով բազմապիսի բուժումներ, այդ թվում հոգեկան ախտանշանները մասնավորապես դեպրեսիան, օրթոստատիկ հիպոտենզիան (թերճնշում), միզապարկի դիսֆունկցիան և էրեկտիլ դիսֆունկցիան կարգավորելու համար[84]։ Հիվանդության վերջնական փուլերում պալիատիվ խնամք է տարվում հիվանդի կյանքի որակը բարելավելու նպատակով[85]։

Դեղորայք

խմբագրել

Լևադոպա

խմբագրել

ՊՀ-ի մոտոր ախտանշանները ուղեղի հիմային հանգույցում դոֆամինի արտադրության նվազման հետևանք են։ Դոֆամինը չի անցնում արյունուղեղային պատնեշով, հետևաբար այն չի կարող որպես դեղորայք օգտագործվել ուղեղի սպառված դոֆամինային պաշարները լրացնելու համար։ Այնուամենայնիվ, դոֆամինի նախորդ լևադոպան կարող է անցնել ուղեղ, որտեղ այն վերածվում է դոֆամինի, ուստի լևադոպան ժամանակավորապես նվազեցնում է ՊՀ մոտոր ախտանշանները։ Լևադոպան ՊՀ-ի բուժման ամենալայն կիրառություն ունեցող միջոցն է վերջին 40 տարում[82]:

Լևադոպայի միայն 5-10%-ն է անցնում արյունուղեղային պատնեշով։ Մնացորդի մեծ մասը օրգանիզմում վերափոխվում է դոֆամինի, հարուցելով բազմաթիվ կողմնակի ազդեցություններ, այդ թվում՝ սրտխառնոց, փսխում և օրթոստատիկ հիպոտենզիա[86]: Կարբիդոպան և բենսերազիդը դոպա դեկարբոքսիլազի ինհիբիտորներ են, որոնք չեն անցնում արյունուղեղային պատնեշով և կանխում են լևադոպայի փոխարկումը դոֆամինի ուղեղից դուրս՝ նվազեցնելով կողմնակի ազդեցությունները և բարելավելով լևադոպայի անցումը դեպի ուղեղ։ Այս դեղերից մեկը սովորաբար ընդունվում է լևադոպայի հետ, հաճախ համակցված լինելով միևնույն հաբի մեջ[87]:

Լևադոպայի երկարատև օգտագործումը բերում է բարդությունների զարգացմանը. ակամա շարժումներ՝ դիսկինեզիա, դեղի արդյունավետ ազդեցության տատանումներ[82]: Երբ տատանումները մեկնարկում են, անձը անցնում է դեղաբանական դրական ազդեցության ու ախտանշանների նվազման (ակտիվ) և դեղաբանական ազդեցության նվազման և ՊՀ ախտանշանների արտահայտման (պասիվ) շրջանները[82]: Լևադոպայի ավելի ցածր դեղաչափերի օգտագործումը կարող է նվազեցնել բարդությունների արտահայտման սրությունը[88]: Նախկինում, լևադոպա-ասոցացված դիսկինեզիան և տատանումները նվազեցնելու համար որոշ ժամանակով դադարեցնում էին դեղի ընդունումը։ Այս մոտեցումը հիմա չի խրախուսվում, քանի որ կարող է բերել վտանգավոր կողմնակի ազդեցությունների արտահայտմանը, ինչպիսին է նեյրոլեպտիկ չարորակ համախտանիշը[82]: Մարդկանց մեծամասնությունը ի վերջո լևադոպայի կարիքը կունենա և հետագայում կունենա լևադոպայով հարուցված տատանումներ և դիսկինեզիա[82]:

Կան լևադոպայի վերահսկվող ձևեր (controlled-release): Նախորդ վերահսկվող ձևերը ներծծման և կենսամատչելիության վատ ցուցանիշներ ունեին և չէին ցուցաբերել ՊՀ մոտոր ախտանշանների բարելավում կամ լևադոպա-ասոցացված բարդությունների նվազում համեմատած չվերահսկվող ձևերի հետ։ Նոր, լևադոպայի երկարաձգված ազդեցության ձևերը ավելի արդյունավետ են տատանումների նվազեցման հարցում, բայց շատ հիվանդների մոտ խնդիրները պահպանվում են։ Լևադոպայի աղիքային ներմուծումները (Դուոդոպա) ավելի արդյունավետ են ազդում տատանումների նվազեցման վրա, ի համեմատ օրալ լևադոպայի, երբ տատանումները գաստրոպարեզով պայմանավորված, լևադոպայի անբավարար ներծծման հետևանքով են առաջանում։ Այլ օրալ, երկարատև ազդող ձևերը դեռևս ուսումնասիրվում են և ընդունման այլ եղանակներ են մշակվում (ներշնչվող, միջմաշկային)[87]:

COMT ինհիբիտորներ

խմբագրել

Տոլկապոնը արգելակում է COMT-ի՝ սպիտակուց, որը տրոհում է դոֆամինը, գործունեությունը[82]: Այն օգտագործվում էր լևադոպային լրացնելու համար. այնուամենայնիվ, դրա օգտակարությունը սահմանափակվում է հավանական բարդությունների պատճառով, որոնցից է լյարդի վնասումը[82]: Նմանատիպ ազդեցություն ունեցող էնտակապոնի օգտագործման դեպքում լյարդի գործառույթի տեսանելի փոփոխություններ չեն դիտվել[82]: Էնտակապոնի լիցենզավորված պատրաստուկները պարունակում են միայն էնտակապոն կամ այն, կարբիդոպայի և լևադոպայի զուգակցմամբ[82]:

Դոֆամինի համակորդներ

խմբագրել

Դոֆամինի մի շարք համակորդների ազդեցությունը, որոնք կապվում են ուղեղի դոֆամինային ընկալիչներին, նման է լևադոպային[82]: Այս միջոցներն օգտագործվում էին որպես լևադոպային լրացնող թերապիա այն հիվանդների մոտ, ովքեր ունեին լևադոպայով հարուցված բարդություններ (on-off տատանումներ և դիսկինեզիա). ներկայումս դրանք օգտագործվում են որպես ՊՀ-ի մոտոր ախտանշանների բարելավմանն ուղղված առաջին շարքի միջոցներ, լևադոպայով բուժման և հետևաբար դրանով հարուցված բարդությունների հետաձգման նպատակով[82][89]: Դոֆամինի համակորդներն են բրոմոկրիպտինը, պերգոլիդը, պրամիպեքսոլը, ռոպինիրոլը, պիրիբեդիլը, կաբերգոլինը, ապոմորֆինը և լիսուրիդը։

Չնայած, դոֆամինի ագոնիստները ավելի քիչ արդյունավետ են քան լևադոպան, դրանք օգտագործվում են ՊՀ մոտոր ախտանշանները կառավարելու համար բուժման առաջին տարիներին[6]: Դիսկինեզիաները դոֆամինի ագոնիստների օգտագործմամբ պայմանավորված, հազվադեպ են երիտասարդ հիվանդների մոտ, բայց դրանք ավելի հաճախ են հանդիպում ավելի մեծ տարիքով հիվանդների մոտ սկզբնական շրջանում[6]: Այսպիսով, դոֆամինի ագոնիստները ավելի նախընտրելի են երիտասարդ հիվանդների բուժման սկզբնական փուլերում, իսկ լևադոպան՝ տարեց հիվանդների համար[6]:

Դոֆամինի ագոնիստները հարուցում են էական կողմնակի ազդեցություններ՝ քնկոտություն, հալուցինացիաներ, անքնություն, սրտխառնոց և փորկապություն[82]: Երբեմն, կոմնակի ազդեցություններն ի հայտ են գալիս նույնիսկ նվազագույն կլինիկական ազդեցությամբ դեղաչափի կիրառումից՝ ստիպելով բժշկին այլ դեղ ընտրել[82]: Ագոնիստների օգտագործմանն է վերագրվում իմպուլսիվ վարքային խանգարումների ի հայտ գալը (անկառավարելի սեռական ակտիվությունը, ուտելը, խաղամոլությունը և առևտրամոլությունը), որոնք նույնիսկ ավելի արտահայտված են քան լևադոպայի դեպքում[90]: Այս դեղերն ավելի թանկ են քան լևադոպան[6]:

Ապոմորֆինը՝ դոֆամինի ոչ օրալ ընդունվող ագոնիստը, կարող է օգտագործվել նվազեցնելու տատանումների off շրջանները և դիսկինեզիաները ուշ ՊՀ ժամանակ[82]: Այն ընդունվում է ընդհատվող ներարկումների կամ ենթամաշկային շարունակական ներմուծման միջոցով[82]: Քանի որ երկրորդային ազդեցությունները, որոնցից են շփոթվածությունն ու հալուցինացիաները, հաճախ են դիտվում, ապոմորֆին ստացող հիվանդները պետք է անմիջականորեն հսկվեն[82]: Դոֆամինի ագոնիստներից լիսուրիդը և ռոտիգոտինը, որոնք հանդես են գալիս մաշկային պատչերի ձևով, նշանակվում են հիվանդության սկզբնական փուլերում և ավելի զարգացած փուլերում տատանումները կառավարելու համար[91]:

MAO-B ինհիբիտորներ

խմբագրել

MAO-B ինհիբիտորները (սաֆինամիդ, սելեգիլին և ռասագիլին) ավելացնում են դոֆամինի քանակը հիմային հանգույցում՝ արգելակելով մոնոամին օքսիդազ B (MAO-B) սպիտակուցը, որը ճեղքում է դոֆամինը[82]։ Դոֆամինի ագոնիստների նման, սրանց օգտագործումը կարող է հետաձգել լևադոպայով բուժման սկիզբը հիվանդության վաղ փուլերում, բայց MAO-B ինհիբիտորները, ի տարբերություն լևադոպայի, ավելի շատ կողմնակի ազդեցություններ են հարուցում և ավելի քիչ արդյունավետ են ՊՀ մոտոր ախտանշանները կառավարելու հարցում։ Կան որոշ հետազոտություններ հիվանդության ուշ փուլերում դրանց արդյունավետության վերաբերյալ, նաև կա կարծիք, որ դրանք օգտակար են տատանումների նվազեցման համար[82]։ Նախնական հետազոտության համաձայն, սելեգիլինի համակցությունը լևադոպայի հետ մեծացնում էր մահվան ռիսկը, սակայն այս վարկածը հերքվեց հետագայում[82]։

Այլ դեղեր

խմբագրել

Այլ դեղերը, ինչպես օրինակ ամանտադինը և հակախոլիներգիկները կարող են կիրառվել մոտոր ախտանշանների կառավարման համար։ Այնուամենայնիվ, հավաստի չէ վկայությունը դրանց արդյունավետության վերաբերյալ, ուստի դրանք առաջին ընտրության դեղեր չեն հանդիսանում[82]։ Մոտոր ախտանշանների հետ մեկտեղ ՊՀ-ն ուղեկցվում է բազմաթիվ այլ խանգարումներով։ Մի շարք միջոցներ են կիրառվում այս հավելյալ ախտանշանների բուժման համար[86]։ Կվետիապինն օգտագործվում է փսիխոզի, խոլինէսթերազի ինհիբիտորները՝ դեմենցիայի, իսկ մոդաֆինիլը՝ ցերեկային քնկոտության համար[86][87]։ 2016թ.-ին պիմավանսերինն ընդունվեց որպես Պարկինսոնի հիվանդության փսիխոզի կառավարման միջոց[88]։

Դոքսեպինը և ռասագիլինը կարող են նվազեցնել ՊՀ-ի ֆիզիկական հոգնածությունը[89]։

Վիրահատություն

խմբագրել
 
Ուղեղում էլեկտրոդի տեղադրումը։ Գլուխն անշարժացված է ստերեոտակտիկ վիրահատության շրջանակով:

Մոտոր ախտանշանները վիրահատական միջամտությամբ բուժելը մեծ տարածում ուներ մինչև լևադոպայի հայտնագործումը, որից հետո վիրահատությունների քանակը կրճատվել է[90]։ Վերջին մի քանի տասնամյակի ուսումնասիրությունների արդյունքում, վիրահատական տեխնիկաները մեծապես բարելավվել են և վիրահատական միջամտությունը կիրառվում է արդեն զարգացած ՊՀ-ի ժամանակ, երբ դեղորայքով բուժումն անարդյունավետ է[90]։ ՊՀ վիրահատությունը բաժանվում է 2 խմբի՝ վնասվածքային վիրահատություն և ուղեղի խորը խթանում (ՈՒԽԽ)։ Վիրահատության թիրախային օջախներն ընդգրկում են տեսաթումբը, գորշ գունդը կամ ենթատեսաթմբի կորիզը[90]։ Ուղեղի խորը խթանումը ամենատարածված վիրահատական բուժումն է, որը սկսել է կիրառվել 1980թ.-ից Ալիմ Լուի Բենաբիդի և այլոց կողմից։ Դա ներառում է բժշկական սարքավորման՝ նեյրոխթանիչի ներդրումը ուղեղ, որն ուղարկում է էլեկտրական իմպուլսներ ուղեղի որոշակի տեղամասերին։ ՈՒԽԽ խորհուրդ է տրվում այն մարդկանց, ովքեր ունեն ՊՀ մոտոր ախտանշանների տատանումներ, որոնք չեն ենթարկվում դեղորայքային բուժմանը կամ նրանց, ում համար անտանելի է դեղորայքային բուժումը, քանի դեռ նրանք չունեն նյարդահոգեկան խնդիրներ[91]։ Այլ, ավելի քիչ կիրառվող վիրահատական միջամտություններն ընդգրկում են ենթակեղևային գերակտիվ տեղամասերի կանխամտածված վնասումը դրանց ակտիվությունը ճնշելու նպատակով։ Օրինակ՝ պալիդոտոմիան ներառում է գորշ գնդի վիրահատական վնասումը դիսկինեզիան վերահսկելու նպատակով[90]։

Ուղեղի չորս շրջան ենթարկվել են նյարդային խթանման ՊՀ-ի ժամանակ[92]։ Դրանք են ներքին գորշ գունդը, տեսաթումբը, ենթատեսաթմբի կորիզը և ոտիկկամրջային կորիզը։ Գորշ գնդի ՈՒԽԽ-ն բարելավում է մոտոր ֆունկցիաները, մինչդեռ տեսաթմբի ՈՒԽԽ-ն բարելավում է տրեմորը, բայց քիչ է ազդում բրադիկինեզիայի կամ ռիգիդության վրա։ Ենթատեսաթմբի ՈՒԽԽ-ից սովորաբար խուսափում են, եթե անձը ունի դեպրեսիայի կամ նեյրոկոգնիտիվ խանգարումների առկայություն անցյալում։ Ենթատեսաթմբի ՈՒԽԽ-ն ասոցացվում է դեղերի նվազեցման հետ։ Ոտիկկամրջային կորիզի ՈՒԽԽ-ն ներկայումս գտնվում է փորձարարական շրջանում։ Ընդհանուր առմամբ ՈՒԽԽ-ն ասոցացվում է մոտոր հատկանիշների 30-60% բարելավման հետ

Ծանոթագրություններ

խմբագրել
  1. ↑ 1,00 1,01 1,02 1,03 1,04 1,05 1,06 1,07 1,08 1,09 1,10 «Parkinson's Disease Information Page». NINDS. 2016 թ․ հունիսի 30. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ հունվարի 4-ին. Վերցված է 2016 թ․ հուլիսի 18-ին.
  2. ↑ 2,00 2,01 2,02 2,03 2,04 2,05 2,06 2,07 2,08 2,09 Kalia LV, Lang AE (2015 թ․ օգոստոս). «Parkinson's disease». Lancet. 386 (9996): 896–912. doi:10.1016/s0140-6736(14)61393-3. PMID 25904081.
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 3,5 3,6 Sveinbjornsdottir S (2016 թ․ հոկտեմբեր). «The clinical symptoms of Parkinson's disease». Journal of Neurochemistry. 139 Suppl 1: 318–324. Bibcode:2006JNeur..26.9606G. doi:10.1111/jnc.13691. PMID 27401947.
  4. ↑ Jones, H. Royden (2013). The Netter collection of medical illustrations. a compilation of paintings (2nd ed.). Philadelphia, PA: Saunders Elsevier. էջ 161. ISBN 9781455733873. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ սեպտեմբերի 8-ին.
  5. ↑ Barranco Quintana JL, Allam MF, Del Castillo AS, Navajas RF (2009 թ․ փետրվար). «Parkinson's disease and tea: a quantitative review». Journal of the American College of Nutrition. 28 (1): 1–6. doi:10.1080/07315724.2009.10719754. PMID 19571153.
  6. ↑ 6,0 6,1 6,2 6,3 6,4 6,5 Samii A, Nutt JG, Ransom BR (2004 թ․ մայիս). «Parkinson's disease». Lancet. 363 (9423): 1783–93. doi:10.1016/S0140-6736(04)16305-8. PMID 15172778.
  7. ↑ 7,0 7,1 Barichella M, Cereda E, Pezzoli G (2009 թ․ հոկտեմբեր). «Major nutritional issues in the management of Parkinson's disease». Movement Disorders. 24 (13): 1881–92. doi:10.1002/mds.22705. PMID 19691125.
  8. ↑ 8,0 8,1 Ahlskog JE (2011 թ․ հուլիս). «Does vigorous exercise have a neuroprotective effect in Parkinson disease?». Neurology. 77 (3): 288–94. doi:10.1212/wnl.0b013e318225ab66. PMC 3136051. PMID 21768599.
  9. ↑ GBD 2015 Disease Injury Incidence Prevalence Collaborators (2016 թ․ հոկտեմբեր). «Global, regional, and national incidence, prevalence, and years lived with disability for 310 diseases and injuries, 1990–2015: a systematic analysis for the Global Burden of Disease Study 2015». Lancet. 388 (10053): 1545–1602. doi:10.1016/S0140-6736(16)31678-6. PMC 5055577. PMID 27733282. {{cite journal}}: |author1= has generic name (օգնություն)CS1 սպաս․ թվային անուններ: authors list (link)
  10. ↑ GBD 2015 Mortality Causes of Death Collaborators (2016 թ․ հոկտեմբեր). «Global, regional, and national life expectancy, all-cause mortality, and cause-specific mortality for 249 causes of death, 1980-2015: a systematic analysis for the Global Burden of Disease Study 2015». Lancet. 388 (10053): 1459–1544. doi:10.1016/s0140-6736(16)31012-1. PMC 5388903. PMID 27733281. {{cite journal}}: |author1= has generic name (օգնություն)CS1 սպաս․ թվային անուններ: authors list (link)
  11. ↑ Carroll, William M. (2016). International Neurology. John Wiley & Sons. էջ 188. ISBN 9781118777367. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ սեպտեմբերի 8-ին.
  12. ↑ Mosley AD (2010). The encyclopedia of Parkinson's disease (2nd ed.). New York: Facts on File. էջ 89. ISBN 9781438127491. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ սեպտեմբերի 8-ին.
  13. ↑ Parkinson J (1817). An Essay on the Shaking Palsy. London: Whittingham and Roland for Sherwood, Neely, and Jones.
  14. ↑ Shulman JM, De Jager PL, Feany MB (2011 թ․ փետրվար) [25 October 2010]. «Parkinson's disease: genetics and pathogenesis». Annual Review of Pathology. 6: 193–222. doi:10.1146/annurev-pathol-011110-130242. PMID 21034221.
  15. ↑ Lees AJ (2007 թ․ սեպտեմբեր). «Unresolved issues relating to the shaking palsy on the celebration of James Parkinson's 250th birthday». Movement Disorders. 22 Suppl 17 (Suppl 17): S327–34. doi:10.1002/mds.21684. PMID 18175393.
  16. ↑ Davis P (2007 թ․ մայիսի 3). «Michael J. Fox». The TIME 100. Time. Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ ապրիլի 25-ին. Վերցված է 2011 թ․ ապրիլի 2-ին.
  17. ↑ Macur J (2008 թ․ մարտի 26). «For the Phinney Family, a Dream and a Challenge». The New York Times. Արխիվացված օրիգինալից 2014 թ․ նոյեմբերի 6-ին. Վերցված է 2013 թ․ մայիսի 25-ին. «About 1.5 million Americans have received a diagnosis of Parkinson's disease, but only 5 to 10 percent learn of it before age 40, according to the National Parkinson Foundation. Davis Phinney was among the few.»
  18. ↑ Brey RL (2006 թ․ ապրիլ). «Muhammad Ali's Message: Keep Moving Forward». Neurology Now. 2 (2): 8. doi:10.1097/01222928-200602020-00003. Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ սեպտեմբերի 27-ին. Վերցված է 2011 թ․ ապրիլի 2-ին.
  19. ↑ Alltucker, Ken (7-31-18). «Alan Alda has Parkinson's disease: Here are 5 things you should know» (անգլերեն). USA Today. Վերցված է 2019 թ․ մայիսի 6-ին.
  20. ↑ Ling H, Massey LA, Lees AJ, Brown P, Day BL (2012 թ․ ապրիլ). «Hypokinesia without decrement distinguishes progressive supranuclear palsy from Parkinson's disease». Brain. 135 (Pt 4): 1141–53. doi:10.1093/brain/aws038. PMC 3326257. PMID 22396397.
  21. ↑ «Parkinson's Disease vs. Parkinsonism» (PDF). National Parkinson Foundation. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2017 թ․ օգոստոսի 30-ին. Վերցված է 2017 թ․ հունիսի 22-ին.
  22. ↑ «Queen Square Brain Bank diagnostic criteria for Parkinson's disease». Արխիվացված է օրիգինալից 2021 թ․ օգոստոսի 28-ին. Վերցված է 2017 թ․ հունիսի 22-ին.
  23. ↑ Schrag A (2007). «Epidemiology of movement disorders». In Tolosa E, Jankovic JJ (eds.). Parkinson's disease and movement disorders. Hagerstown, Maryland: Lippincott Williams & Wilkins. էջեր 50–66. ISBN 978-0-7817-7881-7.
  24. ↑ Nuytemans K, Theuns J, Cruts M, Van Broeckhoven C (2010 թ․ հուլիս) [18 May 2010]. «Genetic etiology of Parkinson disease associated with mutations in the SNCA, PARK2, PINK1, PARK7, and LRRK2 genes: a mutation update». Human Mutation. 31 (7): 763–80. doi:10.1002/humu.21277. PMC 3056147. PMID 20506312.
  25. ↑ Galpern WR, Lang AE (2006 թ․ մարտ) [17 February 2006]. «Interface between tauopathies and synucleinopathies: a tale of two proteins». Annals of Neurology. 59 (3): 449–58. doi:10.1002/ana.20819. PMID 16489609.
  26. ↑ 26,0 26,1 Aarsland D, Londos E, Ballard C (2009 թ․ ապրիլ) [28 January 2009]. «Parkinson's disease dementia and dementia with Lewy bodies: different aspects of one entity». International Psychogeriatrics. 21 (2): 216–9. doi:10.1017/S1041610208008612. PMID 19173762.
  27. ↑ Photo by Arthur Londe from Nouvelle Iconographie de la Salpètrière, vol. 5, p. 226
  28. ↑ 28,00 28,01 28,02 28,03 28,04 28,05 28,06 28,07 28,08 28,09 28,10 28,11 28,12 28,13 28,14 28,15 28,16 28,17 28,18 28,19 28,20 28,21 28,22 Jankovic J (2008 թ․ ապրիլ). «Parkinson's disease: clinical features and diagnosis». Journal of Neurology, Neurosurgery, and Psychiatry. 79 (4): 368–76. doi:10.1136/jnnp.2007.131045. PMID 18344392. Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ օգոստոսի 19-ին. Վերցված է 2018 թ․ դեկտեմբերի 16-ին.
  29. ↑ Cooper G, Eichhorn G, Rodnitzky RL (2008). «Parkinson's disease». In Conn PM (ed.). Neuroscience in medicine. Totowa, NJ: Humana Press. էջեր 508–12. ISBN 978-1-60327-454-8.
  30. ↑ Lees AJ, Hardy J, Revesz T (2009 թ․ հունիս). «Parkinson's disease». Lancet. 373 (9680): 2055–66. doi:10.1016/S0140-6736(09)60492-X. PMID 19524782.
  31. ↑ Banich MT, Compton RJ (2011). «Motor control». Cognitive neuroscience. Belmont, CA: Wadsworth, Cengage learning. էջեր 108–44. ISBN 978-0-8400-3298-0.
  32. ↑ Longmore M, Wilkinson IB, Turmezei T, Cheung CK (2007 թ․ հունվարի 4). Oxford Handbook of Clinical Medicine. Oxford University Press. էջ 486. ISBN 978-0-19-856837-7.
  33. ↑ Fung VS, Thompson PD (2007). «Rigidity and spasticity». In Tolosa E, Jankovic (eds.). Parkinson's disease and movement disorders. Hagerstown, MD: Lippincott Williams & Wilkins. էջեր 504–13. ISBN 978-0-7817-7881-7.
  34. ↑ O'Sullivan SB, Schmitz TJ (2007). «Parkinson's Disease». Physical Rehabilitation (5th ed.). Philadelphia: F.A. Davis. էջեր 856–57.
  35. ↑ Yao SC, Hart AD, Terzella MJ (2013 թ․ մայիս). «An evidence-based osteopathic approach to Parkinson disease». Osteopathic Family Physician. 5 (3): 96–101. doi:10.1016/j.osfp.2013.01.003.
  36. ↑ Hallett M, Poewe W (2008 թ․ հոկտեմբերի 13). Therapeutics of Parkinson's Disease and Other Movement Disorders. John Wiley & Sons. էջ 417. ISBN 978-0-470-71400-3. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ սեպտեմբերի 8-ին.
  37. ↑ Hoehn MM, Yahr MD (1967 թ․ մայիս). «Parkinsonism: onset, progression and mortality». Neurology. 17 (5): 427–42. doi:10.1212/wnl.17.5.427. PMID 6067254.
  38. ↑ Pahwa R, Lyons KE (2003 թ․ մարտի 25). Handbook of Parkinson's Disease (Third ed.). CRC Press. էջ 76. ISBN 978-0-203-91216-4. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ սեպտեմբերի 8-ին.
  39. ↑ 39,0 39,1 39,2 39,3 39,4 39,5 39,6 Caballol N, Martí MJ, Tolosa E (2007 թ․ սեպտեմբեր). «Cognitive dysfunction and dementia in Parkinson disease». Movement Disorders. 22 Suppl 17 (Suppl 17): S358–66. doi:10.1002/mds.21677. PMID 18175397.
  40. ↑ 40,0 40,1 40,2 Parker KL, Lamichhane D, Caetano MS, Narayanan NS (2013 թ․ հոկտեմբեր). «Executive dysfunction in Parkinson's disease and timing deficits». Frontiers in Integrative Neuroscience. 7: 75. doi:10.3389/fnint.2013.00075. PMC 3813949. PMID 24198770.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ չպիտակված ազատ DOI (link)
  41. ↑ Gomperts SN (2016 թ․ ապրիլ). «Lewy Body Dementias: Dementia With Lewy Bodies and Parkinson Disease Dementia». Continuum (Minneap Minn) (Review). 22 (2 Dementia): 435–63. doi:10.1212/CON.0000000000000309. PMC 5390937. PMID 27042903.
  42. ↑ Garcia-Ptacek S, Kramberger MG (2016 թ․ սեպտեմբեր). «Parkinson Disease and Dementia». Journal of Geriatric Psychiatry and Neurology. 29 (5): 261–70. doi:10.1177/0891988716654985. PMID 27502301.
  43. ↑ 43,0 43,1 Noyce, A. J.; Bestwick, J. P.; Silveira-Moriyama, L.; Hawkes, C. H.; Giovannoni, G.; Lees, A. J.; Schrag, A. (2012). «Meta-analysis of early nonmotor features and risk factors for Parkinson disease». Annals of Neurology. 72 (6): 893–901. doi:10.1002/ana.23687. PMC 3556649. PMID 23071076.
  44. ↑ Shergill SS, Walker Z, Le Katona C (1998 թ․ հոկտեմբեր). «A preliminary investigation of laterality in Parkinson's disease and susceptibility to psychosis». Journal of Neurology, Neurosurgery, and Psychiatry. 65 (4): 610–1. doi:10.1136/jnnp.65.4.610. PMC 2170290. PMID 9771806.
  45. ↑ Friedman JH (2010 թ․ նոյեմբեր). «Parkinson's disease psychosis 2010: a review article». Parkinsonism & Related Disorders. 16 (9): 553–60. doi:10.1016/j.parkreldis.2010.05.004. PMID 20538500.
  46. ↑ Kim YE, Jeon BS (2014 թ․ հունվարի 1). «Clinical implication of REM sleep behavior disorder in Parkinson's disease». Journal of Parkinson's Disease. 4 (2): 237–44. doi:10.3233/jpd-130293. PMID 24613864.
  47. ↑ 47,0 47,1 47,2 47,3 de Lau LM, Breteler MM (2006 թ․ հունիս). «Epidemiology of Parkinson's disease». The Lancet. Neurology. 5 (6): 525–35. doi:10.1016/S1474-4422(06)70471-9. PMID 16713924.
  48. ↑ Barreto GE, Iarkov A, Moran VE (2015 թ․ հունվար). «Beneficial effects of nicotine, cotinine and its metabolites as potential agents for Parkinson's disease». Frontiers in Aging Neuroscience. 6: 340. doi:10.3389/fnagi.2014.00340. PMC 4288130. PMID 25620929.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ չպիտակված ազատ DOI (link)
  49. ↑ Çamcı G, Oğuz S (2016 թ․ ապրիլ). «Association between Parkinson's Disease and Helicobacter Pylori». Journal of Clinical Neurology. 12 (2): 147–50. doi:10.3988/jcn.2016.12.2.147. PMC 4828559. PMID 26932258.
  50. ↑ McGee DJ, Lu XH, Disbrow EA (2018). «Stomaching the Possibility of a Pathogenic Role for Helicobacter pylori in Parkinson's Disease». Journal of Parkinson's Disease. 8 (3): 367–374. doi:10.3233/JPD-181327. PMC 6130334. PMID 29966206.
  51. ↑ Chahine LM, Stern MB, Chen-Plotkin A (2014 թ․ հունվար). «Blood-based biomarkers for Parkinson's disease». Parkinsonism & Related Disorders. 20 Suppl 1: S99–103. doi:10.1016/S1353-8020(13)70025-7. PMC 4070332. PMID 24262199.
  52. ↑ 52,0 52,1 52,2 52,3 52,4 Lesage S, Brice A (2009 թ․ ապրիլ). «Parkinson's disease: from monogenic forms to genetic susceptibility factors». Human Molecular Genetics. 18 (R1): R48–59. doi:10.1093/hmg/ddp012. PMID 19297401.
  53. ↑ 53,0 53,1 Kalia LV, Lang AE (2015 թ․ օգոստոս). «Parkinson's disease». Lancet. 386 (9996): 896–912. doi:10.1016/S0140-6736(14)61393-3. PMID 25904081.
  54. ↑ Dexter, DT; Jenner, P (2013 թ․ սեպտեմբեր). «Parkinson disease: from pathology to molecular disease mechanisms». Free radical biology & medicine. 62: 132–144. doi:10.1016/j.freeradbiomed.2013.01.018. PMID 23380027.
  55. ↑ Stoker TB, Torsney KM, Barker RA (2018) Pathological mechanisms and clinical aspects of GBA1 mutation-associated Parkinson’s disease. In: Stoker TB, Greenland JC, editors. Parkinson’s Disease: Pathogenesis and clinical aspects. Brisbane: Codon Publications
  56. ↑ 56,0 56,1 56,2 56,3 Davie CA (2008). «A review of Parkinson's disease». British Medical Bulletin. 86 (1): 109–27. doi:10.1093/bmb/ldn013. PMID 18398010.
  57. ↑ Gan-Or Z, Dion PA, Rouleau GA (2015 թ․ սեպտեմբերի 2). «Genetic perspective on the role of the autophagy-lysosome pathway in Parkinson disease». Autophagy. 11 (9): 1443–57. doi:10.1080/15548627.2015.1067364. PMC 4590678. PMID 26207393.
  58. ↑ Quadri, Marialuisa; Mandemakers, Wim; Grochowska, Martyna M; Masius, Roy; Geut, Hanneke; Fabrizio, Edito; Breedveld, Guido J; Kuipers, Demy; Minneboo, Michelle; Vergouw, Leonie J M; Carreras Mascaro, Ana; Yonova-Doing, Ekaterina; Simons, Erik; Zhao, Tianna; Di Fonzo, Alessio B; Chang, Hsiu-Chen; Parchi, Piero; Melis, Marta; Correia Guedes, Leonor; Criscuolo, Chiara; Thomas, Astrid; Brouwer, Rutger W W; Heijsman, Daphne; Ingrassia, Angela M T; Calandra Buonaura, Giovanna; Rood, Janneke P; Capellari, Sabina; Rozemuller, Annemieke J; Sarchioto, Marianna; Fen Chien, Hsin; Vanacore, Nicola; Olgiati, Simone; Wu-Chou, Yah-Huei; Yeh, Tu-Hsueh; Boon, Agnita J W; Hoogers, Susanne E; Ghazvini, Mehrnaz; IJpma, Arne S; van IJcken, Wilfred F J; Onofrj, Marco; Barone, Paolo; Nicholl, David J; Puschmann, Andreas; De Mari, Michele; Kievit, Anneke J; Barbosa, Egberto; De Michele, Giuseppe; Majoor-Krakauer, Danielle; van Swieten, John C; de Jong, Frank J; Ferreira, Joaquim J; Cossu, Giovanni; Lu, Chin-Song; Meco, Giuseppe; Cortelli, Pietro; van de Berg, Wilma D J; Bonifati, Vincenzo (2018). «LRP10 genetic variants in familial Parkinson's disease and dementia with Lewy bodies: a genome-wide linkage and sequencing study». The Lancet. Neurology. 17 (7): 597–608. doi:10.1016/s1474-4422(18)30179-0. ISSN 1474-4422. PMID 29887161.
  59. ↑ 59,0 59,1 Dickson DV (2007). «Neuropathology of movement disorders». In Tolosa E, Jankovic JJ (eds.). Parkinson's disease and movement disorders. Hagerstown, MD: Lippincott Williams & Wilkins. էջեր 271–83. ISBN 978-0-7817-7881-7.
  60. ↑ 60,0 60,1 60,2 60,3 60,4 60,5 Obeso JA, Rodríguez-Oroz MC, Benitez-Temino B, Blesa FJ, Guridi J, Marin C, Rodriguez M (2008). «Functional organization of the basal ganglia: therapeutic implications for Parkinson's disease». Movement Disorders. 23 Suppl 3 (Suppl 3): S548–59. doi:10.1002/mds.22062. PMID 18781672.
  61. ↑ 61,0 61,1 61,2 Obeso JA, Rodriguez-Oroz MC, Goetz CG, Marin C, Kordower JH, Rodriguez M, Hirsch EC, Farrer M, Schapira AH, Halliday G (2010 թ․ հունիս). «Missing pieces in the Parkinson's disease puzzle». Nature Medicine. 16 (6): 653–61. doi:10.1038/nm.2165. PMID 20495568.
  62. ↑ 62,0 62,1 Schulz-Schaeffer WJ (2010 թ․ օգոստոս). «The synaptic pathology of alpha-synuclein aggregation in dementia with Lewy bodies, Parkinson's disease and Parkinson's disease dementia». Acta Neuropathologica. 120 (2): 131–43. doi:10.1007/s00401-010-0711-0. PMC 2892607. PMID 20563819.
  63. ↑ González-Sánchez, P; Satrústegui, J; Palau, F; Del Arco, A (2019 թ․ հունվարի 18). «Calcium Deregulation and Mitochondrial Bioenergetics in GDAP1-Related CMT Disease». International Journal of Molecular Sciences. 20 (2): 403. doi:10.3390/ijms20020403. PMC 6359725. PMID 30669311.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ չպիտակված ազատ DOI (link)
  64. ↑ Hirsch EC (2009 թ․ դեկտեմբեր). «Iron transport in Parkinson's disease». Parkinsonism & Related Disorders. 15 Suppl 3 (Suppl 3): S209–11. doi:10.1016/S1353-8020(09)70816-8. PMID 20082992.
  65. ↑ 65,0 65,1 The National Collaborating Centre for Chronic Conditions, ed. (2006). «Diagnosing Parkinson's Disease». Parkinson's Disease. London: Royal College of Physicians. էջեր 29–47. ISBN 978-1-86016-283-1. Արխիվացված է օրիգինալից 2010 թ․ սեպտեմբերի 24-ին. Վերցված է 2019 թ․ մայիսի 12-ին.
  66. ↑ Poewe W, Wenning G (2002 թ․ նոյեմբեր). «The differential diagnosis of Parkinson's disease». European Journal of Neurology. 9 Suppl 3 (Suppl 3): 23–30. doi:10.1046/j.1468-1331.9.s3.3.x. PMID 12464118.
  67. ↑ Gibb WR, Lees AJ (1988 թ․ հունիս). «The relevance of the Lewy body to the pathogenesis of idiopathic Parkinson's disease». Journal of Neurology, Neurosurgery, and Psychiatry. 51 (6): 745–52. doi:10.1136/jnnp.51.6.745. PMC 1033142. PMID 2841426.
  68. ↑ Rizzo G, Copetti M, Arcuti S, Martino D, Fontana A, Logroscino G (2016 թ․ փետրվար). «Accuracy of clinical diagnosis of Parkinson disease: A systematic review and meta-analysis». Neurology. 86 (6): 566–76. doi:10.1212/WNL.0000000000002350. PMID 26764028.
  69. ↑ Postuma RB, Berg D, Stern M, Poewe W, Olanow CW, Oertel W, Obeso J, Marek K, Litvan I, Lang AE, Halliday G, Goetz CG, Gasser T, Dubois B, Chan P, Bloem BR, Adler CH, Deuschl G (2015 թ․ հոկտեմբեր). «MDS clinical diagnostic criteria for Parkinson's disease». Movement Disorders. 30 (12): 1591–601. doi:10.1002/mds.26424. PMID 26474316.
  70. ↑ Berg D, Postuma RB, Adler CH, Bloem BR, Chan P, Dubois B, Gasser T, Goetz CG, Halliday G, Joseph L, Lang AE, Liepelt-Scarfone I, Litvan I, Marek K, Obeso J, Oertel W, Olanow CW, Poewe W, Stern M, Deuschl G (2015 թ․ հոկտեմբեր). «MDS research criteria for prodromal Parkinson's disease». Movement Disorders. 30 (12): 1600–11. doi:10.1002/mds.26431. PMID 26474317.
  71. ↑ 71,0 71,1 71,2 71,3 Brooks DJ (2010 թ․ ապրիլ). «Imaging approaches to Parkinson disease». Journal of Nuclear Medicine. 51 (4): 596–609. doi:10.2967/jnumed.108.059998. PMID 20351351.
  72. ↑ Schwarz ST, Afzal M, Morgan PS, Bajaj N, Gowland PA, Auer DP (2014). «The 'swallow tail' appearance of the healthy nigrosome – a new accurate test of Parkinson's disease: a case-control and retrospective cross-sectional MRI study at 3T». PLOS One. 9 (4): e93814. Bibcode:2014PLoSO...993814S. doi:10.1371/journal.pone.0093814. PMC 3977922. PMID 24710392.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ չպիտակված ազատ DOI (link)
  73. ↑ Mahlknecht P, Krismer F, Poewe W, Seppi K (2017 թ․ ապրիլ). «Meta-analysis of dorsolateral nigral hyperintensity on magnetic resonance imaging as a marker for Parkinson's disease». Movement Disorders. 32 (4): 619–623. doi:10.1002/mds.26932. PMID 28151553.
  74. ↑ Suwijn, SR; van Boheemen, CJ; de Haan, RJ; Tissingh, G; Booij, J; de Bie, RM (2015). «The diagnostic accuracy of dopamine transporter SPECT imaging to detect nigrostriatal cell loss in patients with Parkinson's disease or clinically uncertain parkinsonism: a systematic review». EJNMMI Research. 5: 12. doi:10.1186/s13550-015-0087-1. PMC 4385258. PMID 25853018.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ չպիտակված ազատ DOI (link)
  75. ↑ «DaTSCAN Approval Letter» (PDF). FDA.gov. Food and Drug Administration. Վերցված է 2019 թ․ մարտի 22-ին.
  76. ↑ Greenland JC, Stoker TB (2018). Parkinson's Disease: Pathogenesis and Clinical Aspects (անգլերեն). Codon Publications. էջեր 109–128. ISBN 978-0-9944381-6-4. Վերցված է 2019 թ․ փետրվարի 2-ին.
  77. ↑ Costa J, Lunet N, Santos C, Santos J, Vaz-Carneiro A (2010). «Caffeine exposure and the risk of Parkinson's disease: a systematic review and meta-analysis of observational studies». Journal of Alzheimer's Disease. 20 Suppl 1 (Suppl 1): S221–38. doi:10.3233/JAD-2010-091525. PMID 20182023.
  78. ↑ Ma C, Liu Y, Neumann S, Gao X (2017). «Nicotine from cigarette smoking and diet and Parkinson disease: a review». Translational Neurodegeneration. 6: 18. doi:10.1186/s40035-017-0090-8. PMC 5494127. PMID 28680589.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ չպիտակված ազատ DOI (link)
  79. ↑ Gagne JJ, Power MC (2010 թ․ մարտ). «Anti-inflammatory drugs and risk of Parkinson disease: a meta-analysis». Neurology. 74 (12): 995–1002. doi:10.1212/WNL.0b013e3181d5a4a3. PMC 2848103. PMID 20308684.
  80. ↑ Connolly BS, Lang AE (23–30 April 2014). «Pharmacological treatment of Parkinson disease: a review». JAMA. 311 (16): 1670–83. doi:10.1001/jama.2014.3654. PMID 24756517.
  81. ↑ «The non-motor and non-dopaminergic fratures of PD». Parkinson's Disease : Non-Motor and Non-Dopaminergic Features. Olanow, C. Warren., Stocchi, Fabrizio., Lang, Anthony E. Wiley-Blackwell. 2011. ISBN 978-1405191852. OCLC 743205140.{{cite book}}: CS1 սպաս․ այլ (link)
  82. ↑ 82,0 82,1 82,2 82,3 82,4 82,5 The National Collaborating Centre for Chronic Conditions, ed. (2006). «Symptomatic pharmacological therapy in Parkinson's disease». Parkinson's Disease. London: Royal College of Physicians. էջեր 59–100. ISBN 978-1-86016-283-1. Արխիվացված է օրիգինալից 2010 թ․ սեպտեմբերի 24-ին. Վերցված է 2019 թ․ մայիսի 12-ին.
  83. ↑ Zhang J, Tan LC (2016). «Revisiting the Medical Management of Parkinson's Disease: Levodopa versus Dopamine Agonist». Current Neuropharmacology. 14 (4): 356–63. doi:10.2174/1570159X14666151208114634. PMC 4876591. PMID 26644151.
  84. ↑ 84,0 84,1 Pedrosa DJ, Timmermann L (2013). «Review: management of Parkinson's disease». Neuropsychiatric Disease and Treatment. 9: 321–40. doi:10.2147/NDT.S32302. PMC 3592512. PMID 23487540.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ չպիտակված ազատ DOI (link)
  85. ↑ The National Collaborating Centre for Chronic Conditions, ed. (2006). «Palliative care in Parkinson's disease». Parkinson's Disease. London: Royal College of Physicians. էջեր 147–51. ISBN 978-1-86016-283-1. Արխիվացված է օրիգինալից 2010 թ․ սեպտեմբերի 24-ին. Վերցված է 2019 թ․ մայիսի 12-ին.
  86. ↑ 86,0 86,1 The National Collaborating Centre for Chronic Conditions, ed. (2006). «Non-motor features of Parkinson's disease». Parkinson's Disease. London: Royal College of Physicians. էջեր 113–33. ISBN 978-1-86016-283-1. Արխիվացված է օրիգինալից 2010 թ․ սեպտեմբերի 24-ին. Վերցված է 2019 թ․ մայիսի 12-ին.
  87. ↑ Hasnain M, Vieweg WV, Baron MS, Beatty-Brooks M, Fernandez A, Pandurangi AK (2009 թ․ հուլիս). «Pharmacological management of psychosis in elderly patients with parkinsonism». The American Journal of Medicine. 122 (7): 614–22. doi:10.1016/j.amjmed.2009.01.025. PMID 19559160.
  88. ↑ «Press Announcements - FDA approves first drug to treat hallucinations and delusions associated with Parkinson's disease». www.fda.gov (անգլերեն). Վերցված է 2018 թ․ հոկտեմբերի 12-ին.
  89. ↑ Elbers RG, Verhoef J, van Wegen EE, Berendse HW, Kwakkel G (2015 թ․ հոկտեմբեր). «Interventions for fatigue in Parkinson's disease». The Cochrane Database of Systematic Reviews (10): CD010925. doi:10.1002/14651858.CD010925.pub2. PMID 26447539.
  90. ↑ 90,0 90,1 90,2 90,3 The National Collaborating Centre for Chronic Conditions, ed. (2006). «Surgery for Parkinson's disease». Parkinson's Disease. London: Royal College of Physicians. էջեր 101–11. ISBN 978-1-86016-283-1. Արխիվացված է օրիգինալից 2010 թ․ սեպտեմբերի 24-ին. Վերցված է 2019 թ․ մայիսի 12-ին.
  91. ↑ Bronstein JM, և այլք: (2011 թ․ փետրվար). «Deep brain stimulation for Parkinson disease: an expert consensus and review of key issues». Archives of Neurology. 68 (2): 165. doi:10.1001/archneurol.2010.260. PMC 4523130. PMID 20937936.
  92. ↑ Dallapiazza RF, Vloo PD, Fomenko A, Lee DJ, Hamani C, Munhoz RP, Hodaie M, Lozano AM, Fasano A, Kalia (2018) Considerations for Patient and Target Selection in Deep Brain Stimulation surgery for Parkinson’s disease. In: Stoker TB, Greenland JC, editors. Parkinson’s disease: Pathogenesis and clinical aspects. Brisbane: Codon Publications

Արտաքին հղումներ

խմբագրել
 Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Պարկինսոնի հիվանդություն» հոդվածին։
Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 9, էջ 203)։  
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Պարկինսոնի_հիվանդություն&oldid=9533877» էջից