Նաիրի Զարյան

Նաիրի Զարյան; արմտ. հայ.՝ Նայիրի Զարեան
Ծննդյան անուն	արմտ. հայ.՝ Հայաստան Եղիազարեան
Ծնվել է	հունվարի 13 (26), 1901
Ծննդավայր	Խառակոնիս
Վախճանվել է	հուլիսի 11, 1969 թվական Երևանում
Վախճանի վայր	Երևան, Հայկական ԽՍՀ, ԽՍՀՄ
Գերեզման	Հայկական ԽՍՀ
Մասնագիտություն	բանաստեղծ, հրապարակախոս, արձակագիր, թատերագետ և թարգմանիչ
Լեզու	հայերեն
Քաղաքացիություն	ԽՍՀՄ
Կրթություն	Երևանի թեմական դպրոց, Երևանի պետական համալսարան (1927) և Ի. Ե. Ռեպինի անվան գեղանկարչության, քանդակագործության և ճարտարապետության ինստիտուտ (1933)
Կուսակցություն	ԽՄԿԿ
Աշխատավայր	ՀԳՄ
Պարգևներ	և
Զավակներ	Ռոմիկ Զարյան
	Նաիրի Զարյան Վիքիքաղվածքում
	Նաիրի Զարյան Վիքիդարանում
	Nairi Zaryan Վիքիպահեստում

Նաիրի Զարյանը (Հայաստան Եղիազարյան) (հունվարի 13 (26), 1901, Խառակոնիս - հուլիսի 12, 1969(1969-07-12), Երևան, Հայկական ԽՍՀ, ԽՍՀՄ^[1]), հայ բանաստեղծ, արձակագիր, թատերագիր, հրապարակագիր և թարգմանիչ, հասարակական գործիչ։ Հայաստանի Գրողների Միության վարչության նախագահ (1944-1946)։ ԽՄԿԿ անդամ 1930 թվականից։ Քննադատվել է ստալինյան անհատի պաշտամունքին բուռն մասնակցության համար^[2]։

ԿենսագրությունԽմբագրել

Նաիրի Զարյանը ծնվել է 1900 թվականի դեկտեմբերի 31-ին, Արևմտյան Հայաստանի Վանի նահանգի Խառակոնիս գյուղում։ Ծանր է եղել նրա մանկությունը։ Իր մանկությունը և պատանեկությունը Զարյանը նկարագրել է «Երկրորդ կյանք» հուշագրության մեջ։ Եղել է աղքատ ընտանիքի զավակ։ Գյուղում սիրված է եղել իբրև Խառակոնիսի ամենաընդունակ երեխաներից մեկը։ Ծնողները շուտ են մահացել՝ Հայաստանին և քրոջը թողնելով հորաքրոջ հույսին։ Ցեղասպանության տարիներին տեղահանել են նաև Խառակոնիսը։ Քրոջ հետ հասել է Արևելյան Հայաստան, այստեղ կորցրել քրոջը։ 1915 թվականին, թուրքական յաթաղանից հալածված, հազարավոր հայրենակիցների հետ միասին, Զարյանը գաղթում է Արևելյան Հայաստան, ապաստան է գտնում Երևանի և Դիլիջանի որբանոցներում։ Որբանոցներում նա մնում է մինչև 1921 թվականը և այնտեղ էլ ստանում միջնակարգ կրթություն։ Այստեղ մտերմացել է ապագա հայտնի գրող Գուրգեն Մահարու հետ, ով այդ տարիներին դեռ Գուրգեն Աճեմյան էր։ Հետո երկու ընկերները ծանոթացել են Եղիշե Չարենցի հետ, որը որբանոցի դաստիարակն էր։ Որբանոցի վերջին տարիներից սկսած՝ Զարյանի ամբողջ կյանքը կապված է եղել հայ գրականությանը։ Ավարտել է Երևանի թեմական դպրոցը, 1927 թվականին՝ Երևանի պետական համալսարանի պատմագրական ֆակուլտետը, 1933 թվականին՝ Լենինգրադի արվեստագիտության պետական ակադեմիայի գրական բաժնի ասպիրանտուրան։

Նաիրի Զարյանի հուշատախտակը Երևանում

Գրական-հասարակական գործունեությունԽմբագրել

Զարյանի կյանքում հիշարժան էր Եղիշե Չարենցի հետ հանդիպումը, որն էլ անունը փոխեց Նաիրի Զարյանի։ 1926 թվականին լույս է տեսել Զարյանի բանաստեղծությունների առաջին ժողովածուն՝ «Ջրանցքի կապույտ երկրում»։ Քաղաքացիական պատերազմին ու Հայաստանում տեղի ունեցող սոցիալական վերափոխումներին են նվիրված «Հրանուշը» (1925), «Նոյեմբերյան օրերին»(1926), «Ռուշանի քարափը» (1930), «Սաքո Միկինյան» (1935) պոեմները, «Հացավան» (1937, վերամշկ.՝ 1949, բեմ.՝ 1980) վեպը։

Գրական առաջին քայլերը արել է որբանոցում, 1918 թվականին տպագրվել է առաջին բանաստեղծությունը, իսկ 1969 թվականին՝ վերջին գիրքը։ Զարյանին հռչակ բերեցին նրա մի շարք բանաստեղծությունները, «Ռուշանի քարափը» (1930) պոեմը և «Հացավան» (1937-1947) վեպը, իսկ Հայրենական Մեծ պատերազմի տարիներին նրա ստեղծագործությունները հայրենասիրական կրակ վառեցին ընթերցողների սրտում։ 1941-1945 թվականներին Զարյանը հրատարակեց «Մարտակոչ» (1941), «Շիրակաց հոգով», «Վրեժ» (1942) և «Լսեք դարեր» (1942) ժողովածուները։ Այդ շրջանի գործերից են «Ձայն հայրենական» պոեմը (1943) և «Արա Գեղեցիկ» դիցավիպական ողբերգությունը (1944 թ.), որը պատմում է հայոց թագավոր Արա Գեղեցիկի և Ասորեստանի թագուհի Շամիրամի պայքարի մասին։ Արա Գեղեցիկը, մերժելով իր հայրենիքը նվաճել ցանկացող Շամիրամի սերը, կռվի է ելնում նրա բանակի դեմ և հերոսաբար զոհվում։

Զարյանի դրամատիկական երկերից ուշագրավ են ետպատերազմյան տարիներին գրված «Աղբյուրի մոտ» (1948) և «Փորձադաշտ» (1950) կատակերգությունները։ Նրա ճանաչված գործերից է նաև «Հայերեն» բանաստեղծությունը, գրված՝ հայրենասիրական զգացումով։

1920-1930-ական թվականներին Նաիրի Զարյանը եղել է մի շարք պարբերականների պատասխանատու քարտուղար և խմբագիր։ Դրանցից կարելի է հիշատակել «Գրական դիրքերում», «Գրական սերունդ» ամսագրերը։ 1944-1946 թվականներին եղել է Հայաստանի գրողների միության վարչության նախագահը։ Հետագայում ընտրվել է Հայաստանի Գերագույն խորհրդի անդամ, վարել հանրային եռանդուն գործունեություն։ 1951-1958 թթ. եղել է ՀԽՍՀ ԳԽ պատգմավոր, Խաղաղության պաշտպանության հայկական կոմիտեի նախագահ։

Հայկական թատրոնը բեմադրել է նրա «Արա Գեղեցիկ», «Այրող դիմակ», «Աղբյուրի մոտ», «Փորձադաշտ», «Արտավազդ և Կլեոպատրա» դրամաները։ 1980 թվականին Երևանի Գաբրիել Սունդուկյանի անվան թատրոնը բեմադրել է Զարյանի «Հացավանը»։ Կյանքի վերջին տարիներին Զարյանը որբանոցային տպավորությունների հիման վրա գրեց իր լավագույն արձակ գործերից մեկը՝ «Պարոն Պետրոսը և իր նախարարները»։

Բացասական վերաբերմունքը Չարենցի նկատմամբԽմբագրել

1928 թվականի հունիսի 12-ին Նաիրի Զարյանը՝ «Գրական դիրքերում» ամսագրի խմբագիր Ն․ Դաբաղյանի ու գրական խորհրդի մի շարք այլ անդամների հետ հայտարարությամբ դիմում են ՀԿ(բ)Կ Կենտկոմ ու բողոքում Չարենցի կողմից ամսագրի խմբագրական խորհրդի անդամ ընտրվելու դեմ։ Արդյունքում վերջինիս կրկին հանում են այդ կազմից։

1932 թվականի մարտին «Գրական թերթ»-ում (թիվ 2) տպագրվում է Զարյանի «Բաց նամակ Եղիշե Չարենցին» նյութը, որի մեջ գրում է. ««Էպիքական լուսաբացում» … դու ավելի ես նահանջում դեպի ինդիվիդուալիզմի ինքնահանգստացուցիչ հանգրվանը։ …Հիմնականում սխալ ես լուծում կլասիկներին օգտագործելու հարցը։ … Դու ինդիվիդուալիստորեն շարունակ դատում ես քո ուժեղության, իմաստության և վերափոխության մասին։ … Ինչո՞ւ դու չես գրում մի մոնումենտալ աշխատություն։ … Քո նահանջի և լռության պատճառն այն է …, որ դու … մասսաների հետ թույլ ես կապված…»: Հրապարակելով այս նամակը, նա բացահայտում է իր չարամիտ դիրքորոշումը Չարենցի հանդեպ, ինչն այդուհետ պետք է վերածվեր ոխերիմ թշնամանքի։

ՊարգևներԽմբագրել

1935 թվականի հունվարին «Ստալին» բանաստեղծության համար արժանացել է պետական բարձրագույն պարգևի՝ Լենինի շքանշանի։

ԵրկերԽմբագրել

Հրանուշը, Յերեւան, 1925։
Ջրանցքի կապույտ երկրում (բանաստեղծությունների ժողովածու), Յերեւան, 1926։
Նոյեմբերյան օրերին (պոեմ), Յերեւան, 1926։
Ռուշանի քարափը (պոեմ), Յերեւան, 1930։
Ռուշանի քարափը, Յերեւան, 1932, 152 էջ։
Հատվածներ, Յերեւան, 1933, 280 էջ։
Սաքո Միկինյան (պոեմ), Յերեւան, 1935։
Ռուշանի քարափը, Յերեւան, 1936, 162 էջ։
Հացավան, Յերեւան, 1937, 300 էջ։
Հավերժական գագաթներ, Յերեւան, 1939, 308 էջ։
Դյուցազնագիրք։ Ցարիցինյան դրվագներ, Երևան, 1940, 169 էջ։
Մարտակոչ, Երևան, 1941։
Վրեժ, Երևան, 1942։
Շիկացած հոգով, Երևան, 1943, 192 էջ։
Լսեք, դարեր, Երևան, 1943։
Ձայն հայրենական (պոեմ), Երևան, 1943։
Երկեր, հատ. 1–5, Երևան, 1945–1956:
Արա Գեղեցիկ, Երևան, 1946, 142 էջ։
Հացավան, Երևան, 1947, 452 էջ։
Տնամերձ այգի, Երևան, 1947։
Հացավան, Երևան, 1949, 527 էջ։
Աղբյուրի մոտ, Երևան, 1950։
Հատընտիր, Երևան, 1951, 363 էջ։
Փորձադաշտ, Երևան, 1953։
Ուղեգրություններ, Երևան, 1953, 248 էջ։
Հացավան, Երևան, 1955, 580 էջ։
Պարոն Պետրոսն ու իր նախարարները, Երևան, 1958, 544 էջ։
Միհատորյակ, Երևան, 1959, 688 էջ։
Սեր և գժտություն (պատմվածքներ, կոմեդիաներ, ուղեգրություններ, ակնարկներ), Երևան, 1960, 412 էջ։
Հացավան, Երևան, 1960, 492 էջ։
Արա Գեղեցիկ, Փարիզ, 1960, 104 էջ։
Երկերի ժողովածու, հատ. 1–7, Երևան, 1962–1965, 1972:
Սասնա Դավիթ, Երևան, 1966, 198 էջ։
Արա Գեղեցիկ, Պէյրութ, 1966, 112 էջ։
Սպասում եմ քեզ, Երևան, 1968, 207 էջ։
Արտավազդ և Կլեոպատրա (ողբերգություն-պոեմ), Երևան, 1968։
Արա Գեղեցիկ, Երևան, 1968, 212 էջ։
Միհատորյակ, Երևան, 1976, 443 էջ։
Հացավան, Երևան, 1977, 584 էջ։
Երկրորդ կյանք, Երևան, 1982, 272 էջ։
Երկերի ժողովածու, հատ. 1–4, Երևան, 1984–1985:
Հատընտիր, Երևան, 2000, 214 էջ։
Սասնա Դավիթ, Երևան, 2004, 363 էջ։
Սասնա Դավիթ, Երևան, 2016, 272 էջ։

ԹարգմանություններԽմբագրել

«Թարգմանչաց արվեստ» շտեմարան:

ՄամուլԽմբագրել

Փառավոր հոբելյան։ «Գրական թերթ», 1948, № 4:

ԾանոթագրություններԽմբագրել

↑ ^1,0 ^1,1 ^1,2 Зарьян Наири // Большая советская энциклопедия (ռուս.): [в 30 т.] / под ред. А. М. Прохоров — 3-е изд. — М.: Советская энциклопедия, 1969.
↑ Տուրք բռնակալին. խորհրդահայ պոետները՝ Ստալինին

ԳրականությունԽմբագրել

Սուրեն Աղաբաբյան, Նաիրի Զարյան, Երևան, Հայպետհրատ, 1954, 1962, 220 էջ։
Սուրեն Աղաբաբյան, Նաիրի Զարյան, Երևան, ՀՍՍՀ ԳԱ, 1954, 132 էջ։
Սովետահայ գրականության պատմություն, երկրորդ հատոր (1941-1964, հատորում զետեղված է «Նաիրի Զարյան» հոդվածը, որը գրել է Սուրեն Աղաբաբյանը), Երևան, ՀՍՍՀ ԳԱ, 1967, 655 էջ։
Դարոնյան Ս., Նաիրի Զարյան։ Կյանքը և գործունեությունը, Ե., 1982։
Սաֆարյան Վ., Նաիրի Զարյան։ Կյանքը և գործունեությունը, Ե., 1985։

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից (հ․ 3, էջ 670)։

[_fb5adbb828b12d98-1] 1,0 ^1,1 ^1,2 Зарьян Наири // Большая советская энциклопедия (ռուս.): [в 30 т.] / под ред. А. М. Прохоров — 3-е изд. — М.: Советская энциклопедия, 1969.

[2] Տուրք բռնակալին. խորհրդահայ պոետները՝ Ստալինին

[1]

[2]