Վիքիպեդիա

Մասնակից:Նարեկ Դզոյան/Ավազարկղ

< Մասնակից:Նարեկ Դզոյան

Խոշոր վնասվածք (անգլ.՝ Major trauma), վնասվածքի տեսակ, որը կարող է հաշմանդամություն կամ մահ առաջացնել[1]։ Խոշոր վնասվածքի բազմաթիվ պատճառներ կան, ներառյալ բութ և թափանցող վնասվածքները, բարձրությունից անկումները, տրանսպորտային միջոցների ըդգրկմամբ վթարները, ծակող-կտրող գործիքներով հասցված վերքերը և հրազենային վիրավորումները։ Վնասվածքի ծանրության աստիճանից կախված, բուժօգնության շուտափույթ ցուցաբերումը և համապատասխան բուժհաստատություն (որը կոչվում է վնասվածքաբանական կենտրոն) հիվանդի տեղափոխման մեծ արագությունը կարող են անհրաժեշտ լինել հիվանդի կյանքը կամ վերջույթը փրկելու համար։ Նախնական գնահատումը բեկումնային նշանակություն ունի, և ներառում է ֆիզիկալ գնահատումը, ինչպես նաև կարող է ներառել տեսապատկերող գործիքների օգտագործումը, վնասվածքների տեսակները հստակորեն նույնականացնելու համար և բուժման ճիշտ մոտեցում ձևավորելու նպատակով։

2002-ին, միտումնավոր և ոչ միտումնավոր վնասվածքները համապատասխանաբար մահվան հինգերորդ և յոթերորդ պատճառներն էին ամբողջ աշխարհում, կազմելով բոլոր մահերի 6.23% և 2.84%-ը, համապատասխանաբար։ Հետազոտական նպատակներով, սահմանումը հաճախ հիմնվում է այն փաստի վրա, որ Վնասվածքի Ծանրության Ցուցանիշը (ՎԾՑ) 15-ից բարձր է[2]։

Դասակարգում խմբագրել

Վնասվածքները, սովորաբար դասակարգվում են կամ ծանրության աստիճանով, կամ վնասվածքի տեղակայումով, կամ երկուսի համակցումով[3]։ Վնասվածքները կարող են նաև դասակարգվել ըստ ժողովրդագրական խմբի, ինչպիսին է տարիքը կամ սեռը[4]։ Այն նաև կարող է դասակարգվել ըստ մարմնի վրա գործադրվող ուժի, ինչպիսին է բութ վնասվածքը կամ թափանցող վնասվածքը։ Հետազոտական նպատակներով վնասվածքը կարող է դասակարգվել, օգտագործելով Բառելի սանդղակը, որը հիմնված է ՀՄԴ-9-ԿՄ-ի վրա։ Սանդղակի նպատակը վնասվածքների դասակարգման միջազգային ստանդարտացումն է[5]։ Խոշոր վնասվածքը երբեմն դասակարգվում է ըստ մարմնի տեղամասի։ Վնասվածքների 40%-ը պոլիտրավմա է (բազմակի վնասվածքներ), 30%-ը գլխի վնասվածքները, 20%-ը կրծքավանդակի վնասվածքները, 10%-ը որովայնի վնասվածքները, 2%-ը վերջույթների վնասվածքները[4][6]։

Վնասվածքի ծանրության աստիճանի գնահատման տարբեր քանակական սանդղակներ քան։ Ցուցանիշը կարող է օգտագործվել հիվանդների տարհանման ժամանակ, կամ վիճակագրական վերլուծության նպատակով։ Վնասվածքի սանդղակները չափում են անատոմիական հատվածների վնասվածքի աստիճանը, ֆիզիոլոգիական ցուցանիշները (զարկերակային ճնշումը և այլն), ուղեկցող հիվանդությունների առկայությունը, կամ բոլորը միասին։ Հապավումացված Վնասվածքի Սանդղակը և Գլազգոյի Կոմայի Սանդղակը հաճախ օգտագործվում են վնասվածքները տարհանման նպատակով հիվանդի վիճակին գնահատելու համար, և թույլլ տալու համար, որպեսզի համակարգը վերահսկի հիվանդների առողջական վիճակի «միտումները» կլինիկայում[7]։ Տվյալները կարող եղ նաև օգտագործվել համաճարակաբանական և այլ հետազոտությունների նպատակով[8]։

Նշանակալի վնասվածքներ ունեցողների շուրջ 2%-ն ունի նաև ողնուղեղի վնասում[9]։

Պատճառներ խմբագրել

Վնասվածքները կարող են առաջանալ արտաքին ուժերից ցանկացած համակցմամբ, որը ֆիզիկապես ազդում է մարմնի վրա[10]։ Վնասվածքներից մահվան առյուծի բաժինը կազմում են բութ վնասվածքները, տրանսպորտային միջոցների ընդգրկումով վթարները, անկումները, և ապա միայն թափանցող վնասվածքները, ինչպիսին է ծակող գործիքով ստացված վիրավորումը կամ մարմնի մեջ խրված առարկաները[11]։ Բութ վնասվածքի ենթատիպերը վնասվածքներից մահվան առաջին և երկրորդ պատճառներն են[12]։

Վիճակագրական նպատակներով, վնասվածքները դասակարգվում են կամ որպես միտումնավոր, ինչպես ինքնասպանությունները, կամ որպես ոչ միտումնավոր, ինչպես ավտովթարները։ Ոչ միտումնավոր վնասվածքը վնասվածքների հաճախակի պատճառ է[13]։ Թափանցող վնասվածքն առաջանում է, երբ օտար մարմինը, ինպիսիք են հրազենի գնդակը կամ դանակը, մուտք են գործում մարմնի հյուսվածքների հաստության մեջ, առաջացնելով բաց վերք։ ԱՄՆ-ում թափանցող վնասվածքներից մահերի մեծամասնությունն առաջանում է քաղաքային տեղամասերում, և դրանց 80%-ը պայմանավորված է հրազենային վնասվածքներով[14]։ Պայթյունային վնասվածքը բարդ է, քանի որ ներառում է թե՛ բութ, և թե՛ թափանցող վնասվածքներ, բացի այդ, այն կարող է ուղեկցվել նաև այրվածքներով։ Վնասվածքը կարող է նաև կապակցված լինել յուրահատուկ գործունեության հետ, ինչպիսիք են զբաղեցվող հաստիքը կամ սպորտային վնասվածքը[15]։

Ախտաֆիզիոլոգիա խմբագրել

Մարմինը պատասխանում է տրավմատիկ վնասվածքին թե՛ համակարգային ձևով, և թե՛ վնասված հատվածում[16]։ Պատասխանի միջոցով, օրգանիզմը փորձում է պաշտպանալ կենսական կարևորություն ունեցող օրգանները, ինչպիսին է լյարդը, թույլ տալու համար, որպեսզի բջիջները բազմանան և վերականգնել վնասված հատվածքը[17]։ Վնասվածքի վերականգնման համար անհրաժեշտ ժամանակահատվածը կախված է մի շարք գործոններից, ինչպիսիք են սեռը, տարիքը և վնասվածքի ծանրության աստիճանը[18]։

Վնասվածքի ախտանշանները կարող են դրսևորվել տարբեր ձևերով, ներառյալ[19]․

Տարբեր օրգան-համակարգեր պատասխանում են վնասվածքին հոմեոսատազը վերականգնելու և սրտի և ուղեղի արյունամատակարարումը պահպանելու համար[20]։ Բորբոքումը, որն առաջանում է վնասվածքից հետո, միտված է կանխարգելելու հյուսվածքների հետագա վնասումը և սկսելու լավացմանը գործընթացները[21]։ Երկարատև բորբոքումը կարող առաջացնել բազմաօրգանային դիսֆունկցիայի համախտանիշ, կամ համակարգային բորբոքային պատասխանի համախտանիշ։ Անմիջապես վնասվածքից հետո մարմինը մեծացնում է գլյուկոզի արտադրությունը գլյուկոնեոգենեզի միջոցով և ճարպերի այրումը լիպոլիզի միջոցով։ Հաջորդիվ, մարմինը փորձում է վերականգնել սպիտակուցների և գլյուկոզի էներգետիկ պաշարները անաբոլիզմի միջոցով։ Այդ վիճակում մարմինը ժամանակավորապես նվազեցնում է իր առավելագույն ծախսը, վնասված բջիջները վերականգնելու նպատակով[18][22]։

Ախտորոշում խմբագրել

 
Ծնկի շրջանում հրացանի կրակոցից ստացված վնասվածք։ Որսորդական հրացանի բեկորները տեսանելի են ջախջախված ծնկոսկրի ներսում և շուրջը, հեռակա ազդրոսկրի և մոտակա մեծ ոլոքի հաստությունում։

Նախնական գնահատումը բեկումնային է վնասվածքների ծավալը պարզելու համար, և վնասվածքի վարման և կյանքին անմիջապես սպառնացող վտանգները չեզոքացնելու նպատակով։

Ֆիզիկալ զննություն խմբագրել

Առաջնային ֆիզիկալ զննությունն իրականացվում է ցանկացած կյանքի սպառնացող խնդիր հայտնաբերելու համար, որից հետո երկրորդային զննություն է իրականացվում։ Այն կարող է իրականացվել տեղափոխության ընթացքում, կամ հիվանդանոց ժամանելու պահին։ Երկրորդային զննությունը ներառում է որովայնի, կոնքի և կրծքավանդակի շրջանների համակարգային գնահատում, մարմնի մակերեսների ամբողջական ուսումնասիրույթուն, բոլոր տեսանելի վնասվածքները հայտնաբերելու նպատակով, և նյարդաբանական գնահատում։ Վնասվածքները, որոնք կարող են դրսևորվել ավելի ուշ, կարող ե բաց թողնվել նախնական զննության ժամանակ, ինչպես այն դեպքում, երբ հիվանդը բերվում է հիվանդանոցի անհետաձգելի բուժօգնության բաժանմունք[23]։ Ընդհանուր առմամբ, ֆիզիկալ զննության ժամանակ, որն իրականացվում է համակարգային եղանակով, առաջին հերթին ստուգվում է կյանքին սպառնացող վտանգների առկայությունը (առաջնային գնահատում), որից հետո ավելի մանրամասն գնահատում է իրականացվում (երկրորդային գնահատում)[24]։

Տեսապատկերում խմբագրել

 
Ամբողջ մարմնի ռադիոգրաֆիկ այս հետազոտությունը նշանավորվում է զույգ ազդրոսկրերի կոտրվածքներով, ինչը խոշոր վնասվածքի ցուցիչ է։

Խոշոր վնասվածքներ ունեցողներ անձանց շրջանում, սովորաբար պարտադիր կերպով կրծքավանդակի և կոնքի շրջանի ռենտգեն հետազոտություն է իրականացվում, և, կախված վնասվածքի մեխանիզմից և դրսևորումից, Վնասվածքի Կապակցությամբ Ուլտրաձայնի միջոցով Կենտրոնացված Գնահատում է իրականացվում (FAST) ներքին արյունահոսությունը գնահատելու նպատակով[6]։ Նրանց շրջանում, ովքեր ունեն հարաբերականորեն կայուն զարկերակային ճնշում, սրտի կծկման հաճախություն և բավարար սատուրացիա, նախընտրելի է Համակարգչային Շերտագրությունը (ՀՇ)[6][25]։ Ամբողջ մարմնի ՀՇ-ն, որը հայտնի է նաև պան-սքան (ամբողջական սքանավորում) անվանումով, մեծացնում է խոշոր վնասվածքներից տուժածների ապրելիությունը[26][27]։ Այդպիսի սքանավորում իրականացնելիս, օգտագործվում են ռադիոկոնտրաստ նյութերի ներերակային ներարկումներ, բայց ո՛չ դրանց կիարառում բերանի միջոցով[28]։ Կան մտավախություններ, որ կոնտրաստի ներերակային ներարկումները վնասվածքներով հիվանդների շրջանում, առանց նորմալ երիկամային ֆունկցիան հաստատելու, կարող են վնասել երիկամները, սակայն այդ փաստը, կարծես թե այդքան էլ նշանակալի չէ[25]։

ԱՄՆ-ում ՀՇ կամ ՄՌՇ հետազոտություններն իրականացվում են անհետաձգելի բաժանմունքներ հասցված վնասվածքներով հիվանդների 15%-ի շրջանում[29]։ Այն դեպքերում, երբ զարկերակային ճնշումը ցածր է, իսկ սրտի կծկման հաճախությունը մեծացած է որովայնի ներսում արյունահոսության պատճառով, ՀՇ-ն շրջանցով վիրահատություն է խորհուրդ տրվում[30]։ Ժամանակակից, 64 հատում ունեցող ՀՇ հետազոտություններն ունակ են ճշգրտության բարձր աստիճանով բացառելու բութ վնասվածքներին հետևող պարանոցի շրջանի նշանակալի վնասվածքները[31]։

Վիարբուժական տեխնիկաներ խմբագրել

Վիրաբուժական տեխնիկաները ներառում են, խողովակների կամ կաթետրների օգտագործում, որովայնամզի խոռոչից, կրծքավանդակից և սրտապարկից հեղուկի դրենավորման նպատակով, ինչը հաճախ օգտագործվում է կրծքավանդակի կամ որովայնի շրջանի ծանր բութ վնասվածքների դեպքում, հատկապես, երբ հիվանդը շոկի վաղ նշաններ է ունենում։ Ցածր զարկերակային ճնշում ունեցողների շրջանում, ովքեր մեծ հավանականությամբ արյունահոսության աղբյուր ունեն որովայնում, որովայնահատման միջոցով վիրաբուժական միջամտություն է ցուցված[6]։

Կանխարգելում խմբագրել

Համայնքում ռիսկի գործոնների նույնականացման և վնասվածքների հանդիպելիությունը նվազեցնելու ուղղությամբ լուծումներ գտնելու միջոցով, վնասվածքաբանական համակարգերը կարող են օգնել բարելավել բնակչության ընդհանուր առողջական վիճակը[32]։ Վնասվածքների կանխարգելման ռազմավարությունները հաճախ օգտագործվում են երեխաների շրջանում վնասվածքները կանխելու համար, ովքեր բարձր ռիսկի խմբում են[33]։ Վնասվածքների կանխարգելման ռազմավարությունները ներառում են ընդհանուր հանրությանը յուրահատուկ ռիսկի գործոնների մասին տեղեկացնելու և վնասվածքներից խուսափելուն համար մոտեցումների ձևավորմանն են ուղղված[34]։ Օրինագծերը, որոնք միտված են վնասվածքների քանակությունը նվազեցնելուն, ներառում են ամրագոտիների կիրառում, մեքենաներում երեխաների համար նախատեսված հատուկ նստատեղերի կիրառումը, սաղավարտների կիրառում, ալկոհոլի վերահսկողությունը, և օրենքների իրականացման վերահսկումը[35]։ Այլ վերահսկելի գործոնները, ինչպիսիք են՝ թմրանյութերի (օրինակ․ կոկաինը) կամ ալկոհոլի օգտագործումը, մեծացնում են վնասվածքների վտանգը, մեծացնելով ճանապարհատրանսպորտային պատահարների (ՃՏՊ), բռնությունների կամ չարաշահումների հավանականությունը[6]։ Բժշկի ցուցումով նշանակվող դեղերը, ինչպիսիք են բենզոդիազեպինները, կարող են մեծացնել վնասվածքների հավանականությունը մեծահասակների շրջանում[6]։

Սուր վնասվածքներ ունեցող անձանց վարումը հանրային առողջապահական համակերգերում պահնջում է պատահական անցորդների, համայնքի անդամները և առողջապահական համակարգի աշխատակիցները ընդգրկում։ Այն ներառում է վնասվածքների նախահիվանդանոցային գնահատումը և շտապ բուժօգնության ծառայությունների աշխատակիցների կողմից հիվանդի վիճակի նախնական գնահատումը, ինչպես նաև հիվանդի վիճակի գնահատումը անհետաձգելի բուժօգնության բաժանմունքներում, նրանց բուժումը, կայունացումը և ներհիվանդանոցային բուժման կազմակերպումը բոլոր տարիքային խմբերում[36]։ Վնասվածքների հաստատված համակարգային ցանցը ևս կարևոր բաղադրիչ է արտակարգ իրավիճակներին և աղետներին պատրաստ լինելու առումով, և երկրաշարժի նման մեծ աղետների ժամանակ, երբ մեծաքանակ անձիք են տուժում, ժամանիկն օգնություն ցուցաբերելու համար[32]։

Վարում խմբագրել

 
ԱՄՆ-ի ռազմածովային ուժերի զինծառայողը լսում է, որպեսզի գնահատի ինտուբացված վնասվածքով հիվանդի ինտուբացիոն խողովակի ճիշտ տեղակայումը փնտրելու և փրկելու վարժության ժամանակ
 
Տիպիկ վնասվածքաբանական սենյակ

Նախահիվանդանոցային խմբագրել

Նախահիվանդանոցային կայունացման տեխնիկաների օգտագործումը լավացնում է անձի ողջ մնալու շանսերը, մինչև մոտակա վնասվածքների բուժօգնության համար համապատասխան կահավորում ունեցող հիվանդանոց հասնելը։ Անհետաձգելի բժշկության ծառայությունները որոշում են, թե որ անձիք բուժման կարիք ունեն վնասվածքաբանական կենտրոններում, ինչպես նաև առաջնային կայունացում են իրականացնում, ստուգելով և բուժելով շնչուղիները, շնչառությունը և արյան շրջանառությունը, ինչպես նաև գնահատելով նյարդաբանական վիճակը և փորձելով առկա այլ վնասվածքներ հայտնաբերել[23]։

Մեջքի շարժումների սահամանափակումը պարանոցը անշարժացնող հարմարանքի տեղադրումը, կամ հիվանդին երկար սպինալ հաթակի վրա տեղակայելը առաջ խիստ կարևորվում էր, սակայն այդ գործողությունները սատարող ապացույցների պակասը գնալով փոքրացնում է դրանց նախընտրությունը։ Դրա փոխարեն, խորհուրդ է տրվում է ավելի յուրահատուկ չափանիշներ կիրառել, ինչպիսիք են տարիքը և նյարդաբանական դեֆիցիտները, որոնք կվկայեն նմանատիպ գործողությունների անհրաժեշտության մասին[37][38]։ Վերջինս կարող է իրականացվել այլ բժշկական տրանսպորտային սարքերի օգնությամբ, ինչպիսին է Քենդրիքի Դուրսբերման Սարքավորումը, հիվանդին շարժելուց առաջ[39]։ Շատ կարևոր է արագորեն պայքարել ծանր արյունահոսության դեմ ուղղակի ճնշման գործադրմամբ և դիտարկել արյունականգ միջոցների, կամ արյունականգ լարանի տեղադրման անհրաժեշտությունը, եթե արյունահոսությունը շարունակվում է[40]։ Վիճակները, որոնք հանգեցնում են շնչուղիների փակման սպառնալիքի առաջացմանը, պարանոցի շրջանի մեծացող հեմատոման, կամ անգիտակից վիճակը ինտուբացիայի ցուցումներ են։ Այնուամենայնիվ, պարզ չէ, թե արդյոք նախընտրելի է այս գործողությունը նախահիվանդանոցային փուլում իրականացնել, թե՞ անմիջապես հիվանդանոց հասնելուց հետո[41]։

Ծանր վնասվածքներ ունեցող հիվանդների արագ տարհանումը լավացնում է վնասվածքների ելքերը[6][23]։ Անհետաձգելի բժշկական ծառայության ուղղաթիռային փոխադրամիջոցով տարհանումը նվազեցնում է մահացությունը, հողի վրա գտնվող փոխադրամիջոցներով վնասվածքներով մեծահասակների տեղափոխելու ժամանակ[42]։ Մինչև հիվանդանոց ժամանելը, կենսունակության պահպանման ընդլայնված համակարգերի առկայությունը նշանակալիորեն չի նվազեցնում խոշոր վնասվածքների ելքերը, կենսունակության պահպանման հիմնական համակարգերի կիրառման համեմատ[43][44]։ Մինչհիվանդանոցային օղակում ներերակային հեղուկներով վերակենդանացման օգտին խոսող ապացուցողական համոզիչ տվյալներ չկան, մինչդեռ որոշ հետազոտություններ պնդում են, որ այդ գործողությունը կարող է նույնիսկ վնասակար լինել[45]։ Հիվանդանոցները, որոնք առանձին վնասվածքաբանական կենտրոններ ունեն, ավելի լավ ելքեր են գրանցում, դրանք չունեցող հիվանդանոցների համեմատ, և ելքերը կարող են լավանալ, երբ հիվանդները, ովքեր վնասվածք են ստացել ուղիղ կերպով տեղափոխվում են վնասվածքաբանական կենտրոններ[6][46]։

Հիվանդանոցում խմբագրել

Վնասվածքներ ունեցող հիվանդներին վարելիս հաճախ կարիք է լինում ներառել առողջապահական համակարգի բազմաթիվ մասնագետների, ինչպիսիք են բժիշկները, բուժքույրեը, շնչառական թերապևտները և հասարակական աշխատողները։ Համագործակցությունը թույլ է տալիս, որպեսզի բազմաթիվ գործողություններ միաժամանակ իրականացվեն։ Ընդհանուր առմամբ, վնասվածքների վարման առաջին քայլը առաջնային զննության իրականացումն է, որը թույլ է գնահատել հիվանդի շնչուղիները, շնչառությունը, արյան շրջանառությունը և նյրարդաբանական վիճակը[47]։ Այս քայլերը կարող են միաժամանակ իրականացվել, կախված լինել կասկածվող խնդրից, ինչպիսին է լարվածության պնևմոթորաքսը կամ խոշոր զարկերակային արյունահոսությունը։ Առաջնային զննությունը սովորաբար ներառում է ողնաշարի պարանոցային հատվածի առաջնային գնահատուը, չնայած վնասվածքները բացառել հաճախ, հնարավոր չէ մինչև բժշկական տեսապատկերումը կամ հիվանդի վիճակի լավացումը։ Կյանքին անմիջապես սպառնացող գործոնների վերացումից հետո, հիվանդը կամ տեսղափոխվում է վիրահատարան, վնասվածքների անհետաձգելի վիրաբուժական շտկման նպատակով, կամ երկրորդային զննություն է իրականացվում, որն ավելի մանրակրկիտ, տուժածի գլխից մինչև ոտքի բութ մատը գնահատումն է[48]։

Ինտուբացիայի ցուցումները ներառում են շնչուղիների փակումը, շնչուղիները պաշտպանելու անունակությունը, կամ շնչառական անբավարարությունը[49]։ Այսպիսի ցուցումների առկայության օրինակ է պարանոցի թափանցող վնասվածքը, պարանոցի մեծացող հեմատոման և անգիտակից վիճակը։ Ընդհանուր առմամբ, եղանակը, որը կիրառում են ինտուբացիայի համար, արագ հաջորդական ինտուբացիան է, որին հաջորդում է վենտիլյացիան, չնայած արյունահոսական շոկի դեքպում ինտուբացիան կարող է հանգեցնել սրտի կանգի և , հնարավոր դեպքերում, այն պետք իրականացվի վերակենդանացման որոշակի միջոցառումներից հետո։ Վնասվածքներով հիվանդների վերակենդանացումը ներառում է ակտիվ արյունահոսության կառավարումը։ Երբ հիվանդը մուտք է գործում հիվանդանոց, առաջին հերթին ստուգվում են կենսական ցուցանիշները, իրականացվում է ԷԿԳ և, եթե դրա անհրաժեշտությունը կա, ներերակային մուտք է տեղադրվում։ Անհրաժեշտ է լինում նաև չափել հիվանդի արյան ընթացիք քիմիական բաղադրությունը, ներառյալ զարկերեկային արյան գազային կազմը և թրոմբոէլաստոգրաֆիան[50]։ Նրանց շրջանում, ովքեր ունեն սրտի կանգ վնասվածքի պատճառով, կրծքային ներհրումները անիմաստ են համարվում, սակայն խորհուրդ են տրվում[51]։ Պատճառական գործոնների վերացումը, ինչպիսիք են պնևմոթորաքսը կամ սրտապարկի տամպոնադան կարող է թույլ տալ վերականգնել հիվանդի սրտային ակտիվությունը[51]։

Վնասվածքի Կապակցությամբ Ուլտրաձայնի միջոցով Կենտրոնացված Գնահատումը (FAST) կարող է թույլ տալ գնահատել ներքին արյունահոսության առկայությունը։ Որոշ վնասվածքների դեպքում, ինչպիսին է դեմք-վերին ծնոտային վնասվածքը, կարող է օգտակար լինել լավ մարզված առողջապահական ոլորտի բուժող մասնագետի առկայությունը, որը կկարողանա պահպանել շնչուղիները, շնչառություն և արյան շրջանառությունը[52]։

Ներերակային հեղուկներ խմբագրել

Ավանդաբար, վնասվածքի հետևանքով վատ պերֆուզիա ունեցող անձանց մեծաքանակ ներերակային հեղուկներ են տրվել[53]։ Սա դեռևս արդի է վերջույթների մեկուսացված վնասվածքների, ջերմային վնասվածքների կամ գլխի վնասվածքների դեպքում[54]։ Ընդհանուր առմամբ սակայն, մեծաքանակ հեղուկնեի ներարկումը կարող է մեծացնել մահացությունը[55]։ Այսօր առկա ապացույցները սատարում են հեղուկների սահմանափակման անհրաժեշտության տեսակետը, կրծքավանդակի և որովայնի թափանցող վիրավորումների դեպքում, թույլ տալով, որպեսզի թեթև հիպոնտենզիան (զարկերակային արյան ցածր ճնշում) գոյություն ունենա[4][53][56][54]։ Թիրախները ներառում են 60 mmHg միջին զարկերակային ճնշումը, և 70–90 mmHg սիստոլիկ զարկերակային ճնշումը, կամ ծայրամասային պուլսի վերականգնումը և մտածելու ադեկվատ կարողության վերականգնումը[53]։ Ուսումնասիրությունների արդյունքում պարզվել է, որ հիպերտոնիկ աղային լուծույթի ներարկումը ֆիզիոլոգիական լուծույթի համեմատ մեծ տարբերություն չի ապահովում[57]։

Չնայած ապացուցված է, որ նախնական վերակենդանացման համար ներերակային հեղուկներ չօգտագործելը նախընտրելի է, տաքացրած լակտացված Ռինգերի լուծույթը շարունակում է մնալ ընտրության լուծույթը[53]։ Եթե արյան պատրաստուկների օգտագործման անհրաժեշտություն է առաջանում, արյան սառեցված պլազմայի և թրոմբոցիտների օգտագործումը, միայն փաթեթավորված էրիթրոցիտային զանգվածի օգտագործման փոխարեն, մեծացնում է ապրելիությունը և նվազեցնում արյան պատրաստուկների օգտագործման անհրաժեշտությունը[58]։ Խորհուրդ տվող հարաբերակցությունը 1:1:1 է[56]։ Թրոմբոցիտների կիրառման հաջողությունը բացատրվում է կոագուլոպաթիայի զարգացման կանխումով[59]։ Տուժածի սեփական արյան պահպանումը և աուտոփոխներարկումը ևս կարող է օգտագործվել[53]։

Արյան փոխարինիչները, ինչպիսիք են հեմոգլոբինի-հիմքով թթվածին կրողները դեռևս զարգացման փուլում են։ Այնուամենայն 2013-ի դրությամբ համըդնհանուր օգտագործման համար հասանելի տերբերակ չի եղել Հյուսիսային Ամերիկայում և Եվրոպայում[53][60][61]։ Այդպիսի միջոցներ հասանելի են միայն հարավային Աֆրիկայում և Ռուսաստանում[60]։

Դեղամիջոցներ խմբագրել

Տրանեքսամաթթուն նվազեցնում է մահացությունը անձանց շրջանում, ովքեր շարունակվող արյունահոսություն ունեն վնասվածքի հետևանքվ, ինչպես նաև նրանց շրջանում, ովքեր ունեն թեթև կամ միջին աստիճանի գլխուղեղի տրավմատիկ վնասում և ներգանգային արյունահոսության ապացուց ՀՇ հետազոտության տվյալներով[62][63][64][65]։ Այնուամենայնիվ այն արդյունավետ է միայն այն դեպքում, եթե կիրառվում է վնասվածքը ստանալուց հետո երեք ժամվա ընթացքում։ Ծանր արյունահոսությունների դեպքում, ինչպես օրինակ արյունահոսական հիվանդությունների դեպքում, ռեկոմբինանտ VIIa գործոնի կիրառումը կարող է օգնել արյան մակարդման գործընթացում[6][54]։ Չնայած այն քչացնում է փոխներարկվող արյան օգտագործումը, սակայն, կարծես թե չի նվազեցնում մահացությունը[66]։ Նրանց շրջանում, ովքեր նախկինում VII գործոնի անբավարարություն չեն ունեցել, վերոնշյալ գործոնի կիրառությունը խորհուրդ չի տրվում հետազոտական նպատակներից դուրս[67]։

Այլ դեղամիջոցներ ևս կարող են օգտագործվել այլ միջոցառումների հետ միասին նշանակալի վնասվածք ունեցող հիվանդին կայունացնելու նպատակով[4]։ Մինչդեռ դրական ինոտրոպ դեղամիջոցները, ինչպիսին է նորէպինեֆրինը (նորադրենալին), երբեմն օգտագործվում է վնասվածքի հետևանքով առաջացած արյունահոսական շոկի բուժման նպատակով, սակայն դրա արդյունավետության մասին վկայող բավարար ապացույցներ չկան[68]։ Հետևաբար, 2012-ի դրությամբ դրա օգտագործումը խորհուրդ չի տրվում[57]։ Որոշ դեպքերում ցածր զարկերակային ճնշման պահպանումը կարող է նախընտրելի լինել[69]։

Վիրաբուժություն խմբագրել

Վիարաբուժական միջամտություն իրականացնելու մասին որոշումը կայացվում է, կախված վնասվածքի մեծության աստիճանից և անատոմիական տեղակայումից[70]։ Վնասվածքը վերահսկող վիրաբուժական միջամտությունն իրականացվում է ծանր վնասվածքները բուժելու նպատակով, երբ առկա է մետաբոլիկ ացիդոզի ցիկլ, հիպոթերմիա և հիպոտենզիա, որոնք կարող են բերել մահվան, եթե չշտկվեն[6]։ Գլխավոր սկզբունքը ամենափոքր միջամտությունների իրականացումն է, որոնք կարող են փրկել հիվանդի կյանքը կամ վերջույթը։ Պակաս նշանակալի միջամտությունները հետաձգվում են մինչև հիվանդի կայունացումը[6]։ Վնասվածքներից ծուժածների շուրջ 15%-ը ունեն որովայնի շրջանի վիրավորումներ, և նրանցից գրեթե 25%-ը որովայնի բաց վիրահատության կարիք են ունենում։ Վնասվածքներից կանխարգելելի մահերի մեծամասնությունն առաջանում է չնույնականացված ներորովայնային արյունահոսություններից[71]։

Prognosis խմբագրել

Trauma deaths occur in immediate, early, or late stages. Immediate deaths usually are due to apnea, severe brain or high spinal cord injury, or rupture of the heart or of large blood vessels. Early deaths occur within minutes to hours and often are due to hemorrhages in the outer meningeal layer of the brain, torn arteries, blood around the lungs, air around the lungs, ruptured spleen, liver laceration, or pelvic fracture. Immediate access to care may be crucial to prevent death in persons experiencing major trauma. Late deaths occur days or weeks after the injury[23] and often are related to infection.[72] Prognosis is better in countries with a dedicated trauma system where injured persons are provided quick and effective access to proper treatment facilities.[6]

Long-term prognosis frequently is complicated by pain; more than half of trauma patients have moderate to severe pain one year after injury.[73] Many also experience a reduced quality of life years after an injury,[74] with 20% of victims sustaining some form of disability.[75] Physical trauma may lead to development of post-traumatic stress disorder (PTSD).[76] One study has found no correlation between the severity of trauma and the development of PTSD.[77]

Epidemiology խմբագրել

Հավելյալ տեղեկություն՝ List of preventable causes of death
 
Deaths from injuries per 100,000 inhabitants in 2004[78]

     no data      < 25      25–50      50–75      75–100      100–125      125–150

     150–175      175–200      200–225      225–250      250–275      > 275

 
Incidence of accidents by activity in Denmark

Trauma is the sixth leading cause of death worldwide, resulting in five million or 10% of all deaths annually.[79][80] It is the fifth leading cause of significant disability.[79] About half of trauma deaths are in people aged between 15 and 45 years and trauma is the leading cause of death in this age group.[80] Injury affects more males; 68% of injuries occur in males[81] and death from trauma is twice as common in males as it is in females, this is believed to be because males are much more willing to engage in risk-taking activities.[80] Teenagers and young adults are more likely to need hospitalization from injuries than other age groups.[82] While elderly persons are less likely to be injured, they are more likely to die from injuries sustained due to various physiological differences that make it more difficult for the body to compensate for the injuries.[82] The primary causes of traumatic death are central nervous system injuries and substantial blood loss.[79] Various classification scales exist for use with trauma to determine the severity of injuries, which are used to determine the resources used and, for statistical collection.

History խմբագրել

The human remains discovered at the site of Nataruk in Turkana, Kenya, are claimed to show major trauma—both blunt and penetrating—caused by violent trauma to the head, neck, ribs, knees, and hands, which has been interpreted by some researchers as establishing the existence of warfare between two groups of hunter-gatherers 10,000 years ago.[83] The evidence for blunt-force trauma at Nataruk has been challenged, however, and the interpretation that the site represents an early example of warfare has been questioned.[84]

Society and culture խմբագրել

Economics խմբագրել

The financial cost of trauma includes both the amount of money spent on treatment and the loss of potential economic gain through absence from work. The average financial cost for the treatment of traumatic injury in the United States is approximately Կաղապար:USD per person, making it costlier than the treatment of cancer and cardiovascular diseases.[85] One reason for the high cost of the treatment for trauma is the increased possibility of complications, which leads to the need for more interventions.[86] Maintaining a trauma center is costly because they are open continuously and maintain a state of readiness to receive patients, even if there are none.[87] In addition to the direct costs of the treatment, there also is a burden on the economy due to lost wages and productivity, which in 2009, accounted for approximately Կաղապար:USD in the United States.[88]

Low- and middle-income countries խմբագրել

Citizens of low- and middle-income countries (LMICs) often have higher mortality rates from injury. These countries accounted for 89% of all deaths from injury worldwide.[81] Many of these countries do not have access to sufficient surgical care and many do not have a trauma system in place. In addition, most LMICs do not have a pre-hospital care system that treats injured persons initially and transports them to hospital quickly, resulting in most casualty patients being transported by private vehicles. Also, their hospitals lack the appropriate equipment, organizational resources, or trained staff.[89][90] By 2020, the amount of trauma-related deaths is expected to decline in high-income countries, while in low- to middle-income countries it is expected to increase.[91]

Special populations խմբագրել

Children խմբագրել

Հիմնական հոդված՝ Pediatric trauma
Cause Deaths per year
Traffic collision

260,000

Drowning

175,000

Burns

96,000

Falls

47,000

Toxins

45,000

Due to anatomical and physiological differences, injuries in children need to be approached differently from those in adults.[92] Accidents are the leading cause of death in children between 1 and 14 years old.[75] In the United States, approximately sixteen million children go to an emergency department due to some form of injury every year,[75] with boys being more frequently injured than girls by a ratio of 2:1.[75] The world's five most common unintentional injuries in children as of 2008 are road crashes, drowning, burns, falls, and poisoning.[93]

Weight estimation is an important part of managing trauma in children because the accurate dosing of medicine may be critical for resuscitative efforts.[94] A number of methods to estimate weight, including the Broselow tape, Leffler formula, and Theron formula exist.[95]

Pregnancy խմբագրել

Trauma occurs in approximately 5% of all pregnancies,[96] and is the leading cause of maternal death. Additionally, pregnant women may experience placental abruption, pre-term labor, and uterine rupture.[96] There are diagnostic issues during pregnancy; ionizing radiation has been shown to cause birth defects,[4] although the doses used for typical exams generally are considered safe.[96] Due to normal physiological changes that occur during pregnancy, shock may be more difficult to diagnose.[4][97] Where the woman is more than 23 weeks pregnant, it is recommended that the fetus be monitored for at least four hours by cardiotocography.[96]

A number of treatments beyond typical trauma care may be needed when the patient is pregnant. Because the weight of the uterus on the inferior vena cava may decrease blood return to the heart, it may be very beneficial to lay a woman in late pregnancy on her left side.[96] also recommended are Rho(D) immune globulin in those who are rh negative, corticosteroids in those who are 24 to 34 weeks and may need delivery or a caesarian section in the event of cardiac arrest.[96]

Research խմբագրել

Տե՛ս նաև՝ Traumatology

Most research on trauma occurs during war and military conflicts as militaries will increase trauma research spending in order to prevent combat related deaths.[98] Some research is being conducted on patients who were admitted into an intensive care unit or trauma center, and received a trauma diagnosis that caused a negative change in their health-related quality of life, with a potential to create anxiety and symptoms of depression.[99] New preserved blood products also are being researched for use in pre-hospital care; it is impractical to use the currently available blood products in a timely fashion in remote, rural settings or in theaters of war.[100]

References խմբագրել

  1. ↑ «Glossary». National Highway Traffic Safety Administration. Վերցված է 26 March 2014-ին.
  2. ↑ Palmer, C (2007). «Major trauma and the injury severity score—where should we set the bar?». Annual Proceedings of the Association for the Advancement of Automotive Medicine. 51: 13–29. PMC 3217501. PMID 18184482.
  3. ↑ Moore 2013, p. 77
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 4,4 4,5 Marx, J (2010). Rosen's emergency medicine: concepts and clinical practice (7th ed.). Philadelphia: Mosby/Elsevier. էջեր 243–842. ISBN 978-0323054720.
  5. ↑ «The Barell Injury Diagnosis Matrix, Classification by Body Region and Nature of the Injury». Center for Disease Control. Վերցված է 19 June 2013-ին.
  6. ↑ 6,00 6,01 6,02 6,03 6,04 6,05 6,06 6,07 6,08 6,09 6,10 6,11 Bonatti, H; Calland, JF (2008). «Trauma». Emergency Medicine Clinics of North America. 26 (3): 625–48. doi:10.1016/j.emc.2008.05.001. PMID 18655938.
  7. ↑ Moore 2013, pp. 77–98
  8. ↑ Discussion document on injury severity measurement in administrative datasets (PDF). Centers for Disease Control and Prevention. September 2004. էջեր 1–3. Վերցված է 2013-05-24-ին.
  9. ↑ Ahn, H; Singh, J; Nathens, A; MacDonald, RD; Travers, A; Tallon, J; Fehlings, MG; Yee, A (Aug 2011). «Pre-hospital care management of a potential spinal cord injured patient: a systematic review of the literature and evidence-based guidelines». Journal of Neurotrauma. 28 (8): 1341–61. doi:10.1089/neu.2009.1168. PMC 3143405. PMID 20175667.
  10. ↑ Moore 2013, p. 2
  11. ↑ DiPrima Jr., PA (2008-03-21). EMT-Basic. McGraw-Hill. էջեր 227–33. ISBN 978-0071496797.
  12. ↑ Dickenson ET, Limmer D, O'Keefe MF (2009). Emergency Care. ISBN 978-0135005231.
  13. ↑ Jeff Garner; Greaves, Ian; Ryan, James R.; Porter, Keith R. (2009). Trauma care manual. London: Hodder Arnold. ISBN 978-0340928264.
  14. ↑ Medzon R, Mitchell EJ (2005). Introduction to Emergency Medicine. Philadelphia: Lippincott Williams & Willkins. էջեր 393–431. ISBN 978-0781732000.
  15. ↑ Kannus, P.; Parkkari, J.; Jarvinen, T.; Jarvinen, A.; Jarvinen, M. (June 2003). «Basic science and clinical studies coincide: active treatment approach is needed after a sports injury». Scandinavian Journal of Medicine & Science in Sports. 13 (3): 150–54. doi:10.1034/j.1600-0838.2003.02225.x. PMID 12753486. S2CID 11161742.
  16. ↑ Boffard, Kenneth (2007). Manual of Definitive Surgical Trauma Care. London, England: Hodder Arnold Publishers. ISBN 978-0340947647.
  17. ↑ Winterborn, R. J.; Cook, T. A. (2003). «The Pathophysiology of Severe Trauma». Surgery. 21 (9): 240a. doi:10.1383/surg.21.9.240.16923.
  18. ↑ 18,0 18,1 Sutin, Kenneth M; Marino, Paul L. (2007). The ICU book. Hagerstwon, MD: Lippincott Williams & Wilkins. ISBN 978-0781748025.
  19. ↑ Pietzman 2002, p. 21
  20. ↑ Pietzman 2002, p. 17
  21. ↑ Pietzman 2002, p. 19
  22. ↑ Keel M, Trentz O (June 2005). «Pathophysiology of polytrauma». Injury. 36 (6): 691–709. doi:10.1016/j.injury.2004.12.037. PMID 15910820.
  23. ↑ 23,0 23,1 23,2 23,3 Committee on Trauma, American College of Surgeons (2008). ATLS: Advanced Trauma Life Support Program for Doctors (8th ed.). Chicago: American College of Surgeons. ISBN 978-1880696316.
  24. ↑ Moore 2013, p
  25. ↑ 25,0 25,1 McGillicuddy EA, Schuster KM, Kaplan LJ, և այլք: (2010). «Contrast-induced nephropathy in elderly trauma patients». J Trauma. 68 (2): 294–97. doi:10.1097/TA.0b013e3181cf7e40. PMID 20154540.
  26. ↑ Huber-Wagner S, Lefering R, Qvick LM, և այլք: (2009). «Effect of whole-body CT during trauma resuscitation on survival: a retrospective, multicentre study». Lancet. 373 (9673): 1455–61. doi:10.1016/S0140-6736(09)60232-4. PMID 19321199. S2CID 45335697.
  27. ↑ Jiang, L; Ma, Y; Jiang, S; Ye, L; Zheng, Z; Xu, Y; Zhang, M (September 2, 2014). «Comparison of whole-body computed tomography vs selective radiological imaging on outcomes in major trauma patients: a meta-analysis». Scandinavian Journal of Trauma, Resuscitation and Emergency Medicine. 22 (1): 54. doi:10.1186/s13049-014-0054-2. PMC 4347587. PMID 25178942.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ չպիտակված ազատ DOI (link)
  28. ↑ Allen TL, Mueller MT, Bonk RT, Harker CP, Duffy OH, Stevens MH (2004). «Computed tomographic scanning without oral contrast solution for blunt bowel and mesenteric injuries in abdominal trauma». J Trauma. 56 (2): 314–22. doi:10.1097/01.TA.0000058118.86614.51. PMID 14960973.
  29. ↑ Korley FK, Pham JC, Kirsch TD (2010). «Use of advanced radiology during visits to US emergency departments for injury-related conditions,1998–2007». JAMA. 304 (13): 1465–71. doi:10.1001/jama.2010.1408. PMID 20924012.
  30. ↑ Neal MD, Peitzman AB, Forsythe RM, և այլք: (February 2011). «Over reliance on computed tomography imaging in patients with severe abdominal injury: is the delay worth the risk?». J Trauma. 70 (2): 278–84. doi:10.1097/TA.0b013e31820930f9. PMID 21307722.
  31. ↑ Kanji, HD; Neitzel, A; Sekhon, M; McCallum, J; Griesdale, DE (Apr 2014). «Sixty-four-slice computed tomographic scanner to clear traumatic cervical spine injury: systematic review of the literature». Journal of Critical Care. 29 (2): 314.e9–13. doi:10.1016/j.jcrc.2013.10.022. PMID 24393410.
  32. ↑ 32,0 32,1 Hoyt, DB; Coimbra, R (2007). «Trauma systems». Surgical Clinics of North America. 87 (1): 21–35, v–vi. doi:10.1016/j.suc.2006.09.012. PMID 17127121.
  33. ↑ Walker, Bonnie (1996). Injury Prevention for Young Children: A Research Guide. Greenwood. էջ 2. ISBN 978-0313296864.
  34. ↑ CDC Injury Fact Book. Atlanta, Georgia: National Center for Injury Prevention and Control Centers for Disease Control and Prevention Atlanta, Georgia. 2006. էջեր 35–101.
  35. ↑ Greaves, Porter, Ryan, Garner, 2008, էջ 6
  36. ↑ «Centers for Disease Control and Prevention Injury Prevention and Control: Injury Response: Acute Injury Care». Արխիվացված է օրիգինալից 2015-09-24-ին. Վերցված է 2017-09-09-ին.
  37. ↑ Singletary, Eunice M.; Charlton, Nathan P.; Epstein, Jonathan L.; Ferguson, Jeffrey D.; Jensen, Jan L.; MacPherson, Andrew I.; Pellegrino, Jeffrey L.; Smith, William “Will” R.; Swain, Janel M. (2015-11-03). «Part 15: First Aid». Circulation (անգլերեն). 132 (18 suppl 2): S574–89. doi:10.1161/CIR.0000000000000269. ISSN 0009-7322. PMID 26473003.
  38. ↑ Sundstrøm, Terje; Asbjørnsen, Helge; Habiba, Samer; Sunde, Geir Arne; Wester, Knut (2013-08-20). «Prehospital Use of Cervical Collars in Trauma Patients: A Critical Review». Journal of Neurotrauma. 31 (6): 531–40. doi:10.1089/neu.2013.3094. ISSN 0897-7151. PMC 3949434. PMID 23962031.
  39. ↑ Karbi, OA; Caspari, DA; Tator, CH (1988). «Extrication, immobilization and radiologic investigation of patients with cervical spine injuries». Canadian Medical Association Journal. 139 (7): 617–21. PMC 1268249. PMID 3046734.
  40. ↑ Moore 2013, pp. 154–66
  41. ↑ Bulger, EM; Maier, RV (Feb 2007). «Prehospital care of the injured: what's new». The Surgical Clinics of North America. 87 (1): 37–53, vi. doi:10.1016/j.suc.2006.09.009. PMID 17127122.
  42. ↑ Sullivent, EE; Faul, M; Wald, MM (Jul–Sep 2011). «Reduced mortality in injured adults transported by helicopter emergency medical services». Prehospital Emergency Care. 15 (3): 295–302. doi:10.3109/10903127.2011.569849. PMID 21524205. S2CID 26089433.
  43. ↑ Stiell IG, Nesbitt LP, Pickett W, և այլք: (2008). «The OPALS Major Trauma Study: impact of advanced life-support on survival and morbidity». CMAJ. 178 (9): 1141–52. doi:10.1503/cmaj.071154. PMC 2292763. PMID 18427089.
  44. ↑ Liberman M, Roudsari BS (2007). «Prehospital trauma care: what do we really know?». Curr Opin Crit Care. 13 (6): 691–96. doi:10.1097/MCC.0b013e3282f1e77e. PMID 17975392. S2CID 44694756.
  45. ↑ Dretzke J, Sandercock J, Bayliss S, Burls A (2004). «Clinical effectiveness and cost-effectiveness of prehospital intravenous fluids in trauma patients». Health Technol Assess. 8 (23): iii, 1–103. doi:10.3310/hta8230. PMID 15193210.
  46. ↑ Nirula R, Maier R, Moore E, Sperry J, Gentilello L (2010). «Scoop and run to the trauma center or stay and play at the local hospital: hospital transfer's effect on mortality». J Trauma. 69 (3): 595–99, discussion 599–601. doi:10.1097/TA.0b013e3181ee6e32. PMID 20838131.
  47. ↑ Moore 2013, p. 160
  48. ↑ Moore 2013, p. 163
  49. ↑ Nemeth, J; Maghraby, N; Kazim, S (May 2012). «Emergency airway management: the difficult airway». Emergency Medicine Clinics of North America. 30 (2): 401–20, ix. doi:10.1016/j.emc.2011.12.005. PMID 22487112.
  50. ↑ Moore 2013, p. 161
  51. ↑ 51,0 51,1 Vanden Hoek TL, Morrison LJ, Shuster M, Donnino M, Sinz E, Lavonas EJ, Jeejeebhoy FM, Gabrielli A (2010-11-02). «Part 12: cardiac arrest in special situations: 2010 American Heart Association Guidelines for Cardiopulmonary Resuscitation and Emergency Cardiovascular Care». Circulation. 122 (18 Suppl 3): S829–61. doi:10.1161/CIRCULATIONAHA.110.971069. PMID 20956228.
  52. ↑ Krausz AA, El-Naaj IA, Barak M (2009). «Maxillofacial trauma patient: coping with the difficult airway». World Journal of Emergency Surgery. 4: 21. doi:10.1186/1749-7922-4-21. PMC 2693512. PMID 19473497.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ չպիտակված ազատ DOI (link)
  53. ↑ 53,0 53,1 53,2 53,3 53,4 53,5 Cherkas, David (Nov 2011). «Traumatic Hemorrhagic Shock: Advances In Fluid Management». Emergency Medicine Practice. 13 (11): 1–19, quiz 19-20. PMID 22164397. Արխիվացված է օրիգինալից 2012-01-18-ին.
  54. ↑ 54,0 54,1 54,2 Roppolo LP, Wigginton JG, Pepe PE (2010). «Intravenous fluid resuscitation for the trauma patient». Curr Opin Crit Care. 16 (4): 283–88. doi:10.1097/MCC.0b013e32833bf774. PMID 20601865. S2CID 22449600.
  55. ↑ Wang, CH; Hsieh, WH; Chou, HC; Huang, YS; Shen, JH; Yeo, YH; Chang, HE; Chen, SC; Lee, CC (Dec 11, 2013). «Liberal Versus Restricted Fluid Resuscitation Strategies in Trauma Patients: A Systematic Review and Meta-Analysis of Randomized Controlled Trials and Observational Studies». Critical Care Medicine. 42 (4): 954–61. doi:10.1097/CCM.0000000000000050. PMID 24335443. S2CID 44411659.
  56. ↑ 56,0 56,1 Tintinalli, Judith E. (2010). Emergency Medicine: A Comprehensive Study Guide (Emergency Medicine (Tintinalli)). New York: McGraw-Hill Companies. էջ 176. ISBN 978-0071484800.
  57. ↑ 57,0 57,1 Kobayashi, L; Costantini, TW; Coimbra, R (Dec 2012). «Hypovolemic shock resuscitation». The Surgical Clinics of North America. 92 (6): 1403–23. doi:10.1016/j.suc.2012.08.006. PMID 23153876.
  58. ↑ Greer SE, Rhynhart KK, Gupta R, Corwin HL (2010). «New developments in massive transfusion in trauma». Curr Opin Anesthesiol. 23 (2): 246–50. doi:10.1097/ACO.0b013e328336ea59. PMID 20104173. S2CID 35694962.
  59. ↑ «In Medical Triumph, Homicides Fall Despite Soaring Gun Violence». Wall street Journal. 8 December 2012. Վերցված է 2012-12-09-ին.
  60. ↑ 60,0 60,1 «UpToDate Inc». Վերցված է 2010-11-13-ին.
  61. ↑ Spahn DR, Kocian R (2005). «Artificial O2 carriers: status in 2005». Curr. Pharm. Des. 11 (31): 4099–114. doi:10.2174/138161205774913354. PMID 16378514. Արխիվացված է օրիգինալից 2012-07-24-ին.
  62. ↑ Napolitano, LM; Cohen, MJ; Cotton, BA; Schreiber, MA; Moore, EE (June 2013). «Tranexamic acid in trauma: how should we use it?». The Journal of Trauma and Acute Care Surgery. 74 (6): 1575–86. doi:10.1097/ta.0b013e318292cc54. PMID 23694890. S2CID 9569603.
  63. ↑ CRASH-3 trial collaborators (2019-11-09). «Effects of tranexamic acid on death, disability, vascular occlusive events and other morbidities in patients with acute traumatic brain injury (CRASH-3): a randomised, placebo-controlled trial». The Lancet (անգլերեն). 394 (10210): 1713–1723. doi:10.1016/S0140-6736(19)32233-0. ISSN 0140-6736. PMC 6853170. PMID 31623894. {{cite journal}}: |author1= has generic name (օգնություն)CS1 սպաս․ թվային անուններ: authors list (link)
  64. ↑ Cap AP, Baer DG, Orman JA, Aden J, Ryan K, Blackbourne LH (July 2011). «Tranexamic acid for trauma patients: a critical review of the literature». The Journal of Trauma. 71 (1 Suppl): S9–14. doi:10.1097/TA.0b013e31822114af. PMID 21795884.
  65. ↑ Shakur H, Roberts I, Bautista R, Caballero J, Coats T, Dewan Y, El-Sayed H, Gogichaishvili T, և այլք: (CRASH-2 trial) (2010). «Effects of tranexamic acid on death, vascular occlusive events, and blood transfusion in trauma patients with significant haemorrhage (CRASH-2): a randomised, placebo-controlled trial». The Lancet. 376 (9734): 23–32. doi:10.1016/S0140-6736(10)60835-5. PMID 20554319. S2CID 10407122.
  66. ↑ Hauser CJ, Boffard K, Dutton R, և այլք: (September 2010). «Results of the CONTROL trial: efficacy and safety of recombinant activated Factor VII in the management of refractory traumatic hemorrhage». J Trauma. 69 (3): 489–500. doi:10.1097/TA.0b013e3181edf36e. PMID 20838118.
  67. ↑ Simpson, E; Lin, Y; Stanworth, S; Birchall, J; Doree, C; Hyde, C (Mar 14, 2012). «Recombinant factor VIIa for the prevention and treatment of bleeding in patients without haemophilia». Cochrane Database of Systematic Reviews. 3 (3): CD005011. doi:10.1002/14651858.CD005011.pub4. hdl:10871/13808. PMID 22419303.
  68. ↑ Senz, A; Nunnink, L (Oct 2009). «Review article: inotrope and vasopressor use in the emergency department». Emergency Medicine Australasia. 21 (5): 342–51. doi:10.1111/j.1742-6723.2009.01210.x. PMID 19694785. S2CID 20328839.
  69. ↑ «Vasopressor and Inotrope Usage in Shock» (PDF). Department of Surgical Education, Orlando Regional Medical Center. Apr 19, 2011. Վերցված է 4 May 2014-ին.
  70. ↑ Andrew B., MD Peitzman; Andrew B. Peitzman; Michael, MD Sabom; Donald M., MD Yearly; Timothy C., MD Fabian (2002). The trauma manual. Hagerstwon, MD: Lippincott Williams & Wilkins. ISBN 978-0781726412.
  71. ↑ Fitzgerald, J.E.F.; Larvin, Mike (2009). «Chapter 15: Management of Abdominal Trauma». In Baker, Qassim; Aldoori, Munther (eds.). Clinical Surgery: A Practical Guide. CRC Press. էջեր 192–204. ISBN 978-1444109627.
  72. ↑ Moore 2013, p. 330
  73. ↑ Rivara FP, Mackenzie EJ, Jurkovich GJ, Nathens AB, Wang J, Scharfstein DO (2008). «Prevalence of pain in patients 1 year after major trauma». Arch Surg. 143 (3): 282–87, discussion 288. doi:10.1001/archsurg.2007.61. PMID 18347276.
  74. ↑ Ulvik A, Kvåle R, Wentzel-Larsen T, Flaatten H (2008). «Quality of life 2–7 years after major trauma». Acta Anaesthesiol Scand. 52 (2): 195–201. doi:10.1111/j.1399-6576.2007.01533.x. PMID 18005377. S2CID 13256047.
  75. ↑ 75,0 75,1 75,2 75,3 Peitzman AB, Rhodes M, Schwab CW, Yealy DM, Fabian TC, eds. (2008). «Pediatric Trauma». The Trauma Manual (3rd ed.). Philadelphia: Lippincott Williams & Wilkins. էջեր 499–514. ISBN 978-0781762755.
  76. ↑ «309.81 Posttraumatic Stress Disorder». Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders. Washington, USA: American Psychiatric Association. 1994. էջեր 424–29. {{cite book}}: |work= ignored (օգնություն)
  77. ↑ Feinstein, A; Dolan, Ray (1991). «Predictors of post-traumatic stress disorder following physical trauma: an examination of the stressor criterion». Psychological Medicine. Cambridge University Press. 21 (1): 85–91. doi:10.1017/S0033291700014689. hdl:21.11116/0000-0001-A23A-7. PMID 2047509. S2CID 28663482.
  78. ↑ «Death and DALY estimates for 2004 by cause for WHO Member States» (xls). World Health Organization. 2004. Վերցված է 2010-11-13-ին.
  79. ↑ 79,0 79,1 79,2 Søreide K (2009). «Epidemiology of major trauma». The British Journal of Surgery. 96 (7): 697–98. doi:10.1002/bjs.6643. PMID 19526611. S2CID 10670345.
  80. ↑ 80,0 80,1 80,2 Jason Smith; Ian Greaves; Keith Porter, eds. (2010). Major trauma (1. publ. ed.). Oxford: Oxford University Press. էջ 2. ISBN 978-0199543328.
  81. ↑ 81,0 81,1 Norton R, Kobusingye O (May 2013). «Injuries». The New England Journal of Medicine. 368 (18): 1723–30. doi:10.1056/NEJMra1109343. PMID 23635052.
  82. ↑ 82,0 82,1 Moore 2013, p. 23
  83. ↑ Lahr, M. Mirazón; Rivera, F.; Power, R. K.; Mounier, A.; Copsey, B.; Crivellaro, F.; Edung, J. E.; Fernandez, J. M. Maillo; Kiarie, C. (2016). «Inter-group violence among early Holocene hunter-gatherers of West Turkana, Kenya». Nature. 529 (7586): 394–98. Bibcode:2016Natur.529..394L. doi:10.1038/nature16477. PMID 26791728. S2CID 4462435.
  84. ↑ Stojanowski, Christopher M.; Seidel, Andrew C.; Fulginiti, Laura C.; Johnson, Kent M.; Buikstra, Jane E. (24 Nov 2016). «Contesting the Massacre at Nataruk». Nature. 539 (7630): E8–E10. doi:10.1038/nature19778. PMID 27882979. S2CID 205250945.
  85. ↑ PHTLS: Prehospital Trauma Life Support. Mosby/JEMS. 2010. ISBN 978-0323065023.
  86. ↑ Hemmila MR, Jakubus JL, Maggio PM, և այլք: (August 2008). «Real money: complications and hospital costs in trauma patients». Surgery. 144 (2): 307–16. doi:10.1016/j.surg.2008.05.003. PMC 2583342. PMID 18656640.
  87. ↑ Taheri PA, Butz DA, Lottenberg L, Clawson A, Flint LM (January 2004). «The cost of trauma center readiness». American Journal of Surgery. 187 (1): 7–13. doi:10.1016/j.amjsurg.2003.06.002. PMID 14706578.
  88. ↑ «Injury Facts» (PDF). National Safety Council. Վերցված է July 17, 2012-ին.
  89. ↑ Sakran JV, Greer SE, Werline EC, McCunn M (September 2012). «Care of the injured worldwide: trauma still the neglected disease of modern society». Scandinavian Journal of Trauma, Resuscitation and Emergency Medicine. 20 (1): 64. doi:10.1186/1757-7241-20-64. PMC 3518175. PMID 22980446.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ չպիտակված ազատ DOI (link)
  90. ↑ Mock C, Quansah R, Krishnan R, Arreola-Risa C, Rivara F (June 2004). «Strengthening the prevention and care of injuries worldwide». Lancet. 363 (9427): 2172–79. doi:10.1016/S0140-6736(04)16510-0. PMID 15220042. S2CID 33390855.
  91. ↑ Greaves, Porter, Ryan, Garner, 2008, էջ 2
  92. ↑ Dickinson E, Limmer D, O'Keefe MF, Grant HD, Murray R (2008). Emergency Care (11th ed.). Englewood Cliffs, New Jersey: Prentice Hall. էջեր 848–52. ISBN 978-0135005248.
  93. ↑ BBC News Online (December 10, 2008). «UN raises child accidents alarm». London: BBC. BBC News. Վերցված է 2010-10-31-ին.
  94. ↑ Rosenberg M, Greenberger S, Rawal A, Latimer-Pierson J, Thundiyil J (June 2011). «Comparison of Broselow tape measurements versus physician estimations of pediatric weights». The American Journal of Emergency Medicine. 29 (5): 482–8–8. doi:10.1016/j.ajem.2009.12.002. PMID 20825816.
  95. ↑ So TY, Farrington E, Absher RK (2009). «Evaluation of the accuracy of different methods used to estimate weights in the pediatric population». Pediatrics. 123 (6): e1045–51. doi:10.1542/peds.2008-1968. PMID 19482737. S2CID 6009482.
  96. ↑ 96,0 96,1 96,2 96,3 96,4 96,5 Tibbles, Carrie (July 2008). «Trauma In Pregnancy: Double Jeopardy». Emergency Medicine Practice. 10 (7).
  97. ↑ Campbell, John Creighton (2000). Basic trauma life support for paramedics and other advanced providers. Upper Saddle River, N.J: Brady/Prentice Hall Health. էջեր 239–47. ISBN 978-0130845849.
  98. ↑ Gulland A (May 2008). «Emergency Medicine: Lessons from the battlefield». BMJ. 336 (7653): 1098–100. doi:10.1136/bmj.39568.496424.94. PMC 2386631. PMID 18483051.
  99. ↑ Ringdal M, Plos K, Lundberg D, Johansson L, Bergbom I (2009). «Outcome after injury: memories, health-related quality of life, anxiety, and symptoms of depression after intensive care». J Trauma. 66 (4): 1226–33. doi:10.1097/TA.0b013e318181b8e3. PMID 19088550.
  100. ↑ Alam HB, Velmahos GC (August 2011). «New trends in resuscitation». Current Problems in Surgery. 48 (8): 531–64. doi:10.1067/j.cpsurg.2011.04.002. PMC 3128790. PMID 21718901.

Bibliography խմբագրել

  • Jeff Garner; Greaves, Ian; Ryan, James R.; Porter, Keith R. (2009). Trauma Care Manual. London, England: Hodder Arnold. ISBN 978-0340928264.
  • Feliciano, David V.; Mattox, Kenneth L.; Moore, Ernest J (2012). Trauma, Seventh Edition (Trauma (Moore)). McGraw-Hill Professional. ISBN 978-0071663519.
  • Andrew B., Peitzman; Michael, MD Sabom; Donald M., MD Yearly; Timothy C., MD Fabian (2002). The trauma manual. Hagerstwon, MD: Lippincott Williams & Wilkins. ISBN 978-0781726412.

Further reading խմբագրել

External links խմբագրել

Դասակարգում
Արտաքին աղբյուրներ
 
 Նարեկ Դզոյան/Ավազարկղ
էջը Վիքիպահեստում


Կաղապար:Trauma Կաղապար:General injuries Կաղապար:Emergency medicine

Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Մասնակից:Նարեկ_Դզոյան/Ավազարկղ&oldid=8878284» էջից