Վիքիպեդիա

Կարլ Էռնստ ֆոն Բեր

Կարլ Էռնստ ֆոն Բեր (գերմ.՝ Karl Ernst Ritter von Baer, Edler von Huthorn), ռուս.՝ Карл Эрнст фон Бэр), (հայտնի է նաև Կարլ Մակսիմովիչ Բեր, ռուս.՝ Карл Макси́мович Бэр), (1792 փետրվարի 17 – 1876 թ., նոյեմբերի 16), էստոնացի[4][5][6] բնագետ է, կենսաբան, երկրաբան, օդերևութաբան, Եվրոպական Ռուսաստանի և Սկանդինավիայի հետազոտող, Ռուսաստանի Գիտությունների Ակադեմիայի անդամ, Ռուսաստանի աշխարհագրական միության համահիմնադիր և Ռուսաստանի սաղմնաբանների միության առաջին նախագահ[10][11][12][13]։ Բերը համարվում է սաղմնաբանության հիմնադիրը։

Կարլ Էռնստ ֆոն Բեր
գերմ.՝ Karl Ernst von Baer
Ծնվել էփետրվարի 17 (28), 1792[1][2]
Պիիբե, Ռակե, Լյաենե-Վիրումաա, Էստոնիա[3]
Մահացել էնոյեմբերի 16 (28), 1876[1] (84 տարեկան)
Տարտու, Լիֆլանդիայի նահանգ, Ռուսական կայսրություն[3]
Բնակության վայր(եր)Ռուսական կայսրություն
Քաղաքացիություն Ռուսական կայսրություն
Ազգությունէստոնացի (Estländer)[4][5][6]
Մասնագիտությունճանապարհորդ հետազոտող, մարդաբան, կենդանաբան, բժիշկ, կենսաբան, միջատաբան, պրոֆեսոր, բուսաբան, տարածքների սեփականատեր, botanical collector և ֆիզիոլոգ
Հաստատություն(ներ)Դորպատի կայսերական համալսարան, Քյոնիքսբերգի համալսարան, Ռուսաստանի Գիտությունների Ակադեմիա, Ռուսաստանի աշխարհագրական միություն
Գործունեության ոլորտմարդաբանություն
Պաշտոն(ներ)պրոֆեսոր
ԱնդամակցությունԼոնդոնի թագավորական ընկերություն, Լեոպոլդինա, Շվեդիայի թագավորական գիտությունների ակադեմիա, Սանկտ Պետերբուրգի գիտությունների ակադեմիա, Արվեստների և գիտությունների ամերիկյան ակադեմիա, Հունգարիայի գիտությունների ակադեմիա, Բավարիական գիտությունների ակադեմիա, Ռուսաստանի գիտությունների ակադեմիա, Պրուսիայի գիտությունների ակադեմիա, Նիդերլանդական արվեստների և գիտությունների թագավորական ակադեմիա, ԱՄՆ-ի Գիտությունների ազգային ակադեմիա, Թուրինի գիտությունների ակադեմիա[3] և Corporation Estonia?
Ալմա մատերԴորպատի կայսերական համալսարան և JMU
Տիրապետում է լեզուներինլատիներեն, ռուսերեն[1] և գերմաներեն
Եղել է գիտական ղեկավարԱլեքսանդր Լեման
Ինչով է հայտնիՍաղմնաբանության հիմնադիր, Ռուսաստանի եվրոպական հատվածը և Սկանդինավիան ուսումնասիրող
Պարգևներ
Երեխա(ներ)Կառլ Յուլիուս Ֆրիդրիխ ֆոն Բեր, Ալեքսանդր Անդրեաս Էրնստ ֆոն Բեր, August Emmerich von Baer?, Hermann Theodor von Baer? և Marie Juliane von Baer?
ՀայրJohann Magnus von Baer?
Հեղինակի անվան հապավումը (բուսաբանություն)Baer
 Karl Ernst von Baer Վիքիպահեստում
Կարլ Էռնստ ֆոն Բերի արձանը Տարտուում։ Ավանդաբար յուրաքանչյուր Վալպուրգինյան գիշեր ուսանողները շամպայնով լվանում են արձանի գլուխը։[14]
Բեր ընտանիքի գերբը։

Կենսագրություն խմբագրել

Կարլ Էռնստ ֆոն Բերը ծնվել է Էստոնիայի Պիիբեի կալվածքում (Վիրումաա) ապրող մերձբալթյան գերմանացիների ընտանիքում՝ «ասպետ» (գերմ.՝ Ritter) ծննդյան կոչմամբ։ Բերը վաղ մանկությունն անց է կացրել Էստոնիայի Լասիլա տեղանքում[15]։ Իր նախնիներից շատերը եկել էին Վեստֆալիայից։ Կրթությունը ստացել է Ռևալի (այժմ՝ Թալին) մայր տաճարի ասպետական դպրոցում և Տարտուի Դորպատի կայսերական համալսարանում. երկու դեպքում էլ կրթության որակը Բերի համար բավականաչափ չէր։ 1812 թվականին համալսարանական կրթության տարիներին նրան ուղարկում են Ռիգա Նապոլեոնի զորքերից տուժածներին օգնելու համար։

Հինվանդներին և վիրավորներին օգնելիս՝ Բերը հասկանում է, որ Դորպատում ստացած իր կրթությունը անբավարար է. այս պատճառով, ավարտելուց հետո, նա ցանկություն է հայտնում գնալ արտասահման և այնտեղ «ավարտել» իր կրթությունը։ Դորպատում ստացած իր կրթության անբավարարությունը ներշնչել է Բերին ինքնակենսագրականում գրել կրթության մասին։ Տարտուն լքելուց հետո, նա շարունակում է իր կրթությունը Բեռլինում, Վիեննայում և Վյուրցբուրգում, որտեղ Իգնաց Դոլինգերը նրան ծանոթացնում է կենսաբանության մի նոր ուղղության՝ սաղմնաբանության (էմբրիոլոգիա) հետ։

1817 թ. Բերը դառնում է Քյոնիգսբերգի (Կալինինգրադ) համալսարանի պրոֆեսոր, կենդանաբանության պրոֆեսոր (1821) ու անատոմիայի պրոֆեսոր՝ 1826 թ.։ 1829 թ. նա կարճ ժամանակով սովորում Սանկտ Պետերբուրգում և շուտով նորից վերադառնում Քյոնիգսբերգ։ 1834 թ. Բերը կրկին տեղափոխվում է Պետերբուրգ և անդամագրվում Սանկտ Պետերբուրգի գիտությունների ակադեմիային սկզբում կենդանաբանության (1834-1846) և ապա համեմատական անատոմիայի և ֆիզիոլոգիայի (1846-1862) բնագավառում։ Նա հետաքրքրված էր անատոմիայով, իխտիոլոգիայով, էթնոգրաֆիայով, անտրոպոլոգիայով և աշխարհագրությամբ։ Իր կյանքի վերջին տարիներին (1867-1876)՝ Դորպատում, նա զբաղվել է Չարլզ Դարվինի քննադատությամբ[16]։

1849 թ. Բերը ընտրվել է Ամերիկայի արվեստի և գիտության ակադեմիայի վաստակավոր անդամ[17]։ 1850 թվականին ընտրվել է Շվեդիայի գիտությունների թագավորական ակադեմիայի անդամ։ 1869-1876 թվականներին եղել է Էստոնիայի բնագետների միության նախագահ։

Տարտուում, ինչպես նաև Լասիլայում և Սանկտ Պետերբուրգի կենդանաբանական թանգարանի դիմաց կանգնեցվել է Բերի արձանը։ Մինչ եվրոյին անցնելը՝ էստոնական 2 կրոնի վրա պատկերված էր Բերի դիմանկարը։

Գիտական աշխատանք խմբագրել

Սաղմնաբանություն խմբագրել

Բերը հետազոտել է կենդանիների սաղմնային զարգացումը, բացահայտել զարգացման բլաստուլայի փուլը և նոտոքորդը։ Հայնց Քրիստիան Պանդերի հետ միասին հիմնվելով Կասպար Ֆրիդրիխ Վոլֆի աշխատությունների վրա, նկարագրել է զարգացման սաղմնային թերթիկների տեսությունը (էկզոդերմ, մեզոդերմ, էնտոդերմ, որը ընկած է համեմատական սաղմնաբանության հիմքում։ Այս տեսությունը նկարագրված է Über Entwickelungsgeschichte der Thiere (1828) գրքում։ 1826 թ. Բերը հայտնաբերում է կաթնասունների ձվաբջիջը, իսկ մարդու ձվաբջիջը առաջին անգամ նկարագրվել է Էդգար Ալլենի կողմից 1928 թ.։ 1827 թ.-ին Բերն ավարտում է Ovi Mammalium et Hominis genesi հետազոտությունը Սանկտ Պետերբուրգի գիտությունների ակադեմիայի համար, տպագրվել է Լայպցիգում[18][19]. աշխատությունում նկարագրված է, որ բոլոր կաթնասունները զարգանում են ձվաբջջից։

Բերի սաղմնաբանության օրենքներ խմբագրել

Բերը Ovi Mammalium et Hominis genesi աշխատության մեջ, նկարագրել է մի շարք սկզբունքներ, որոնք հետագայում անվանվել են Բերի սաղմնաբանության օրենքներ։ Դրանք են.

  1. Խմբին բնորոշ ընդհանուր հատկանիշները սաղմի մոտ ձևավորվում են ավելի շուտ, քան հատուկ հատկանիշները
  2. Ընդհանուր հատկանիշների ձևավորումից հետո, զարգանում են պակաս ընդհանուր հատկանիշները, իսկ ամենահատուկ հատկանիշները ձևավորվում են ամենավերջում
  3. Սկզբնական շրջանում բոլոր կաթնասունների սաղմերը միմյանց նման են և անցնում են զարգացման նույն փուլերը։ Հետզհետե սաղմերը դառնում են ավելի տարբեր. զարգացման վերջին փուլերը տարբեր են, տարբեր սաղմերի մոտ։
  4. Ավելի բարձրակարգ կենդանիների սաղմերը կարող են նմանվել ավելի ցածրակարգ կենդանիների հասուն ձևերին, բայց ոչ երբեք տվյալ կենդանու հասուն ձևին։
 
Մեծ տարիքում
 
Բերի արձանը Սանկտ Պետերբուրգի Կենդանաբանության թանգարանի դիմաց։

Այլ գիտություններ խմբագրել

Բերի օրենք տերմինով է անվանվում նաև չհաստատված ենթադրությունը, որի համաձայն Հյուսիսային կիսագնդում էրոզիան տեղի է ունենում հիմնականով գետերի աջ, իսկ Հարավային կիսագնդում՝ ձախ ափերին։ Ավելի ամբողջական իմաստով, որը Բերը չի սահմանել, Հյուսիսային կիսագնդում հարավից հյուսիս հոսող գետը կէրոզվի իր աջ, իսկ հյուսիսից հարավ հոսող գետը՝ ձախ ափում (համաձայն Կորիոլիսի երևույթի)[20]։

Բերը հետաքրքրված էր Ռուսաստանի հյուսիսային հատվածով. նա 1837 թվականին ուսումնասիրել է Նովայա Զեմլյա կղզին և հավաքել կենսաբանական նմուշներ։ Այլ ճանապարհորդություններ նրան տարել են Կասպից ծով, Նորդկապ և Լապլանդ։ Բերը Ռուսաստանի աշխահագրական միության համահիմնադիրներից մեկն է եղել։ Միաժամանակ, նա եղել է Ռուսաստանի միջատաբանների միության առաջին նախագահը և մեծ ներդրում ունի միջատաբանության մեջ։

Կարա ծովի Բեր կղզին անվանվել է Կարլ Էռնստ ֆոն Բերի պատվին, 1830-1840 թվականներին արկտիկական օդերևութաբանության ուսումնասիրման մեջ Բերի ունեցած հսկայական դերի պատվին[21]։ Բերը նաև կենսաբանական ժամացույցը ուսումնասիրող առաջին գիտնականներից մեկն էր։ Նա ուսումնասիրել է ժամանակի ընկալումը տարբեր օրգանիզմների մոտ. իր ուսումնասիրությունները հետագայում զարգացվել են Յակոբ ֆոն Ուեքսքյուլի կողմից։

Աշխատություններ խմբագրել

  • Karl Ernst von Baer, Grigoriĭ Petrovich Gelʹmersen. "Beiträge zur Kenntniss des Russischen Reiches und der angränzenden Länder Asiens". Kaiserlichen Akademie der Wissenschaften, 1839. On Google Books

Գրականություն խմբագրել

  • Oppenheimer, Jane (1970). «Baer, Karl Ernst von». Dictionary of Scientific Biography. Vol. 1. New York: Charles Scribner's Sons. էջեր 385–389. ISBN 0-684-10114-9.

Ծանոթագրություններ խմբագրել

  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 Bibliothèque nationale de France data.bnf.fr (ֆր.): տվյալների բաց շտեմարան — 2011.
  2. ↑ Académie nationale de médecine (ֆր.)
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 www.accademiadellescienze.it (իտալ.)
  4. ↑ 4,0 4,1 K. J. Betteridge (1981). «An historical look at embryo transfer». Reproduction. The Journal of the Society for Reproduction and Fertility. 62: 1–13. Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ սեպտեմբերի 24-ին. Վերցված է 2013 թ․ դեկտեմբերի 5-ին. «Three years later, the Estonian, Karl Ernst von Baer, finally found the true mammalian egg in a pet dog (von Baer, 1827).»
  5. ↑ 5,0 5,1 Karl Clausberg (2006). «Karl Ernst von Baer». Zwischen den Sternen: Lichtbildarchive. Was Einstein und Uexküll, Benjamin und das Kino der Astronomie des 19. Jahrhunderts verdanken (German). Berlin: Akademie Verlag. էջ 47. «...- dreizehn Jahre später von dem berühmten Estländer Biologen Karl Ernst von Baer...»{{cite book}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link)(չաշխատող հղում)
  6. ↑ 6,0 6,1 J.M.S. Pearce, M.D. (2010). «Evolution from recapitulation theory to Neural Darwinism». Hektoen International. A Journal of Medical Humanities. 2 (2). Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ մարտի 29-ին. Վերցված է 2013 թ․ դեկտեմբերի 5-ին.
  7. ↑ Award winners : Copley Medal — Royal Society.
  8. ↑ List of Royal Society Fellows 1660-2007 — Royal Society. — P. 18.
  9. ↑ Annales de chimie et de physique, Annales de chimie et de physique (ֆր.) — 1789. — ISSN 0365-1444; 2437-3621
  10. ↑ Hodgson, Geoffrey M. (2001). How economics forgot history: the problem of historical specificity in social science. New York: Routledge. էջ 331. ISBN 0-415-25717-4.
  11. ↑ Barbieri, Marcello (2007). Biosemiotics: Information, Codes and Signs in Living Systems. Nova Publishers. էջ 6. ISBN 978-1-60021-612-1.
  12. ↑ Lockwood, Michael (2005). The labyrinth of time: introducing the universe. Oxford [Oxfordshire]: Oxford University Press. էջ 374. ISBN 0-19-924995-4.
  13. ↑ Herrmann, Debra S.; Williams, Nicola; Kemp, Cathryn (2003). Lonely Planet Estonia Latvia & Lithuania (Lonely Planet Estonia, Latvia and Lithuania). Hawthorn, Vic., Australia: Lonely Planet Publications. էջ 159. ISBN 1-74059-132-1.
  14. ↑ «Kõik algab munast». Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ սեպտեմբերի 6-ին. Վերցված է 2013 թ․ դեկտեմբերի 5-ին.
  15. ↑ Hein, Ants (2009). Eesti Mõisad - Herrenhäuser in Estland - Estonian Manor Houses. Tallinn: Tänapäev. էջ 126. ISBN 978-9985-62-765-5.
  16. ↑ Alexander Vucinich (1988). Darwin in Russian thought. University of California Press. էջեր 92–99. ISBN 978-0-520-06283-2. Վերցված է 2011 թ․ սեպտեմբերի 1-ին.
  17. ↑ «Book of Members, 1780-2010: Chapter B» (PDF). American Academy of Arts and Sciences. Վերցված է 2011 թ․ մայիսի 5-ին.
  18. ↑ «Արխիվացված պատճենը». Արխիվացված է օրիգինալից 2006 թ․ մայիսի 21-ին. Վերցված է 2006 թ․ մայիսի 21-ին.
  19. ↑ «Արխիվացված պատճենը». Արխիվացված օրիգինալից 2008 թ․ մարտի 19-ին. Վերցված է 2008 թ․ մարտի 19-ին.
  20. ↑ Zoltan, Balla. «The Influence of the Coriolis Force on Rivers and the Baer Law. Historical Review» (PDF). Geological Institute of Hungary. Վերցված է 5/3/12-ին.
  21. ↑ «Արխիվացված պատճենը» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2012 թ․ փետրվարի 9-ին. Վերցված է 2013 թ․ դեկտեմբերի 5-ին.
  1. Wood C, Trounson A. Clinical in Vitro Fertilization. Springer-Verlag, Berlin 1984, Page 6.
  2. Medical eponyms
  3. Baer, K E v. "Über ein allgemeines Gesetz in der Gestaltung der Flußbetten", Kaspische Studien, 1860, VIII, S. 1–6.

Արտաքին հղումներ խմբագրել

 Վիքիցեղերն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Կարլ Էռնստ ֆոն Բեր» հոդվածին։
 Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Կարլ Էռնստ ֆոն Բեր» հոդվածին։
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Կարլ_Էռնստ_ֆոն_Բեր&oldid=9745208» էջից